پ.ی.د.كارزان محەمەد*
سەرهەڵدانی مۆدیلێكی نوێی تیرۆریزم كە سایبەرتیرۆریزمە، ئەمڕۆ بە گرفتێكی جیهانی دادەنرێت و كاریگەریی نەرێنی لەسەر ئاسایشی زۆرینەی وڵاتان دروست كردووە.
مەترسییەكانی ئەم شەپۆلە لەماوەی (25) ساڵی رابردوودا هەرێمی كوردستانیشی گرتۆتەوە، تا هەنووكە ستراتیژێك بۆ هەڵسەنگاندنی لێكەوتەكانی سایبەرتیرۆریزم لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی و ئارامی كۆمەڵگای كوردی، بۆ گرتنەبەری رێكاری پێویست، بەتەواوەتی نەچۆتە نێو ئەجێندای پارلەمان و حكومڕانییەوە. لەم كورتە شرۆڤەیەدا، گرنگترین مەترسییەكان و چۆنییەتی مامەڵە بۆ كەمكردنەوەی زیانەكانی، تاوتوێ دەكەین.
چەمكی سایبەر تیرۆریزم
مەبەست لە چەمكی سایبەر تیرۆریزم، بە بڕوای (دورۆتی دەنینگ) واتا: بەكارهێنانی ژینگەی میدیا و بواری ئەلیكترۆنی بۆ ئامانجی تیرۆر، یاخود پەلاماردان و هەڕەشەی نایاسایی لە رێگەی بەكارهێنانی كۆمپیوتەر و تۆڕەكانی زانیاری و بڵاوكردنەوە، لەپێناو بڵاوكردنەوەی ترس و دڵەڕاوكێ یا ناچاركردنی دەوڵەت یان جەماوەر بۆ هێنانەدی كۆمەڵێك مەرامی تایبەت.
گرنگترین تایبەتمەندییەكانی بریتین لە:
-بێ سنووری: تیرۆری ئەلیكترۆنی بەهۆی ئینتەرنێتەوە، سنووری نێوان وڵاتان ناناسێت و رووبەڕووی سنووردارێتی ئەوتۆ نابێتەوە.
- كەمی بودجە: بە بودجەیەكی كەم دەتوانرێت زۆرترین پیلانی تیرۆر ئەنجام بدرێت.
-پەلاماردان بەبێ زیانی خودی: رێوشوێنێكی گرنگی تیرۆری میدیایی لەوەدایە كە دەتوانێ زۆرترین زیانی دارایی و سایكۆلۆژی بگەیەنێت بێ ئەوەی خودی تیرۆریستەكە زیانی جەستەیی هەبێت. لەم پرۆسەیەدا تاوانبار بەپێچەوانەی شێوازە كۆنەكانی تاوان، دەتوانێ بەبێ ئامادەبوونی لە شوێنەكەدا، لەڕێگەی تۆرە كۆمەڵایەتییەكانەوە تاوانەكەی دژ بە كەسێك یان لایەنێك لە وڵاتێكی تردا ئەنجام بدات.
-ئاسانكاری و هەماهەنگی لە ئەنجامدانی كردەی تیرۆریستی.
-سپۆنسەر و ئاڵوگۆڕی دراو: تیرۆریستان بەئاسانی پرۆسەی دۆزینەوەی سپۆنسەر و ئاڵوگۆڕ دراو ئەنجام دەدەن.
- خێرایی لە پرۆسەی تاواندا: فاكتەرەكانی كات و شوێن لە سایبەرتیرۆریزمدا گۆڕانی بەسەردا هاتووە، بەهۆی نزیكایەتی (تاوانبار، ئامانج و شوێنی تاوان) ئەنجامدانی تاوانی ئاسان كردووە.
- نادیاری ناسنامە و خۆحەشاردانی تیرۆریست.
- قەوارەی تاوان: ئاستی زیانەكانی تاوانی سایبەرتیرۆریزم بە بەراورد لەگەڵ جۆرەكانیتری تیرۆردا زیاترە.
-هەڵكشانی ژمارەی قوربانیان.
