پیسبوونی ژینگە و کەمتەرخەمیی سیاسی لە هەرێمی کوردستان

رێبوار سیوەیلی

هەرێمی کوردستان لەبەردەم کۆمەڵێک کێشەی ژینگەیی شێلگیردایە، کە پێویستیان بە چارەسەری بەپەلە هەیە. کەمیی ئاو، پیسبوونی سەرچاوەکانی ئاو، پیسبوونی هەوا، لەدەستدانی ئەو درەختانەی ئاو لە ژێر زەویدا دەپارێزن (وەك دارەبەن و مازو). ئەمانە تەنیا هەندێک لەو یەخانگیرییانەن، کە مەترسی لەسەر هاوسەنگیی كەشی ناوچەکە دروست دەکەن. سەرەڕای ئەم پرسە زەق و دیارانە، هیچ کام لە لایەنە سیاسییەکان لە رابردوودا پرسی ژینگەیان نەکردووەتە بەشێکی ناوەندی بانگەشەی هەڵبژاردنەکانیان، بۆ داهاتووش هیچ دڵنیاییەك لەمبارەیەوە نییە. ئەم وتارە بە شێوەیەکی رەخنەگرانە لە پشتگوێخستنی ژینگە لە گوتاری سیاسیی لایەنەكان (ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات)وە، دەکۆڵێتەوە و داوا دەکات بابەتی كردەیی و هەنووكەیی بكرێنە بەڵێنەكانی هەڵبژاردنە چاوەڕوانكراوەكە، نەک بەڵێنی ئایدیۆلۆژی و ناڕاستەقینە و مێژووفرۆشتنەوە بە خەڵك.

کێشەی ژینگەیی لە هەرێمی کوردستان
لە تێگەیشتنێكی وردمەوە بۆ پەیوەندیی ژینگە و سروشت و مرۆڤی ئەم دەڤەرە لە مێژوودا، دەگەمە ئەو ئەنجامەی كە ئەم مرۆڤە دێرێنە هیچ سوودێك نەماوە لە ژینگەی وەرنەگرتبێت و هیچ شتێك نەماوە ژینگە پێی نەبەخشیبێت. بۆیە ئێستا كە دەبینم كێشەی ژینگەییمان هەیە ئازاری پێدەچێژم. ئەوەی دڵیشم خۆشدەكات پلان و ستراتیژی حزب و حوكومەت نییە بۆ ژینگەپارێزی، بەڵكو هەوڵی هەندێك لە نووسەران و میدیاكاران و چالاكوانانی كوردە، كە بە گەرمی ئیشیان لەسەر ئەم پرسە كردووە. وەك نموونە: رێكخراوی ئازادیی كوردستان، مامۆستا جیهاد حەمەكەریم، ماڵی یۆگای هەناسە، خالید سلێمان و هیوا عومەر لە نموونەكانیانن، كە چ بە راپۆرت و وتار، چ بە تۆماركردنی كێشە و چالاكییەكان و چ بە ئەنجامدانی هەڵمەتی ژینگەدۆستانە بەشدارییەكی دیاریان كردووە لە دەرخستنی كێشە ژینگەییەكاندا.
هەروەها كەم نین ئەو هاووڵاتییانەی لە دەرەوەی شارەكان، رەفتار و چالاكیی ژینگەدۆستانە ئەنجام دەدەن، وەك چاندنی درەخت و دروستكردنی لانە بۆ ئاژەڵان و بەرەڵڵاكردنی گیانداری ماڵیی و كاری دیكەی لەم جۆرە (وەك ئەوەی لە دوورگەیەكی دەریاچەی دوكان هەندێ هاووڵاتیی ماڵی كەروێشكەكانیان دروستكرد، یان درەختیان ناشت و چەند نموونەیەكی دیكەش)، ئەمەش لە كاتێكدایە هێشتا لەنێو شارە گەوەرەترەكاندا كێشەی گەورە و رەفتاری ناژینگەپارێزانە دەبینرێت. هەروەها هەندێكی كەم لەمیدیاكانیش لەمبارەیەوە هەوڵی خۆیانداوە.
کێشە ژینگەییەکانی هەرێمی کوردستان زۆرن و ئاڵۆزن. کەمیی ئاو یەکێکە لە بەهێزترین ئاستەنگەکان. لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان و گۆڕانی کەشوهەوادا، کە کاریگەریی لەسەر شێوازی بارانبارین هەیە، ناوچەکە لە مەترسیدایە بەهۆی کەمیی سەرچاوەی ئاوی دڵنیاكەرەوە. پیسبوونی سەرچاوەکانی ئاو بەهۆی پیشەسازی و دەرمانە کشتوکاڵییەكان و پاشماوەی ماڵان، زیاتر دۆخەکە خراپتر دەکات و مەترسی لەسەر تەندروستی گشتی دروست دەکات. 
کێشەیەکی دیکەی بەرچاو، بریتییە لە بڕینی دارستانەکان. دارەکان رۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە پاراستنی شێی خاک و رێگریکردن لە داڕمان و جمووتنی خاک. لەدەستدانی رووپۆشی دارستانەکان نەک تەنها دەبێتە هۆی تێکچوون و فشەڵبوونی، بەڵکو کاریگەریی نەرێنی لەسەر هەمەجۆریی زیندەوەر و کەشوهەوا دەبێت. 

