كێشەی دارستان و ژینگە لە كوردستان

دڵشاد تاڵەبانی 

نەمانی دارستانەکان، هۆکاری دروستبوونی مەترسیی گەورەیە بۆ سەر ژینگە و ژیان لە داهاتووی كوردستاندا، بەڵام ئایا خەڵك و دەسەڵاتیش دركیان بەوە کردووە؟ دەزانن داگیركردن، دەستبەسەرداگرتن و بڕینی دارستان، بەكارهێنانی بە هەر ناوێك، بۆ هەر مەبەستێكی تر، بەهەر پاساو و بیانوویەك، تاوانە دەرهەق بە نەوەكانی داهاتوو و ژیانیان تاڵ دەكات؟ 
دەبێت ئەوانە توندترین سزا بدرێن و رێگری لە لەناوچوونی دارستانەكان بكرێت.
دارستان، جگەلەوەی سروشت جوان دەكات و دیمەنێكی دڵڕفێنی پێ دەبەخشێت و مرۆڤ ئاسوودە دەكات لە گەشت و سەرداندا، كەشوهەوا خۆش دەكات و ئاوی باران و ژێر زەوی رادەگرێت و دەپارێزێت، رێگری لە لافاوی بەخوڕی كوشندە دەكات، خاك لە خزان و رۆچوون دەپارێزێت و شاخەكان جێگیر دەكات. هەوا پاك دەكاتەوە، رێگرە لە دروستبوونی تەپوتۆز، دووەم ئۆكسیدی كاربۆن هەڵدەمژێت و ئۆكسجین دەداتە دەرەوە، گەرما كەم دەكات، باڵانسی سروشت رادەگرێت، ژیانی ئاژەڵە كێوییەکان دەپارێزێت، سەرچاوەی خۆراكە بۆ خەڵك و گیانلەبەرانی تر، كەرەسەی خاوە بۆ زۆر مەبەستی وەك سوتەمەنی، بیناسازی و پیشەسازیش، هەروەها بژێویی سەدان ملیۆن كەس. دووەمین سەرچاوەی سروشتییە بۆ كاربۆن لەدوای زەریاكان، کە كاردەكاتە سەر باڵانسی كاربۆن و پاراستنی كەشوهەوا لە گۆڕان، زەوی لە دیاردەی بە بیابانبوون دەپارێزێت. 
لە جیهاندا دارستانی نوێ دروست دەكرێت، جگە لە پاراستنی كۆنەكان و چاندنەوەی درەختە بڕاوەكان بە جۆری گونجاو. پاراستنی دەوەن و گیاكانیشی گرنگن بۆ دروستبوونی باڵانسی سروشتی. 
لەناوچوونی دارستان، جگە لەوەی دیمەنی ناوچەكە ناشیرین دەكات، زۆر سەرچاوەی ژیان لەناودەبات، چەند جۆری گازی زیانبەخش دەکاتە ناو هەواوە، ناوچەكە گەرم  و وشك دەكات و دەیگۆڕێت بۆ بیابان.

پێویستە هەموو خاوەن پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون ناچاربكرێن چەند هێندەی ئەو رووبەرەی بۆ پڕۆژە بەكاریدەهێنن، بیكەنە دارستان و سەوزایی و خزمەتیشی بكەن

