پرۆسەی ئەنفال و رەنگدانەوەی لە ئەدەبی کوردیدا

د. هەرێم عوسمان


پرۆسەی ئەنفال و رەنگدانەوەی لە ئەدەبی کوردیدا، نامەیەکی دکتۆرایە (مەهدی فاتیح عومەر) ساڵی 2019 بە سەرپەرشتیی (پ. د. محەمەد ئەحمەد سەعید) پێشکەشی کۆلێجی زمان- زانکۆی سلێمانی کردووە. نامەکە خستنەڕوو، شیکار و رەخنەی ئەدەبی کوردییە پەیوەست بە ئەنفال، واتە خوێندنەوەی ئەو رەنگدانەوەیەیە کە ئەنفال لەسەر ئەدەبی کوردیی هەیبووە. پانتایی و سنووری نامەکە، شیعر، چیرۆک‌ و رۆمانی باشووری کوردستان-کرمانجی ناوەڕاستە و لە سێ بەش پێکهاتووە.

ئەدەبی کوردیی بەرلەوەی بچێتە ناو تراژیدیای ئەنفالەوە لە قەیراندا بووە، ئەمەش کاریگەریی لەسەر نووسینی چەندین دەقی لاواز بۆ ئەنفال هەبووە، چونکە کۆمەڵێک ئەدیب تەنیا وەک تەوژم و لاساییکردنەوە و خۆپاککردنەوە لەبارەی ئەنفالەوە نووسیویانە

بەشی یەکەم
ئەم بەشە لە هەشت پار پێکهاتووە و رەهەند و مانا و قۆناغە جیاوازەکانی ئەنفالی تێدا خراوەتەڕوو. چەمکی ئەنفال کە سورەتێکی قورئانە بەر لە ئاینی ئیسلام هەبووە، بەڵام دواتر بەرگێکی ئاینی بە بەردا کراوە و لەڕووی کۆمەڵایەتییەوە بە واتای دەستکەوت (غنائم) هاتووە. لەڕووی سیاسیشەوە بۆ پرۆسەیەکی پەلامار و شاڵاوی بێبەزەییانەی بەعس بۆ سەر ماڵ و نیشتمانی کورد دادەنرێت. پرۆسەکە هەشت پەلاماری (قۆناغ) بۆ شەش ناوچەی جوگرافی جیاواز لەخۆ گرتبوو، کە لە 23ی شوباتی 1988 دەستیپێکرد و نزیکەی حەوت مانگی خایاند، بە بڕیاری عەلی حەسەن مەجید ئەم ناوچانەی ئەنفال دەیانگرێتەوە ژیانی مرۆڤ و ئاژەڵ تێیدا قەدەغەکرا، ئازادی بێ مەرجیش بۆ تەقە و بۆردمان بە فەیلەقەکان دراوە، تەنانەت ئەوانەش کە دەگیرێن لە تەمەنی 15 بۆ 70 ساڵی لە سێدارە دەدرێن. ئەنفال کە وشەیەکی کۆیە و لە (نفل)ەوە هاتووە، واتای تاڵانی و دەستکەوتی جەنگ دەدات، بەڵام لای ناسری سوبحانی وشەکە واتای سەرچاوە سروشتییەکان دەگرێتەوە. لێکۆڵەرانی ئەنفال ئاوڕ لە پەیوەندیی ئەنفال بە ئایینەوە دەدەنەوە، کە هەندێکیان وەک پاکانە بۆ ئایین و بێبەریکردنی ئایین لە ئەنفال، بە پێچەوانەشەوە بەرەی دووەم ئایین تاوانبار دەکات کە یاریدەدەر و سەرچاوەی ئەنفالی کورد بووە، لەم رووەشەوە دەکرێت بەعس ون بێت و ئایین دەرکەوێت، یاخود لایەنی ئەرێنی پەیوەندییە ریشەیی و مێژووییەکانی چەمکەکە لەگەڵ کەلتور و ئاینەکەدا دەستنیشان دەکات.
هاوکات قوربانیانی ئەنفال تەنیا مردووەکان ناگرێتەوە، بەڵکو ژیانی زیندووەکانیش دەگرێتەوە، کە لەلایەنی ماددی و مەعنەویشەوە قوربانین، چونکە پرۆسەی ئەنفال زیاتر 182 هەزار کەسی بێسەروشوێن و بێ ماڵ و حاڵ کرد، نزیکەی 4000 گوند و 20 شار و شارۆچکەی وێران کرد، ئەمە وێڕای بڵاوکردنەوەی زیاتر لە 15 ملیۆن مین لەو ناوچانەدا، کە تا ئێستاش زۆر شوێن نەتوانراوە پاک بکرێتەوە و رۆژانە قوربانی نوێ دەدرێت. توێژەر بەر لەوەی باسی هەشت قۆناغەکەی ئەنفال بکات، چەند زاراوەیەکی ئەنفال لەوانە، گۆڕی بە کۆمەڵ، ئۆردوگا، شایەتحاڵ، تاقانەکان، بیابان، بەعس و پێشمەرگە دەخاتەڕوو، هاوکات باسی ئەنفال و کات، ئەنفال و شوێن دەکات و لە پاری سێیەمدا ئەنفال و جینۆساید بەسەر دەکاتەوە، کە تیایدا پێناسە و جۆرەکانی جینۆساید بەسەردەکاتەوە. لە باسی کاریگەرییەکانی ئەنفالدا، توێژەر ئاماژە بە لایەنی دەروونی، کۆمەڵایەتی، ویژدانی، ئابووری و جوگرافی دەدات. لە پاری شەشدا ئاماژە بە چەند بۆچوونێکی هەڵە لەبارەی ئەنفال دەدات، لەوانە: شانازیکردن، شارنشینی و بە کەم بینی لادێنشینان، سوودی ئەنفال لە کەمکردنەوەی دانیشتووان، ئەنفال و ناونانی، بەیاننامە و زیندووکردنەوەی ئەنفال بە مردوویی، بەیاننامە و نمایش یان ناچالاکێتی یان ئاساییکردنەوەی دروشمی باو. هاوکات بەکارهێنانی ئەنفال و بازرگانیکردن پێوەی، پرسێکی تری توێژەر پێکدەهێنێت کە سیاسییە کوردەکان بۆ خزمەتی سیاسیی و حیزبی خۆیان ئەنفال بەکاردەهێنن.