کەمتەرخەمی و بێهەڵوێستی سیاسی
جێگەی سەرنجە: هیچ کام لە لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان بابەتی ژینگەییان بەشێوەیەكی تۆكمە و كردەیی نەخستۆتە نێو بەرنامەی كاری خۆیانەوە و چاوەڕێش ناكرێت لە ئەگەری ئەنجامدانی هەڵبژاردندا ئەم پرسە بكرێتە بەشێک لە بانگەشەی هەڵبژاردنەکانیان. دەكرێت ئەم کەمتەرخەمییە وەک دەربڕینی رەوتێکی فراوانتر لە سیاسەتدا سەیر بکرێت، کە ئامانجە ئابووری و ئایدیۆلۆژییە کورتخایەنەکان لە پێشینەی کارەکانیانن. 

هۆکارەکانی کەمتەرخەمیی سیاسی
ئەم کەمتەرخەمییانە چەند هۆکارێکی هەیە، بەرژەوەندیی ئابووری، كەمیی زانیاری و تێنەگەیشتن، ئامانجی سیاسیی كورتخایەن، نەبوونی گوشار لەلایەن هاووڵاتیانی دەنگدەرەوە، گوشاری وڵاتانی دراوسێ، كە بە كورتی باسیان دەكەم:
1 - بەرژەوەندیی ئابووری: پشتبەستن بە ئابووریی نەوت، ئابووریی قاچاخ و بە پیشەسازیكردنی وڵاتەكە، بەبێ بیركردنەوە و پلاندانان سەبارەت بە كەمكردنەوەی ئەو زیانانەی لەم رێگەیەوە بەر ژینگە دەكەوێت، كارەساتی ژینگەیی لێكەوتۆتەوە. ئەم بەرژەوەندییە ئابوورییانە زۆرجار دژی پاراستنی ژینگەن، چونکە رێسا بەركارەكان و سنوورداركردنەكان ئەوەندە لاواز و كەمخەرجین، كە یارمەتیدەرن بۆ سەرهەڵدانی كولتوورێكی ناژینگەپارێزی. 
2 - كەمی زانیاریی و تێنەگەیشتن: زۆرجار پرسە ژینگەییەکان دەتوانن ئەبستراکت و ئاڵۆز دەرکەون. بۆ نموونە تێنەگەیشتنی پێویست لە سیستمی ریستۆرانت و هۆتێلەكان، كە چۆن بەشداریی دەكەن لە بەفیڕۆدان، پیسكردنی ژینگە و قووڵكردنەوەی نایەكسانی و بێبەشكردنی هاووڵاتیان لە بژێوی و خۆراك. هاوكات نەبوونی رێسایەك بۆ دەستنیشانكردنی بڕە خۆراكی هەر كەسێك بۆ ژەمێك لە چێشتخانەیەكدا، دەبێتە هۆی ئەوەی بەرماوە و بەرهەمهێنانی خاشاك زۆر بێت، یان نەبوونی یاسایەك تا هۆتێلە گەورەكان ناچار بكات بڕی خواردنی ماوە فڕێنەدەن و بەشێوەكی دیكە سوودی لێوەربگیرێت، وەك: ناردنی بۆ خانەی ساڵمەندان و خانەی منداڵانی بێسەرپەرشت. هەموو ئەمانە دروستكەری كێشەی ژینگەیی و بەرەنجامی نەزانیی و تێنگەیشتنێكی سیاسییانەن لەو بوارەدا. 
3 - ئامانجی سیاسی کورتخایەن: زۆرجار سیاسەتمەداران سەرنجیان لەسەر ئەو ئامانجە كورتخایەنانەیە، كە دەتوانن لە رێگەیەوە ئەنجامی خێرا و پشتیوانی هاووڵاتیان و دەنگدەران بەدەست بهێنن. بەڵام كێشەكان بنەبڕ ناكەن، بۆ نموونە كەمی و نەبوونی ئاوی خواردنەوە بۆ هەندێ لە گەڕەكەكان، هەر تەنیا بە ناردنی تەنكەرێك ئاو چارەسەر نابێت. 
4 - نەبوونی گوشار لەلایەن دەنگدەرانەوە: ئەگەر دەنگدەران بابەتی ژینگەیی لە پێشینەی خۆیان دانەنێن، سیاسەتمەدارانیش ئەو کارە ناکەن زۆرجار، كاتێك گوشارێكی بەهیز لەلایەن هاووڵاتییانەوە نەبێت، سیاسییەكانیش كێشە ژینگەییەكان بە هەند وەرناگرن و هەموو شتێك لە بێدەنگیدا تەشەنە دەكات و كارەساتی لێدەكەوێتەوە. 
5 - گوشاری دەرەكی: هەرێمی کوردستان لەژێر گوشاری سیاسیی بەرچاوی تورکیا و ئێرانی دراوسێیدایە. ئەم وڵاتانە بەرژەوەندیی خۆیان لە ناوچەکەدا هەیە، کە پێدەچێت کۆنتڕۆڵکردنی سامانە سروشتییەکان و سەقامگیریی سیاسی هەرێم لەو چوارچێوەیەدا بێت. ئەم گوشاره دەرەكییانە بۆیان هەیە سەربەخۆیی رێژەیی قەوارەی هەرێمی كوردستان سنوورداربكەن و بیخەنە مەترسییەوە. گوشارەكە سەرەتا لە رێگەی دەستدرێژیی ژینگەیەوە دەستی پێكردووە: ئێران ئاوی ناوچەیەك دەگرێتەوە و توركیا درەختەكان دەبڕێتەوە. ئەم گوشارە لە بەزۆر ساغكردنەوەی كۆمەڵێك دارودرەختی بێ بەریشدا خۆی دەبینێتەوە كە ئەم دوو وڵاتە لەڕێگەی بازرگانە كوردە نەزانەكانەوە بەسەر هەرێمدا دەیانسەپێنن. (جارێك جوتیارە نموونەییەكەی هەڵەبجە كە بە تایبەتی چووبوونە خزمەتی، هەندێ رازیی خۆی لەوبارەیەوە بۆ دركاندنم، كە تۆقاندیانم). كەواتە ژینگە لە چەقی ئەم گوشارانەدایە و ژینگە بەشێكە لە سیاسەت.

