بۆچی پێویستە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژنان و خێزان هەموار بکرێتەوە؟

ئاوێنەی عیراق

دیاردەی توندوتیژی بەرامبەر بە ژن و خێزان لەو كێشانەن كە كۆمەڵگەی عیراقی بە گشتی و كۆمەڵگەی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی تایبەت بەدەستییانەوە دەناڵێنن، دەرهاویشتە و هۆكارەكانیش لەو بارەیەوە جیاجیان، راپۆرتەكانی كۆمەڵی مەدەنی و كۆمەڵی نێودەوڵەتیش باس لە زیادبوونی دەكەن لە هەرێمی كوردستان بەهۆی رەوشی سیاسی و ئابوری و كاریگەریی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان. 
هۆكارەكان هەمەجۆرن 
لەو بارەیەوە د. نەزەند بەگیخانی نوسەر و مامۆستا لە زانكۆی پاریس دەڵێت»بێگومان زیادبوونی توندوتیژی خێزانی، بەپێی توێژینەوە زانستییەكان وابەستەی توندوتیژی سیاسی و ئابوری و رەوشی ناجێگیرە لە عیراق و هەرێمی كوردستان و ناوچەكە بە گشتی كە لەگەڵ دەركەوتنی داعش و پەتای كۆرۆنا رووی لە زیادبوون كرد، خراپی رەوشی ئابوری و ناكۆكییە سیاسییەكانیش لە عیراق و هەرێم، كاریگەریی گەورەیان لەسەر حاڵەتی سایكۆلۆجی و هەڵسوكەوتی نابەرپرسانەی تاك هەیە لەنێو یەك خێزان بە دیاریی كراوی لەنێو كۆمەڵگە بەشێوەیەكی گشتی، وێڕای ئەمەش ناكۆكییەكان لە ناوچەكە و كێشە دووبارەبووەكانی نێوان هەولێر و بەغدا و كێشەی نێوان حزبە كوردییەكانیش لە هەرێم، رۆڵی كاریگەرییان هەبووە لەسەر زیادبوونی پەرتەوازەبوون و حاڵەتەكانی توندوتیژی لە كۆمەڵگە و لە میدیا و لە پێگە كۆمەڵایەتییەكان، بۆیە هەموو ئەم فاكتەرانە بونەتە مایەی زیادبوونی توندوتیژی و لەبەریەكهەڵوەشانی خێزان لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگە و خێزان، كۆتایی هاتنی توندوتیژی سیاسیش لەنێوان حزب و فراكسیۆنە سەرەكییەكانیش لە هەرێم، دەبێتە فاكتەرێك بۆ بنیاتنانی ئاشتی و سەقامگیریی نێوخۆ و دەبێتە مایەی بنیاتنانی حكومەتێك كە توانای چەسپاندنی پرەنسیپەكانی دادپەروەیی دەبێت بۆ چارەسەركردنی كێشە سیاسی و ئابورییەكانی ئێستا كە بە یەكێك لە هۆكارە ریشەییەكان و كرۆكی كێشەكان دادەنرێت بۆ لەناوبردنی دیاردەی توندوتیژی و بەدیاریی كراویش توندوتیژی خێزانی». 
گیانی سەردەمانە 
د. بەگیخانی كە راوێژكاری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیشە بۆ كاروباری پێگەیاندنی ژنان و فێركاریی رایگەیاند»بڕگەیەكی زۆر هەن لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی كە پێویستییان بە هەمواركردن هەیە، تا لەگەڵ پەرەنسیپە نێودەوڵەتییەكانی مافی مرۆڤ و گیانی سەردەمدا بگونجێن، بۆیە لیژنەی بەرگری لە مافی ژنان لە پەرلەمانی كوردستان و سەرۆكایەتی هەرێم و دامەزراوە حكومییەكان، بە هاوئاهەنگی لەگەڵ رێكخراوە پەیوەندیدارەكان بە كاروباری ژنان، كۆمەڵێك پێشنیازییان پێشكەش كردووە بۆ هەمواركردنی یاساكە كە دەركەوتووترینیان ئەوەیە، یاساكە هەموو جۆرەكانی توندوتیژی خێزان لە جۆری كۆمەڵایەتی لەخۆبگرێت، بەپێی پرەنسیپی یەكسانی نێوان ژن و پیاو لەنێو خێزان و شوێنە گشتییەكان». 