بەشی دووەم
 ناونیشانی ئەم بەشە (کاردانەوەی ئەنفال لە ئەدەبدا - تێڕوانینێکی رەخنەگرانەیە، پرسیاری ئەم بەشە ئەوەیە کە ئایا ژانرەکانی ئەدەب لە شیعر، چیرۆک و رۆمان چۆن لە ئەنفالی روانیوە، بە چ جیهانبینییەک بەرامبەری وەستاوە و چۆن کەوتووەتە ژێر کاریگەریی؟ لەبەرئەوە لە دوو پاردا ئەم پرسانە تاوتوێ دەکات، پاری یەکەمیش ناونیشانی ئەنفال و دۆخی زاڵی ئەدەبی کوردییە، کە توێژەر چەند پرسێکی وەک دروستە ئەدەب کار لەسەر ئەنفال بکات، ئایا پێویست نەبوو ئەدەبی کوردی بە کاریگەری ئەنفال خۆی پێناسە بکاتەوە؟ بۆچی ئەدیبان خۆیان ناچار کردووە تێکست لەبارەی ئەنفال بنووسن، ئایا دەرکەوتنی ئەنفال لە ئەدەبدا زیانی بە ئەنفال نەگەیاندووە؟ ئەدەبی کوردی گەر خۆی لە قەیراندایە، قەیرانی بۆ ئەنفال دروست نەکردووە؟ توێژەر نموونەیەکی شیعری شێرکۆ دەهێنێتەوە کە خۆڕەخنەگرانە گەورەیی ئەنفال و بچوکی شیعرەکانی تێدا دەرخستووە:

هەرجارێ ئەنفال ئەبینم،
خەرەندەکانی برینی 
چەندە قوڵن و
شیعری منیش چەند تەنک و
چەند بچووکن،
ئەوسا ئیتر 
ئەوق ئەبم و 
لاڵ ئەبم
بەخۆم ئەڵێم کوا شاعیرم!

