د. ئەحمەد عەبدولمەجید*
تایبه‌ت به هه‌ردوو رۆژنامه‌ی (الزمان) و كوردستانی نوێ
ئەندازیاریی دیارو بەرچاو شیرین شێرزاد كتێبێكی بۆ هێنام لە بارەی باوكییەوە، كە ئەندازیارو سیاسەتمەدارو وەزیرێكی كەموێنە بوو، ئەویش ئیحسان شێرزادە، نموونەیەكی نیشتمانییە لە میانڕەوی و بەئەمەكییدا بۆ دۆزی كورد، بە هەموو توانایەوە هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكانی داوە تا گەیشتووە بە رێكەوتنی 11ی ئاداری 1970.
كتێبەكە كە (ئینسكلۆپیدیایەكە بۆ خۆی)، هەیسەم فەتحوڵڵا-ی هونەرمەند ئامادەكارییەكانی لە چاپدانی بۆ كردووە و لە چاپخانەی دار ئەلئەدیب لە عەمان چاپ كراوە، نۆ دەیە لە بەخشندەیی دەستكەوتی كۆچكردوو باس دەكات لە بواری ئەندازیاری و خزمەتی شارەوانی و كۆمەڵایەتی و بزوتنەوەی سیاسی بێلایەنانە، لە رێی ئەو كارانەوە خزمەتێكی بە وڵاتەكەی كردووە، كە نموونەی چاولێكردنن، لە روانگەی ئەو ئایەتەوە كە دەڵێ: ئەوەی كەفی سەر دەریایە دەڕوا و پشتگوێ دەخرێ، ئەوەی سوودی بۆ خەڵكی هەیە لەسەر زەوی دەمێنێتەوە (فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ). كۆی ئەو كارانە دەروازەیەكە تەژی لە دەستكەوت (باوكێكی فرە رەهەندە). تۆماركردنی وەفایە بۆ خێزانی ئەندازیار و هونەرمەند و نووسەری بیرتیژ ئیحسان شێرزاد، پیاوێك كە نەخشی لە یاده‌وه‌ریی بەكۆمەڵی عیراقدا هەڵكۆڵراوە، وێنەی پیاوێك نیشتمانەكەی خۆشویستووە و هەوڵی بێوچانی داوە بۆ پاراستنی یەكپارچەییەكەی، لەگەڵ ئەو هەموو ئاستەنگ و بەربەستە سیاسییانەی بۆیان دروست دەكرد بۆ ئەوەی لە هەوڵەكانی ناوبژیوانی دووری بخەنەوە، كە بە مەبەستی كۆتاییهێنان بە شەڕی ناوخۆی عەرەب و كورد و كورد و كورد دەیدا لە سەردەمی حكومەتەكەی عەبدولڕەحمان بەزاز لە ناوەڕاستی شەستەكانی سەدەی رابردوودا، تا گەیشتە ئەوەی كەلتووری شانازی بە ناسنامەی دووەم، یان (لقەناسنامە) بڵاوبێتەوە، ئەم هەوڵەش ساڵی 2016 گەیشتە ترۆپك كاتێك خێزانەكەی كتێبخانە و كەلوپەلە تایبەتەكانی ئەو ئەندازیارەیان پێشكەشی كۆڕی زانیاری كورد لە هەولێر كرد.
ئه‌ندازیار، شیرین د.ئیحسان شێرزاد
ئەم ئینسكلۆپیدیایە، وەك خێزانەكەی دەڵێن تەنیا ژیاننامە نییە، بەڵكو هەندێك نووسینی بە دەست و خەتی خۆی تێدایە لەگەڵ راو بۆچوونی كەسانی نزیكی خۆی و هاوڕێ و خوێندكارەكانیشی، هەر كە دەیكەیتەوە ئاماژەیە بۆ گەورەیی و فراوانییەكەی، خێزانەكەی هەوڵیان داوە تێڕوانینێكی گشتگیر پێشكەش بكەن لەبارەی پیاوێكی پڕ بەرهەمەوە، ئەویش لە رێگەی بەڵگەنامە و گفتوگۆ و قسەی شایەتحاڵەكان كە نهێنیی ئەم مامۆستا گەورەیە ئاشكرا دەكەن، كە لە دوای خۆی ئیحسان و بەیان و شیرین و سەلوا و محەمەد و نازكی جێهێشت و ئەمانەش هەندێك لە سیماكانی ئەویان تێدایە.