زیان و مەترسییەكانی سایبەرتیرۆریزم
زیانەكان بەپێی هەلومەرجی وڵاتان جیاوازە، هەردوو فاكتەری كات و شوێن كاریگەری لەسەر گۆڕانی شێوە و ئامانجەكانی ئەم تیرۆرە هەیە، بۆنموونە لە هەرێمی كوردستاندا كە ساڵانێكە لەسەرئاستی ناوخۆ (هەندێ دەستە و گروپ و كەس) یاخود لە دەرەوە (بۆنموونە داعش و هاوسۆزەكانیان لە وڵاتان) لەبەردەم هەڕەشەی سایبەرتیرۆریزمدایە، چەندین جۆر مەترسی بەپێی كات و شوێن ئاراستەی هەرێمەكە كراوە. لێرەدا بەكورتی دەیخەینەڕوو.
-واتەوات: بڵاوكردنەوەی دەنگۆ و شێواندنی زانیارییە بەمەبەستی بەهێزپیشاندانی بەرەی تیرۆریزم یاخود شكاندنی ئیرادە و شكۆی گەلی كورد لەبەرامبەر دوژمنانیدا.
بڵاوكردنەوەی واتەوات لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، بەپێی هەلومەرجی هەرێمی كوردستان بووە، بۆنموونە (لەكاتی جەنگ)دا واتەوات دژی ئیرادەی پێشمەرگە بڵاودەكرایەوە كە چەك و جبەخانەی پێویستیان نییە، یاخود واتەوات بۆ ئازایەتی و لێهاتوویی داعش دەكرا.
لەماوەی قەیرانی دارایی، واتەواتی جۆراوجۆر بۆ شێواندنی بازاڕ یان دروستكردنی قەیران بۆ كاڵایەك ئەنجام دەدرا.
-هاندان بۆ تیرۆرو توندوتیژی: دنەدانی خەڵكە بۆئەوەی لەپێناو خواستەكانیان لەبری قانون و رێگەی ئاشتیانە، پەنا بۆ توندوتیژی و تیرۆر ببەن. چەندین كەس و گروپ و رێكخراو، تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەكاردەهێنن بۆ بزواندنی جەماوەر تا لەپێناو سادەترین خواست و ئامانجدا، دەستبەجێ توندوتیژی ئەنجام بدەن (بۆنموونە سوتاندنی شوێنی گشتی). زۆرجاریش ڤیدیۆی مەشق و راهێنان بۆ توندوتیژی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاودەكرێتەوە، ئەمەش پاڵنەرە بۆ ئاراستەكردنی كۆمەڵگا بەرەو دۆخی پشێوی و شۆكی دەروونی.
لایەنێكی نەرێنی تەكنۆلۆژیا، نەبوونی چاودێرییە بەسەر گەیمی ئەلیكترۆنی منداڵان لە هەرێمی كوردستان، چونكە زۆرینەیان ناوەرۆكەكەی بریتییە لە بەكارهێنانی چەك و كوشتن و فڕاندن، هەربۆیە كاریگەریی نەرێنی لەسەر كەسێتی منداڵەكە دەبێت كە هەمیشە حەزی لە توندوتیژی بێت.
-دامەزراندنی باندی ئەلیكترۆنی: نەمانی سنووری وڵاتان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، چەندین باند و تیمی ئەلیكترۆنی لەنێوان كەسی جۆراجۆردا پێكهێنراوە كە هەركامیان دانیشتووی وڵاتێكن، بەڵام یەك ئامانج كۆیان دەكاتەوە كە پەنابردنە بۆ هێنانەدی ئامانجەكانیان بەشێوەی تیرۆر وەك: (هەڕەشەی كوشتن و تۆقاندن، پڕوپاگەندە و واتەواتە، كۆكردنەوەی پارە).
-ئاڵوگۆڕی ئەزموون: نەبوونی چاودێریی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، لەلایەن بەرپرسانی رێكخراوە تیرۆریستییەكانەوە بۆ خستنەڕووی ئەزموونەكانیان بەكاردەهێنرێت لەبواری هاندان بۆ تیرۆر و فێربوونی جۆرەها شێوازی تەقینەوە و كاری تێكدان.
هەركام لەم مەترسییانە، لە ئێستا و ئایندەدا دەشێت رووبەڕووی ئەزموونی هەرێمی كوردستان ببێتەوە و هەڕەشەیە بۆسەر ئاسایشی كۆمەڵگا، بۆسەر خودی ئەو كەسانەش كە لەسەر ئەم دۆسیەیە، خۆیان بەبێلایەن یان تەنانەت هاوسۆزی تیرۆریستانیش دەزانن، چونكە ئاراستەی سایبەرتیرۆریزم لە پرۆسەی ئامانجدا شێوازێكی هەڕەمەكی هەیە، بۆنموونە لەكاتی بڵاوكردنەوەی پڕوپاگەندەیەكی ئەلیكترۆنی دژ بە بازاڕی وڵاتێك، كۆی كاسبكار و فرۆشیار و كڕیار پێكەوە زیانیان بەردەكەوێت بەبێ هەڵاوێردی ئەو كەسانەی هاوسۆزیانن.