هەروەها بەپێویستی دەزانێت،» هەمواركردنەكە پێناسەیەك بۆ جۆری توندوتیژی دژ بە ژن و توندوتیژی خێزانی لە جۆری كۆمەڵایەتی لەخۆبگرێت، بەپێی پرەنسیپی بەهێزكردنی ژنان و دەستدرێژی سێكسی، تێیدا بەرەچاوكردنی یاساكانی مافی مرۆڤ و رەوشی سەردەم كە دەبێت بە هەند وەربگیرێت، هەروەها باسكردنی هەموو جۆرەكانی ئەو تاوانانەش لەخۆبگرێت كە دژ بە پیاو و مناڵ دەكرێن لە كۆمەڵگەدا، بە هەمان شێوە پێویستە بڕگەی تایبەتیش بۆ یاساكە زیادبكرێت كە باس لە شێوازەكانی ئەو توندوتیژیانە دەكەن كە لە كۆمەڵگەدا روودەدەن، لەگەڵ پێشكەشكردنی پێشنیاز و چارەسەر بۆ زیادكردنی هۆشیاریی گشتی، لەپێناو خۆپاراستن و چاودێری». 
  پشتیوانی لە پرسی ژنان
لای خۆیەوە رەنگین عەبدوڵڵا، نوسەر و پەرلەمانتاری پێشوو رایگەیاند»پێویستە لەسەرەتاوە رۆڵی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرزبنرخێنین كە لەسەر رێبازی مام جەلال رێدەكات و پارێزەرێكی بەرگریكار بوو لە مافەكانی مرۆڤ بە گشتی و مافی ژن بە تایبەتی، لە هەمان كاتدا پاڵپشتێكی گەورەش بوو بۆ ئەو پرسانەی پەیوەندییان بە ژنەوە هەبوو، بۆیە لەمڕۆژدا دەبینین تاڵەبانی كوڕ لە بۆنەكانی تایبەت بە ژن و بۆنەكانی تری دژایەتیكردنی توندوتیژی خێزانی و توندوتیژی دژ بە ژنان بەشداری دەكات و جلوبەرگێك لەبەردەكات كە دروشمی راگرتنی توندوتیژی دژ بە ژنانی لەسەر نوسراوە، حزبەكەشی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان حزبێكی داخراو نییە، بەپێچەوانەوە لە سەرەتای دامەزراندنییەوە هەڵگری ئەو دروشمانەیە كە بەرگری لە ئازادی و دیموكراتی و ئازادی ژن و یەكسانی دەكات لەنێوان ژن و پیاو، نەك هەر تەنیا لە نێو هەرێمی كوردستان، بەڵكو لە هەموو عیراق، بۆیە یەكێتیی نیشمتانی هەر لە سەرەتاوە بڕوای بە بەرگری كردن لە ژن و ئەو پرسانەوە هەبوو كە لەپێناویدا دامەزراوە». 
ئامارێكی ورد بەردەست نییە
رەنگین عەبدوڵڵا دەڵێت»ئامارێكی ورد بەردەست نییە، بۆ ژمارەی حاڵەتەكانی توندوتیژی خێزانی لە هەرێمی كوردستان كە زیادبوونی ژمارەكە لەمساڵدا بخاتەڕوو، چونكە زۆربەی حاڵەتەكانی توندوتیژی دژی ژن ناگەن بە دەسەڵاتدارە رەسمی و پەیوەندیدارەكان، وەك زۆرێك لەو تاوانانەی روودەدەن، ئەمەش بەهۆی سروشتی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە لە هەرێمی كوردستان كە بەدوور لە دەسەڵاتە فەرمییەكان چارەسەر دەكرێت، یان دەشاردرێتەوە لەژێر زۆرێك لەو ناوە كۆمەڵایەتیانەی هەن، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەموو راپۆرتەكان نێودەوڵەتییە پەیوەندیدارەكان و راپۆرتەكانی كۆمەڵی مەدەنی، تەئكید لەسەر زیادبوونی حاڵەتەكان دەكەنەوە لە هەرێم، گەر بێت و بەراورد بكەین لەنێوان هەردوو حكومەتی هەرێم و فیدراڵ، دەبینین هەرێم لەو بوارەدا كرانەوە و گەشەكردنێكی زیاتر لەڕووی بەدواداچوون بۆ كەمكردنەوەی كێشەكانی توندوتیژی خێزانی و مافەكانی ژن بەخۆوەدەبینێت، ئەمەش مانای ئەوە نییە كە هەرێم لە بارەی ئەو كێشانەوە ناگەڕێتەوە بۆ تێڕوانینی ئاینی و خێڵەكی و كۆمەڵایەتی، بەڵكو پەیوەندی بە حزبە فەرمانڕواكانی هەرێم و تێڕوانیانەوە هەیە بۆ كێشەكە و بۆ مافەكانی ژن». 