ئەو زەردەخەنەیەی لە زۆربەی وێنە بڵاوكراوەكانیدا دەبینرێت، لەم سەفەرەدا و لە قووڵایی مرۆڤدۆستانەدا بە سیمای تاك بە تاكی ئەم خێزانەوە دیارە. بە دەگمەن بە كەسێتییەكی كامڵی وەك ئیحسان شێرزاد ئاشنا دەبین، ئەو ژیانی خۆی وەك هاووڵاتییەكی ئاسایی دەستپێنەكردووە، بەڵكو هەر لە سەرەتای خوێندنییەوە هەوڵی داوە كەسێكی تایبەت بێت، هەر لە سەرەتای چوونە زانكۆیەوە تا دەگات بە وەرگرتنی كورسی خوێندنی باڵا لە كۆلێجی ئەندازیاریی، كەسێكی سەركەوتوو بوو، دەستپێشخەر و خۆگونجێنەر بوو لەگەڵ ژینگەكەی، بە تایبەتی لە ناوەندە رووناكبیری و زانستییەكەدا.
پڕۆژە ئەندازیارییەكانی گەیشتۆتە 199 پڕۆژە و دوا پڕۆژەشی گوندی گەشتیاری تایبەت بە كۆمپانیای ئاسیا بوو لە سلێمانی ساڵی 2003 دا
ئەندازیاری نمونەی دیاری بیناسازی عیراق
ئەندازیارێك و تیمێك دروستكردنی مۆنۆمێنتەكانی تایبەت بە شۆڕشی 14ی تەموزی 1958یان گرتە ئەستۆ، وەك مۆنۆمێنتی ئازادی و مۆنۆمێنتی سەربازی ون و جسور و قەناتی جەیش و مەلعەبی شەعب و هۆڵی كۆلبنكیان، ئەمانە هەمووی نموونەی دیاری بیناسازی عیراقن. لەبەر ئەوە غافڵگیر نەبووین كە لە وێنەیەكی ناو ئینسكلۆپیدیاكەیدا بینیمان لە پێش هاوپیشەكانییەوە خەڵاتی دەستی سەركردە عەبدولكەریم قاسم وەردەگرێت، یان دەیبینین بڵاوكراوەی پیشەیی سیانەی ساڵی 1952 دەنوسێتەوە، ئەویش بە هاوبەشی لەگەڵ بیناسازی بەرچاو رەفعەت چادرچی و عەبدوڵلا ئیحسان كاملی هاوپیشەی. شێرزاد و چادرچی وەك دوانەیەكی بواری ئەندازیاریی گونجاو دەردەكەوتن، بە سروشتێكی شێوەكارانە و رۆحانیانەی كەموێنەوە. بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێت، ئەم دوانەیە لە كۆنگرەی دامەزراندنی كۆمەڵەی ئەندازیارانی عیراقیدا، كە ساڵی 1940 دەستبەكار بوو وەك بەڵگەیەكی مێژوویی تۆمار نەكراوە، شێرزاد ساڵی 1954 چووە ناو ئەم كۆمەڵەیەوە و ساڵی 1955 بووە ئەندامی دەستەی كارگێڕی تیایدا.
