ئا / جینۆسایدنامە
مێژووی تاوانە جۆراوجۆرەکانی جینۆساید لە کوردستان و لەلایەن دەسەڵاتە یەکلەدوایەکەکانی عیراقەوە، مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە و بەتایبەتی لەلایەن حزبی بەعسەوە کە ماوەی زیاتر لە چارەکە سەدەیەک چەندین تاوانی جینۆسایدی وەک کیمیاباران و راگوستنی دژبە خەڵکی کوردستان پیادەکرد تا گەیشتە قۆناغی کۆتایی زیندەبەچاڵکردن.
ژێرخانی ئابووریی گوند و ناوچەکانی کوردستان وەک هەموو سێکتەرەکانی دیکە، تووشی داڕووخان و لەبەریەک هەڵوەشانەوە بوو، بۆیە گرنگترین پرسیار ئەوەیە کە ئاخۆ چی کراوە بۆ پرسی قەرەبووکردنەوەی کەسوکاری قوربانییەکان؟
شێخ کامیل قادر:
ئەگەر رێککەوتنی سیاسی نەکرێت مومکین نییە لەلایەن حکومەتی ئێستای بەغداوە وەک میراتگرەوەی رژێمی بەعس قەرەبوو بکرێنەوە
لە رووەشەوە شێخ کامیل قادر راوێژکاری پێشکەوتوو لە وەزارەتی شەهیدان و کاروباری ئەنفالکراوانی هەرێم بە کوردستانی نوێی رایگەیاند:
دەبێت سەرەتا بپرسین بۆچی بڕیارەکانی دادگای باڵای تاوانەکان لە عیراقدا لە ساڵی 2008 کە تایبەت بوو بە دۆسێی جینۆسایدی ئەنفال تا دەگاتە دۆسێی کیمیاباران و کوردە فەیلییەکان و بارزانییەکان نەچوونەتە قۆناغی جێبەجێکردنەوە؟
وتی: «پێویستە بزانین کە قەرەبووکردنەوە تەنیا زیانلێکەوتووانی دۆسێکانی (ئەنفال، هەڵەبجە، بارزانییەکان و فەیلییەکان) ناگرێتەوە، بەڵکو راگواستنی زۆرەملێ و وێرانکردنی دەڤەرەکانی وەک پشدەر و پێنجوین و سەیدسادق و زۆر شوێن و جێگای تریش دەگرێتەوە و چەندین دۆسێی تریش هەن تائێستا نە دادگای باڵای تاوانەکانی پێشوو لە عیراق و نە هیچ دادگایەکی دیکە یەکلایی نەکردوونەتەوە.
ناوچەکان و سەردەمی تاوانەکان
نموونەشی بەوە هێنایەوە کە (کۆمەڵکوژی خەڵکی گوندەکانی بیرکێ و سیارە و چنارە، نۆی حوزەیرانی 1963 کە کۆمەڵکوژییەکەی حامیەی سلێمانی تێدا کرا، بۆردومانکردنی ئۆردوگای زێوە، کۆمەڵکوژیی ئەشکەوتی دەکان لە بادینان و کۆمەڵکوژیی گوندی سۆریا، کۆمەڵکوژیی قەزای سمێل و نوێترینیشیان جینۆسایدی ئێزدییەکان بووە لەسەر دەستی رێکخراوی تیرۆریستیی داعش و خاپوورکردن و وێرانکردنی شوێنی نیشتەجێبوونیان).
کەواتە پێویستە کە باسی قەرەبوو دەکەین، باسی تەواوی ئەو تاوانانە بکەین، مەرجیش نییە هەمووی بە یەک پاکێج بێت، چونکە هەموو تاوانێک تایبەتمەندیی خۆی هەیە، بەڵام گرنگە جەخت لەوە بکەینەوە کە هەموویان قەرەبوو بکرێنەوە.
راوێژکارەکەی وەزارەتی شەهیدان روونیشیکردەوە کە ئەگەرچی لە بڕیارەکانی دادگای باڵادا سەبارەت بە دۆسێ یەکلاکراوەکانی وەک (جینۆسایدی ئەنفال و کیمیابارانی هەڵەبجە و قەتڵوعام و بێسەروشوێنکردنی بارزانییەکان و جینۆسایدی فەیلییەکان) لە دووتوێی بڕیارەکانی هەر دۆسێیەکیاندا بڕگەیەکی تایبەت هەیە بە بابەتی قەرەبوکردنەوەی زیانلێکەوتوانەوە لە رێگای دادگای مەدەنیی شارەکانیانەوە تا قەبارە و جۆری زیانەکانیان بنێرن بۆ دادگای باڵا. ئەوەش نەکراوە و بەبڕوای من ناشکرێت، چونکە لە دادگاکانیش زیانەکانیان پێ یەکلایی ناکرێتەوە.