كەلێنە یاساییەكان 
تانیا كەمال، نوسەر و چالاكوان پێیوایە»لەكاتی نوسینەوەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان كە ئێستا لە هەرێم كاری پێدەكرێت، رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و بەرگریكاران لە مافەكانی ژن بەشدارییان لە داڕشتیندا كرد، بەڵام لەكاتی جێبەجێكرندا كەلێنی تێدا بەدی دەكرێت و پێویستی بە هەموارە، وێڕای ئەمەش دابونەریتی كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی تر گۆڕانكاریی بەسەردا دێت، هەموو كۆمەڵگەیەك وابەستەی دابونەریتی كۆمەڵایەتی خۆیەتی، كۆمەڵگەی كوردستانیش بەدوور نییە لەو كۆمەڵگانە كە پابەندن بەو دابونەریتانەی لە كۆنەوە رەگوڕیشەیان داكوتاوە، هەرچەندە پەرەسەندن لە كۆمەڵگەدا روویداوە، بەڵام ئەو دابونەریتانە كاریگەریی و رۆڵی گەورەیان لە جێبەجێكردنی ئەو یاسایانەدا هەیە، بە تایبەت ئەوەی پەیوەندی بە ژن و توندوتیژی خێزانەوە هەیە، هەرێم تائێستا هەرچەندە باشترین یاسای هەیە لەو بوارە،بەڵام هۆشیاری پێشینەی نییە، بۆیە كۆمەڵگەی كوردی گۆڕانكاریی بەخۆوەنەبینیوە، لەڕووی كەمبوونەوە یان سنورداركردنی دیاردەی توندوتیژی دژ بە ژنان». 
هۆشیاری یاسایی 
بە بۆچوونی تانیا كەمال»یاسا بەتەنیا كۆمەڵگە ناپارێزێت، بەڵكو هۆشیاری یاسایی مەرجە بۆ چۆنیەتی جێبەجێكردنی و ئەو مەترسیانەی روویان لە كۆمەڵگەیە، بەهۆی ئەو كێشانەی پەیوەندییان بە ژنانەوە هەیە گەر یاسایەك نەبێت كە ببێتە مایەی بەرپەرچدانەوەی ئەنجامدەرانی، ئەو هۆشیارییە بەشێوەیەكی گشتی ئەركی رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدنی، و رێكخراوەكانی ژنان و میدیا و پیاوانی ئاینییە، ئەوان وەك رێكخراوەكانی ژنان و بەرگریكاران لە مافی ژن، كاردەكەن بۆ هەمواركردنی یاساكە و پڕكردنەوەی ئەو كەلێنانەی تێیدایە، بۆ رێگرتن لە قوتاربوونی هەموو ئەوانەی توندوتیژی دژ بە ژن و خێزانەكانیان ئەنجام دەدەن، تا بەشێوەیەكی یاسایی وەها سزا بدرێن كە لەگەڵ سروشتی كۆمەڵگەی كوردستانیدا بگونجێت». 