ساڵح یوسفی،عه‌زیز عه‌قراوی، حه‌بیب محه‌مه‌د، نافز جه‌لال، د.ئیحسان شێرزاد
وەرگرتنی هەر پۆستێک ئاسان نیە
هەروەها بە دەگمەن دەبینین كەسێتییەكی عیراقی خۆی لەو هەموو دەستكەوت و پلە و پایەی شەستەكان بپارێزێت، ساڵی 1965 بەزاز وەزارەتی شارەوانی پێشكەش كرد، بەڵام وەری نەگرت، هەرچەندە بەزاز چەند جارێك پێداگریی كرد، بەڵام ئەو هەر رازی نەبوو، دەیزانی وەرگرتنی هەر پۆستێك ئاسان نییە، لە كاتێكدا كە چارەسەری دۆزی كورد ئاواتی پێ دەخوازرا، نەك راگرتنی بە پەلەی خوێنڕشتنی عیراقییەكان، بەڵام بۆچوونی گۆڕی كاتێك زانی بەزاز بۆچوونی حەكیمانەی هەیە بۆ دۆزی كورد، لەبەر ئەوە پۆستەكەی وەرگرت و بەشداریی سەرۆكایەتی ئەو وەزارەتەی كرد كە عەبدولڕەحمان عارف و ئەحمەد حەسەن بەكر سەرۆكایەتییان كردبوو، بوو بە وەزیری شارەوانی و كار لە 14ی ئایاری 1967دا، ئەوەش یەكەم وەزارەت بوو كە سەرۆك كۆمار سەرۆكایەتی بكات.
یەكێك لە جوانییەكانی ئەو ئینسكلۆپیدیایە ئەوەیە، وێنەیەكی كۆپیكراوی چاوپێكەوتنێكی رۆژنامەوانی تێدایە كە رۆژنامەی سەوتولعەرەب لەگەڵ شێرزاد كردوویەتی و تیایدا باسی هەندێك تێڕوانین و ستراتیژ دەكات، كە زۆر پێویست بوو بۆ ئەو كاتە جێبەجێ بكرانایە، وەك دابینكردنی كارەبا بۆ هەموو گوندەكان، فراوانكردنی خزمەتگوزاری گواستنەوەی گشتی و دامەزراندنی بانكێك بۆ نیشتەجێبوون و پشتبەستن بە هەندێك پڕۆژەی بەرهەمهێنان بۆ ئەمندارێتی بەغدا و هەڵكەندنی بیری كشتوكاڵی بە هاوكاری لەگەڵ وەزارەتی چاكسازیی كشتوكاڵیدا.
عه‌بدولكه‌ریم قاسم و د.ئیحسان شێرزاد
جێی متمانەی سەرکردایەتی کورد بوو
شێرزاد لەگەڵ وەفدە كوردییەكاندا دەچووە بەغدا، بە تایبەتیش لەو سەردەمانەدا كە سەرەتای چوونە سەر حوكمی بەعس بوو ساڵی 1968، زۆر روون بوو كە سەركردایەتی كورد تا ئاستێكی بەرز متمانەیان پێیەتی، بە جۆرێك ئینسكلۆپیدیاكە روونكردنەوەی تەواوی تێدایە و بە وێنەش پشتڕاست كراوەتەوە، ئەو كاتەی لەگەڵ كۆچكردوو ئیدریس بارزانیدا بوو لە زۆر سەردان و بۆنەی دیپلۆماسیدا.
بەشێكی تایبەت لە ئینسكلۆپیدیاكە باس لە چالاكییەكانی دەكات لە دانوستان لەگەڵ بەغدا، دوو بابەتی گرنگ هەبوو لە رێی یادداشت و تێبینییە بەجێماوەكانی شێرزادوە تێیان گەیشتم، كە جێی دەستخۆشییە خێزانەكەی زۆر باش رێكیان خستووە و پاراستوویانە، لەگەڵ ئەو هەموو دۆخە ناهەموارەی بارودۆی سیاسی عیراقی پێدا تێپەڕێوە.