توێژەر بۆچوونی ئەو ئەدیب و نووسەرە کوردانە دەهێنێتەوە، کە پرسیار و رەخنەیان لە دەقی ئەدەبیمان هەیە و پێیان وایە ئەدیبان بۆ ئاسوودەکردنی ویژدانیان ناچاربوون لەبارەی ئەنفال بنووسن، بەڵام بە دەقە کاڵوکرچەکانیان ئەنفالیان ئەنفال کردووەتەوە و ئەدیبان خۆیان بە دیدی خۆیان خۆیان بواردووە لە هەست بە ئازار و تاوان، چونکە بە نووسینی ئەو دەقانە وا دەزانن ویژدانیان ئاسوودەیە، بەڵام (ویژدانی ئاسوودە هەرگیز هەست بە گوناه ناکات)، لەبەرئەوە ئەنفال بۆ ئەدیبانی کورد هێندە کاری لەسەر گۆڕانی جیهانبینیان نەکردووە، بەڵکو زیاتر وەک دانەوەی قەرزێکی نیشتمانی و مرۆیی بووە. دواتر باسی سیما گشتییەکانی ئەدەبی کوردی دەکات، یەکەم: مێتافیزیک و عیرفانە، کە دیدی ئەدەبی کوردی بۆ تراژیدیاکان زیاتر گلەیی لە چارەنووس و سۆزجوڵێنییە، بۆیە مێتافیزیکی و عیرفانییە، لێرەوە سیانەی (رۆمانسیبوون، خۆخواردنەوە و گۆشەگیری، توانەوەی تاک و جەستە) دەردەکەوێت، دووەم: زیادەڕەویکردن لە تاریکبینییە، سێیەم: یاخیی نەبوون و بوون بە بەشێک لە سیستەم، چوارەم: بێ توانایی لە بەرهەمهێنانی گومان و پرسیاری نوێ، پێنجەم: تەعبیرکردن لە واقیع. دواتریش دێتە سەر سیمای تایبەتی بەشەکانی ئەدەب لە شیعرەوە دەستپێدەکات، کە مەنەلۆگ و دیالۆگ، ئیستاتیکا و میتافۆر بە نموونەی شیعرییەوە بەسەر دەکاتەوە. لە سیمای چیرۆک و رۆمانیشدا ئەم خاڵانە دەکاتە بنەمای رەخنەگرتنی لە رۆمانە کوردییەکان: پرسیار، کۆد و نهێنی، پێوەری واقیع، تێکشکاندنی دوالیزم، هەڵوەشاندنەوەی رووداو، کات و شوێنی جیاواز. 
لە پاری (ئەنفال و ئەدەب)دا، کە ئاوڕ لەو دەقە ئەدەبییانەی تایبەتن بە ئەنفال دەداتەوە، لە پرسیاری ریالیستیدا نمونەی رۆمانی (ئەنفال)ی محەمەد رەشید فەتاح و (فاتیلا)ی مهاباد قەرەداغی و دوو شیعری فاتیح سەلام دەهێنێتەوە، کە واقیعییانە نەک هزرییانە ئەنفال دەخەنەڕوو، لەبەرئەوە سادە و ساکارن. هەروەها لەسەر رێباز و چەمکی ئێکسپێرسیۆنیستی، چەند دەقێکی ئەدەبی لە چیرۆک و شیعر دەهێنێتەوە، بۆ نموونە چیرۆکی رەئوف بێگەرد و سەمەد ئەحمەد یاخود شیعری شێرکۆ بێکەس و جەمال غەمبار کە واقیعی ئەنفال دادەڕێژنەوە، نەک لاسایی و وێنەی بگرن، ئەمەش لە ئاستی توانای ئەدەبیدا بەرزتر و ئیستاتیکی ترە. دواتر باسی وەسف و جۆرەکانی دەکات و چەند نموونەی دەقی ئەدەبی دەهێنێتەوە، کە لە وەسفی بێ ئاوەڵناودا دەقی ناداهێنەرانە لەدایک دەبێت، هەروەک نموونەی شیعر و رۆمانی چەندین رۆماننووس و شاعیر بۆ سادەکردنەوەی ئەنفال دەهێنێتەوە، بەڵام لە وەسفی بە ئاوەڵناودا دەقی هونەری لەدایک دەبێت و نموونەی رۆمان و چیرۆکێکی حەمە فەریق حەسەن دەهێنێتەوە. دواتریش نموونەی ئەو دەقە ئەدەبیانە دەهێنێتەوە کە بە زمانی جیاواز لە کوردی نووسراون و بڵاوکراونەتەوە. لە خاڵی کۆتاییشدا سۆز و ماتەم وەک لاواندنەوەی ئەنفال لەو دەقە ئەدەبییانە دەهێنێتەوە، کە ئەنفال دەبێتە شیوەن لە بری هزرین و رامان، لەبەرئەوە زمانی سکاڵاو سۆز نەک هزرین تەقیوەتەوە.