تاپۆ و گرێبەست و پسووڵەیان نییە
لەبارەی ئەوەشەوە کە ئاخۆ بۆچی دادگا ئەو کەیسانەی پێ یەکلایی ناکرێتەوە؟ شێخ کامیل دەڵێت: کۆمەڵێک هۆکار لەپشت ئەم بابەتەوەن وەک ئەوەی:
* تائێستا بەشێکی زۆری زەویوزاری کوردستان پاکتاونەکراوە و زۆربەی خانووەکانی دەرەوەی شارەکان (ئەوانەی تاوانلێکراون) تاپۆیان نییە.
* زۆربەی رەز و باخەکان تاپۆ یاخود گرێبەست یاخود رێگە پێدراوییان نەبووە لەو سەردەمەدا.
* کڕینی ئامێرەکان زۆربەیان پسووڵەیان نەبووە، راستە کەسەکە ئامێرەکەی کڕیوە، بەڵام سەنەوییەکەی بەناوی کەسێکی دیکەوە بووە.
* کڕینی ئاژەڵ و پێداویستیی کار و ماڵیان لەو سەردەمەدا پسووڵەی نەبووە و شایەتحاڵەکانیش زۆربەیان خۆیان ئەنفالکراون، یان بە کیمیایی شەهیدبوون یاخود بە مردنی ئاسایی لە ژیاندا نەماون.
بۆیە پێیوابوو لەبەر ئەو هۆکارانە و چەندین هۆکاری دیکە، دەبێت قەبارە و جۆری قەرەبووکردنەوەی خەڵکە زیانلێکەوتووەکان بە رێککەوتن و بڕیاری سیاسی دیاری بکرێت لەنێوان هەردوو حکومەتی فیدراڵ و هەرێم، چونکە ئەگەر رێککەوتنی سیاسی نەکرێت مومکین نییە لەلایەن حکومەتی ئێستای بەغداوە وەک میراتگرەوەی رژێمی بەعس قەرەبوو بکرێنەوە.
هەروەک دیوێکی دیکەی کەمتەرخەمییەکان دەخاتە ئەستۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە وەکو پێویست کاری لەسەر نەکردووە، بەتایبەتی کە هیچکام لە تێوەگلاوان لە تاوانی جینۆساید رادەستی دادگا نەکراون و نەچوونەتە بەردەم دادگا. جگەلەوەش حکومەتی هەرێم تائێستا داتایەکی راست و دروستی نەبووە سەبارەت بە قەبارە و جۆری زیانلێکەوتوان و نە توانیویشێتی لە رووی بڕیاری سیاسییەوە خۆی لە قەرەی ئەو بابەتە بدات.
سەقامگیریی ناوخۆیی و گوشاری دەرەکی
لەدوای ساڵی 2003 وە تائێستا عیراق سەقامگیریی سیاسی و ئابووریی و کۆمەڵایەتیی بەخۆیەوە نەبینیووە و تائێستاش لە عیراقدا چەند سەرچاوەیەکی بڕیاردان لەناو یەک حکومەتدا کۆبوونەتەوە، تەنانەت هیچ فراکسیۆنێکی ناو پەرلەمانیش یەک دەنگ و یەک بڕیار نین، بەتایبەتی بەرامبەر بەو کێشانەی پەیوەستن بە کوردەوە.
تائێستا هیچ گوشارێکی دەرەکی و ناوەکیش نییە تا بتوانێت کاریگەریی هەبێت لەسەر حکومەتی عیراق و هیچ متمانەیەکی سیاسی و ئابووری و نیشتمانی نییە یاخود زۆر لاوازە لە نێوان هەرێم و بەغدادا.
جگەلەوەش هێشتا هەرێم هیچ بڕگەیەکی دەستووریی نییە کە هاوتەریب بێت لەگەڵ بڕیارەکانی داگای باڵای عیراقدا سەبارەت بە جینۆسایدی کورد.
دوورکەوتنەوەی هەرێم لە داواکارییە سەرەکییەکان
لەلایەکی دیکەشەوە بڵاوبوونەوەی دیاردەی گەندەڵی وایکردووە کە کاربەدەستانی عیراق خۆیان بەدووربگرن لە بابەتی قەرەبووکردنەوە، ئەوە جگە لە هەڵبەز و دابەزی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی لە کوردستان کە وایکردووە دوورمان دەخاتەوە چ لە قەرەبووکردنەوە و چ لە داواکارییە سەرەکییەکان، ئەمەش بووەتە دەرفەتێکی دیکە بۆ پشتگوێخستنی بڕیارەکانی دادگای باڵا.
هەروەها دەڵێت: قەرەبووکردنەوەی قوربانیانی جینۆساید و کەسوکاریان، یەکێکە لە بابەتە گرنگەکان، کە هەریەکەیان پێویستیان بە شیکردنەوەی تایبەتە و لەدوای ساڵی 2003 و ساڵانی دواترەوە و تائێستاش، دابەزینی سەقفی داواکارییەکانی سەرکردایەتیی سیاسیی کوردستان بەهۆی نەبوونی کۆدەنگی و یەکڕیزییەوە، تادێت بەغداش کەمتر گوێ لە داخوازییەکان دەگرێت، بۆیە زەحمەتە وەک پێویست بچێتە ژێرباری بابەتی قەرەبووکردنەوەی قوربانیان و کەسوکاریانەوە.