د.ئیحسان و د.كه‌مال مه‌زهه‌ر
بابەتی یەكەمیان نەبوونی پلانێكی روون و ئاشكرای دوورمەودایە لەلایەن بەعسەوە بۆ چارەسەری دۆزی كورد و هەوڵەكان تەنیا بۆ چارەسەری رووكەشانە و ئاهەنگئامێز بوون، كە من وای دەبینم رژێمی دەسەڵاتدار تەنیا بۆ ئەوەی بوو پشوویەك بدات و خۆی رێك بخاتەوە و جێپێی خۆی قایمتر بكات لە دەسەڵاتدا و مەسەلەی یەكلاییكردنەوەی كێشەكان لەگەڵ نەیار و ركابەرەكانیدا دوا بخات بۆ كاتێكی دیكە.
بابەتی دووەم ئەوە بوو كە سەدام حسێن دانوستانەكانی لەگەڵ سەركردایەتییەكەی مەلا مستەفای بارزانیدا بەڕێوە دەبرد، لە كاتێكدا ئەحمەد حەسن بەكر لە سەرەوەی هەرەمی دەسەڵاتی حزبی و حكومی بوو، بەو پێیەش دروستبوونی ئاستەنگی ناوبەناو لە دانوستانەكەدا دەگەڕێتەوە بۆ ململانێی ژێربەژێری ئەو دوو كەسە. ئەم راستییە لە زۆر بابەتی دیكەشدا هەستی پێ دەكرێت، بەڵام ئینسكلۆپیدیای ئیحسان شێرزاد تەنیا یەك رووی ئاشكرا كردووە.
هەرچەندە ژیانی پڕ ئاریشە بووە، بەڵام ئیحسان شێرزاد تەنیا بەو پیشەیە رازی نەبوو كە تێڕوانین و ئامادەبوونی بەرچاوی هەبێت بۆ چارەسەری كێشەكان، یان بوونە سەرۆك و بەدەستهێنانی پۆست و سەرۆكی لیژنەی زانستی كە پێویستی بە داهێنانی زانستی و پلانی شارەزایانە هەیە، بەڵكو كۆمەڵێكی زۆر توێژینەوە و لێكۆڵینەوە و پڕۆژەی ئەندازیاریی ئەنجام داوە، پڕۆژە ئەندازیارییەكانی گەیشتۆتە 199 پڕۆژە و دوا پڕۆژەشی گوندی گەشتیاری تایبەت بە كۆمپانیای ئاسیا بوو لە سلێمانی ساڵی 2003.
پۆستەكەی وەرگرت و بەشداریی سەرۆكایەتی ئەو وەزارەتەی كرد كە عەبدولڕەحمان عارف و ئەحمەد حەسەن بەكر سەرۆكایەتییان كردبوو، بوو بە وەزیری شارەوانی و كار لە 14ی ئایاری 1967دا
ژیان پەردەی بەسەر ئەم ئەندازیارە و ئەم مامۆستایەی زانكۆ و كەسایەتییە گشتییەدا دادایەوە، بەڵام ناتوانێ رۆڵە گرنگ و جیاجیاكانی لە یاده‌وه‌ریی نیشتماندا بشارێتەوە، رەنگە یەكێك لە باشییەكانی دەرچوونی ئەم ئینسكلۆپیدیایە بە رووكەش و ناوەرۆكەكەیەوە، وەبیرهێنانەوەی ئەو رۆڵە بێت بە هەموو وردەكارییەكانییەوە و دەمەزەرد كردنەوەی ئەو یاده‌وه‌رییه بێت كە لە ژێر ئەو هەموو ئازار و خەم و پاشەكشەی كۆمەڵایەتییەدا ژەنگی هێناوە.
* سەرنووسەری رۆژنامەی (الزمان)
لە عەرەبییەوە: كوردەوان محەمەد سەعید