بەشی سێیەم
 ناونیشانی ئەم پارە (ئەنفال و دەرکەوتنی دروستی لە ئەدەبدا) لەخۆدەگرێت، کە بۆ پەیوەندیی دروستی ئەدەب و ئەنفال تەرخانکراوە و ئاوڕ لەو دەقە ئەدەبییە هونەریی و ئیستاتیکییانە دراوەتەوە کە ئەنفال بووەتە سەرچاوەی بەرهەمهێنانی واتا و جیهانبینییەکی نوێی هونەری. توێژەر لەم بەشەدا بە پێی نووسەرەکان دەقەکانی هێناوەتەوە، بە (گۆڕستانی چراکان)ی شێرکۆ بێکەس دەستپێدەکات، دواتر (شاری مۆسیقارە سپییەکان)ی بەختیار عەلی بە نموونە وەردەگرێت، کە رۆماننووس تێگەیشتنێکی نوێ لە رەهەندی جیاواز بۆ ئەنفال دادەهێنێت، بەبێ ئەوەی راستەوخۆ ناوی ئەنفال بهێنێت. هەروەها ئاوڕ لە چیرۆک و رۆمانەکانی کاروان کاکە سوور دەداتەوە، کە ئەم ئەدیبە ئازادانە نهێنییەکانی ئەنفال بە شێوەی هونەریی و رەمز و ناولێنانەوە بەرجەستە دەکات، بۆ نموونە لە (گازینۆی منداڵان) ئەنفال ناوی کارەکتەرێکە، کە ناوەکە مرۆڤەکە دروست دەکات، یاخود عەتا محەمەد بە هیچ شێوەیەک واقیعییانە باسی ئەنفال ناکات، بەڵکو خەیاڵێکی داهێنەرانە دەبێتە سەرچاوە، ئەنفال لە پشتەوە و نامەئلوف دێتە ناو گێڕانەوە و دەردەکەوێت، نەک وەک رووداوێکی واقیعی، لەبەرئەوە تێگەیشتن لێیان ئاسان نییە. هاوکات جەبار جەمال غەریب و ماردین ئیبراهیم و یوسف عیزەدین و بەیان سەلمان لەو رۆماننووسانەن کە توێژەر ئاوڕ لە رۆمانەکانیان دەداتەوە.
لە پاری دووەمی ئەم بەشەدا بە ناوی ئەدەب و ئەنفال، پێناسەی ئەدەب و پەیوەندیی بە تراژیدیاوە بەسەر دەکاتەوە، کە تراژیدیا خۆی رووداوەکەیە و ئەدەب و زمان بەرجەستە و گوزارشتکەرن لێی، لەبەرئەوە زمان بە بێ ئەدەب ناتوانێت دەرەقەتی تراژیدیا بێت، وەک شێرکۆ بێکەس دەڵێ، ئەنفال قیژە و زریکەیە، ئاخر قیژەو زریکە چۆن دەنووسرێتەوە. هەروەها تراژیدیا لای نیتشە سەرچاوەی ژیانی ئەبەدییە، رێگەگری مەرگە و ئیرادەی مرۆڤ چالاک دەکات. دواتر توێژەر باسی چۆنێتی بەکارهێنانی ئەنفال لە ئەدەبدا دەکات، کە رێگەی نەست و دەرونی و هزرین و هونەری، قوڵبوونەوە لەو مێژووە و هێنانی بۆ ناو ئەدەب و بە فەنتازیاکردنی دەکات، توێژەر دەنووسێت (پێویستە دونیابینی ئەدەب، ئاستی دونیابینی خەڵک تێپەڕێنێت و بە زمانی سادەی راگەیاندن و سیاسەت نەدوێت، واتە ئەدەب دونیابینییەکی نوێ و جیاواز دروست بکات، بەچەشنێک پایەکانی لەسەر فیکر راگیرا بێت، فیکریش وەک بڕیاردەر بەسەر جوڵەی زمانەوە، دەسەڵاتی ئەوەی هەیە ئەرکی زمان هەڵبوەشێنێتەوە) دواتر توێژەر باسی ئەنفال و شایەتحاڵەکان و ئاست و زمانیان دەکات و ئاماژە بە رووداو و پشتبەستن بە یادەوەری پەیوەست بە ئەنفال دەکات. لە کۆتاییشدا بە نۆ خاڵ ئەنجامی تێزەکەی دەخاتەڕوو، کە ئەدەبی کوردیی بەرلەوەی بچێتە ناو تراژیدیای ئەنفالەوە لە قەیراندا بووە، ئەمەش کاریگەریی لەسەر نووسینی چەندین دەقی لاواز بۆ ئەنفال هەبووە، چونکە کۆمەڵێک ئەدیب تەنیا وەک تەوژم و لاساییکردنەوە و خۆپاککردنەوە لەبارەی ئەنفالەوە نووسیویانە، پەنابردنی چیرۆکنووس و رۆماننووسان بۆ کۆمەڵە رووداوێکی دووپاتە، سادە، بێ کاریگەر و گشتیی و گێڕانەوەی بە شێوەیەکی ئاسایی و ناهونەری.