هۆشیاردنەوەی كۆمەڵگە 
هەر لەو چوارچێوەیەدا، د.شیلان فەتحی مامۆستای زانكۆ و چالاكوانی مەدەنی رایگەیاند»سازدانی كۆڕ و كۆبوونەوەكانی تایبەت بە ژنان لە چوارچێوەی هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگەیە، بە تایبەت هۆشیاكردنەوەی باوك و دایك بەرامبەر بەو ئەركانەی لەئەستۆیاندایە لەڕووی پەروەردەكردنی منداڵەكانیان و رۆشنبیركردنیان و هۆشیاركردنەوەیان، بەمەبەستی بنیاتنانی كەسێتییان بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو ئاستەنگانەی لە ژیاندا دێنە رێگەیان، چونكە ئێمە وەك دەبینین توێژی لاوان زۆرترین قوربانی حاڵەتەكانی خۆكوشتنن، بەهۆی كەمی شارەزایی و ئەزموونیان لە ژیان لەبەرامبەر ساناترین ئەو ئاستەنگ و كێشانەی رووبەڕووی دەبنەوە لە ژیاندا، بۆیە چەند پرۆگرام و كۆڕ و كۆبوونەوە و كۆنفرانسی خێزانی هەبێت، هۆشیاری زیاتر لەنێو كۆمەڵگەدا دروست دەبێت، لەو دەمەدا دەتوانیین بڵێین لەڕێی ئەو پەیامانەی دەگەیەنرێنە دایك و باوك، دیاردە نەرێنییەكان لەنێو كۆمەڵگەدا كەمتردەبنەوە». 
كەلێنە یاساییەكان
شیلان فەتحی پێیوایە»یاسای خێزان لە هەرێمی كوردستان كە هەوڵ دەدرێت هەموار بكرێت، لە یاسا باش و گرنگەكانن كە لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە پەسەندكرا، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەو دەمەدا رۆڵی گەورەی هەبوو لە پەسەندكردنی، بەڵام لەكاتی جێبەجێكرندا بینرا كە هەندێك كەلێنی تێدایە، لەوانە نەبوونی نهێنی، بەو واتایەی ئەو ژنانەی توندوتیژییان بەرامبەر دەكرێت دەخرێنە سەنتەر و پەناگەی تایبەتەوە، بەڵام لە هەمان كاتدا دەبێت بچنە بەردەم دادگا تا شاهیدی خۆیان بدەن، لەو كاتەشدا ئەوانەی توندوتیژییان بەرامبەر كردوون، لەبەردەم سەنتەرەكان، یان لەكاتی رۆیشتن بۆ دادگا بۆیان دادەنیشتن تا تیرۆرییان بكەن، هەروەها هەندێك لە ماددەكانی یاساكە نەرمی تێدایە و ماف دەدەنە باوك یان مێرد یان برا و پشتیوانی لەو ژنە ناكات كە توندوتیژی بەرامبەر كراوە و جارێكی تر ستەمی لێدەكاتەوە و دەیگێڕێتەوە بۆ ژێر سایەی ئەوان». 
ئاستی سزاكان 
چالاكوانانی ژنان و بەرگریكاران لە مافی ژن لە هەرێمی كوردستان، داوا دەكەن یاسا نوێیەكە كە هەموار دەكرێت، بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژن، هەموو شێوەكانی توندوتیژی لەخۆبگرێت و ئاستی سزاكان بۆ ئەنجامدەرانی بەرزبكاتەوە، ئیتر تاوانەكان لەژێر هەر ناوێكدا ئەنجام بدرێن، تا سنوردار بكرێن، یان ببێتە بەربەست بۆ كەمكردنەوەی حاڵەتەكانی توندوتیژی دژی خێزان. 
هەر لەو بارەیەوە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ منداڵان (یۆنسێف) رایگەیاندووە، كچان و ژنان بەشێوەیەكی نەگونجاو بەدەست توندوتیژی و خراپ مامەڵەكردنەوە گیرۆدەن، بەپێی ئەو حاڵەتانەی لایەنە رەسمییەكانیشی لێئاگاداركراوە، لانی كەم 900 هەزار ژن و كچ رووبەڕووی مەترسی ئەو جۆرە توندوتیژییە كۆمەڵایەتیانە دەبنەوە كە لە عیراقدا هەن، هەرچەندە ژمارە راستەقینەكە لە عیراقدا زۆر لەوە زیاترە، لەلایەكی ترەوە رێژەی هاوسەرگریی منداڵان گەیشتۆتە 28% و رێژەی نەخوێندەواریش لەنێوان كچانی پێگەیشتوودا، دوو هێندە زیادی كردووە.