رێوشوێنێكی گرنگی تیرۆری میدیایی لەوەدایە كە دەتوانێ زۆرترین زیانی دارایی و سایكۆلۆژی بگەیەنێت بێ ئەوەی خودی تیرۆریستەكە زیانی جەستەیی هەبێت
رێكار و چارەسەر
دیاردەی سایبەرتیرۆریزم بەپێی جۆر و ئەنجامدانەكەی، پێویستی بە ستراتیژێكی هەمەلایەنە هەیە بۆ ئەوەی مەترسییەكانی بنەبڕ بكرێت و رێگە لە سەرهەڵدانەوەی بگرین.
-بایەخدان بەخۆشگوزەرانی هاوڵاتیان: ئەزموونە سۆسیۆلۆژییەكان دەریانخستووە هەتا ئاستی قەیرانی جۆراوجۆر بەتایبەت پێداویستییە بنچینەییەكانی ژیان لە وڵاتێكدا بەرز بێت، ئەوا رێژەی پەنابردن بۆ تیرۆر و توندوتیژیش هەڵدەكشێ، لەم پرۆسەیەدا وێڕای جەماوەر، كۆی پێكهاتەی وڵاتەكە بەچینی سەرمایەداریشەوە لەبەردەم مەترسی توندوتیژی و تیرۆریزمدایە. لەم روانگەیەوە لە هەرێمی كوردستان پێویستە خۆشگوزەرانی و دابینكردنی پێداویستییەكان، لە ئامانجە سەرەكییەكانی حكومەت و حیزبەكانی نێو دەسەڵاتدا بێت.
-پەروەردە و هۆشیاریی گشتی: بایەخدان بە پەروەردەی منداڵان لە قۆناغی دایەنگاوە، كردنەوەی كۆمەڵێك سەنتەری رووناكبیری بۆ سەرقاڵكردنی گەنجان بە پیشەی جۆراوجۆری دەستڕەنگینی، فاكتەرێكی گرنگە بۆ دوورخستنەوەیان لەكاریگەرییەكانی گەیمی توندوتیژی و پرۆگرامی تیرۆریستی، چونكە سەرجەم ئەوانەی پەنا بۆ تیرۆر دەبەن، لەو قۆناغەوە دەكەونە ژێركاریگەری شەپۆلی تیرۆریزم.
هەروەها پەرەپێدانی هۆشیاریی دایكان و باوكان بۆ چاودێری منداڵەكانیان، رۆڵێكی گرنگی لە پەروەردەی دروست و پاراستنیان لە لادان هەیە.
-رێكخستنەوەی میدیای ئەلیكترۆنی: بە سوود وەرگرتن لە ئەزموونی پێشكەوتووی چەند وڵاتێكی ئەوروپا، پێویستە هەرێمی كوردستان سەرلەنوێ یاسایەكی فراوانتر بۆ ئۆرگانیزەكردنی میدیای ئەلیكترۆنی پەسەند بكات، بەمەرجێك وێڕای چەسپاندنی مافە مرۆییەكان، كۆنتڕۆڵی هەموو پێشێلكارییەكی تێدابێت.
ئەركێكی تری حكومەت، وابەستەكردنی كۆمپانیاكانی خزمەتگوزاریی ئینتەرنێتە بەبڕیارە رەسمییەكانەوە، بۆنموونە پێویستە تیمێكی چاودێری بۆ بڕیاردان لەسەر داخستنی سەرجەم ئەو سایتانە بدات كە ئامانجیان هاندانە بۆ تیرۆر و لادانی رەوشتی.
بێگومان لێكەوتەكانی سایبەرتیرۆریزم هەر دژ بەسیستەمی دەسەڵات نییە، بەڵكو لەمپەرە لەبەردەم هەرجۆرە پێشكەوتنێك بەرەو كۆمەڵگای مەدەنی، لەم سۆنگەیەوە هەر یاسا و سیاسەتڕێژییەك دژ بەسایبەرتیرۆریزم بێت، لە جەوهەردا هەنگاوێكە بۆ هێنانەدی ئارامی و ئاسایش بۆ هاوڵاتیان لە هەرێمی كوردستان.
*پسپۆڕی بواری ماسمیدیا