مەترسییەكانی سەر دارستان
بڕین، سووتان، لافاو و رۆچوون، بومەلەرزە، خۆڵبارین، وشكەساڵیی و پیسكردنی زەپۆش و...هتد، قەدەغەكردنی بڕین زۆر گرنگە (كاتێک مام جەلال سەرۆكی هەرێم بوو، رێنمایی توندی دانابوو بۆ قەدەغەكردنی بڕینی دار و درەختی دارستانەکان).
بۆ نموونە یەك هێكتار دارستان ساڵانە توانای پاككردنەوەی 18 ملیۆن سێجا هەوای هەیە. 
رووبەری دارستان لە جیهاندا (39 ملیۆن كیلۆمەتر دووجایە)، كە دەكاتە 26.19 % ی تێكڕای وشكانی زەوی، لەوانە زیاتر لە 13 ملیۆن و نیو لە ناوچەی جەمسەرەی باكووری روسیا و ئەسكەندەناڤیایە، نۆ ملیۆن و نیو لە ئەمریكای لاتین و كاریبی، شەش ملیۆن و نیو لە ئەفریقا، بەشەکەی دیکەشی لە ئاسیا و ئەوروپا و ئەمریكای باكوور و ئوسترالیایە، هاوکات  ئەوەی روسیا حەوت ملیۆن و 700 هەزار کیلۆمەتر دووجایە كە دەكاتە زیاتر لە 45 % ی رووبەری وڵات، پاش ئەو بەرازیل دێت بە چوار ملیۆن و 900 كیلۆمەتر دووجا و رێژەی 56 % ی وڵاتەکەیە، كەنەدا زیاتر لە سێ ملیۆنە و رێژەی 31 % وڵاتە، سعودیەش بە رووبەری 27000 و رێژی 1.26 %، عیراق لە رووبەری دارستاندا پاش ئەو دێت بە (8220 كیلۆمەتر دووجا و رێژەی 1.88 % پێکدێنێت، كە زۆربەی لە كورستانە و بەشێكی كەمیشی لە زۆنگاوەكانی باشوور و چەمەكانی كەناری رووبارەكانن. لە دوا راپۆرتی فاو-دا هاتووە (دارستانەكان 60 هەزار جۆر درەخت و رووەكیان تێدایە، 89 % ی هەموو جۆرە گیاندارە وشکاوەکییەکان و 75 % ی باڵنــدە و 68 % شیردەرەكان لە دارستانەكان دەژین و سەرچاوەی خۆراكیانە، لە راپۆرتەكەدا دەڵێت: زیاتر لە چوار ملیار هێكتار واتا 31 % ی وشكانی زیادی كردووە، بە هۆی چاندن و قەدەغەكردنی بڕین لە زۆر وڵات. لە ئەفریقا و ئاسیا و ئەمریكای باشوور كەمیی كردووە،. لە عیراق-یش تا پەنجاكان دارستانی دەستكرد دروست دەكرا، بڕینی دارستان و چەم و تەنانەت لەوەڕگاش قەدەغەبوو.
سەردەمی رژێم
لە كوردستان لە لایەن رژێمی بەعسەوە زۆر دارستان سوتێنران و لەناوبران (لەگەڵ هەموو باخەكانی كوردستان و زۆری باخەكانی باشووریش) لە نەوەدەكان خەڵك بە هۆی قەیرانی سوتەمەنی بەكاری دەهێنان، بەڵام لە سەرەتای ئەم سەدەیەوە بەشێوەی سیستماتیكی لە دەوری شارەكان و پاشان شاخەكانیش دارستانەكان دەبڕدڕێن یان قۆرغ و تەلبەند دەكرێن و دەبڕدرێن بەناو و پاساوی جیاوازەوە. وزارەتە یەك لە دوا یەكەكانی كشتوكاڵ و بە تایبەتیش پۆلیسی دارستان و ئیداراتی ناوچەكان و دەزگا ئیجرائییەكان نەوەك هەر كەمتەرخەمن، بەڵكو بەرپرسیارن بە نەکردنی ئیجرائات و چاوپۆشی و رێخۆشكەرن. بۆ نموونە سەرەتا ناوچەكانی سیتەك و دەوروبەری سلێمانی و دەیان جێگەی تر لە گەرمیان و قەراغی چەمەكان بەشێوەی رەمەکی داگیركران و تاڕادەیەک چەم و دارستانەكان نەمان، ئێستا وەک دەوترێت گەیشتووەتە گۆیژە و ئەزمڕ، دیارە لە هەولێر و دهۆك و ناوچەكانی دیکەش ئەو دیاردەیە ئەگەر خراپتر نەبێت باشتر نییە، بەشی زۆریشیان سەرەتا خەڵكی دەستڕۆیشتوو دەستیان پێدەكات و دواتر خەڵکی ئاساییش وەک چاولێکەری دەستپێدەکەن، ئێستاش هەندێک بە ناوی نیشتەجێبوونەوە بە شاخەكاندا هەڵدەگەڕێن. 
چەند ساڵێک پێش ئێستا، پێشبینیی ئەم دۆخەم کردبوو، بۆیە پێویستە هەموو خاوەن پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون ناچاربكرێن چەند هێندەی ئەو رووبەرەی بۆ پڕۆژە بەكاریدەهێنن، بیكەنە دارستان و سەوزایی و خزمەتیشی بكەن و لە نزیک دارستان و چەمەكانیش هەموو پڕۆژەیەكی نیشتەجێبوونی هەمیشەیی قەدەغە بكرێت هەوڵیش بدرێت ئەوانەی کراویشن لەرێگەی قەرەبووکردنەوە بەزەوی لە شوێنی دیکە، لاببرێن و سزاش بۆ ئەوانەدابنرێت کە لەمەودوا پێشێلی ئەو رێنماییانە دەکەن، تا خۆمان و نەوەكانی داهاتوومان هەندێك بە ئاسوودەیی بژین.