 بەرەو چارەسەر: 
واقیعەكە هەرچۆنێك بێت و رێگرییەكان هەرچییەك بن، پێویستە دەست بە چارەسەر بكرێت، بەڵام نەك لە پەلەكردن و لە پێناوی سەرنجڕاكێشانی كاتیی دەنگدەراندا. زۆر گرنگە لایەنە سیاسییە دەروەست و بەرپرسیارەكانی هەرێمی کوردستان، بە دەسەڵات و بەرەنگارەوە، دەست بکەن بە گرنگیدان بە پرسە ژینگەییەکان و تێکەڵکردنیان بە ئەجێندا سیاسییەکانیان بەشێوەیەكی كردەیی. ئەم هەنگاوانەی خوارەوە دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ ئەوەی ئەمە ببێتە واقیع:
1 - پەروەردە و هۆشیاری: نەك هەر پێویستە قوتابخانە و زانکۆکان پەروەردەی ژینگەیی بخەنە ناو پرۆگرامەکانیانەوە، نەك هەر پێویستە قوتابیان و خوێندکاران لە تەمەنێکی بچووکەوە فێری کێشە ژینگەییەکان و چارەسەرە بەردەوامەکان ببن. بەڵكو پێویستیشە ئەندازیاریی و دروستكردنی بینای قوتابخانەكان بەشێوەیەكی ژینگەپارێزانە و بە لەبەرچاوگرتنی پێویستییەكانی منداڵان دروستبكرێن. بە واتایەكی دیكە پێویستە تەلارسازیی شوێنە پەروەردەیی و فێركارییەكان بە كەرەستە و لەسەر شێوازی ژینگەپارێزانە دروستكرابن. دروستكردنی باخچەكان ئەركێكی فێركارییان پێ بدرێت، نەك تەنیا بۆ دانیشتن و رازاندنەوە، بەڵكو بۆ فێربوون و رەخساندنی خۆنوێكردنەوەی ژینگە. لە دانمارك بۆ ئەوەی سووڕی خولی ژیان بۆ منداڵان روونبكەنەوە، هاتوون لە نێو باخچەی دایەنگە و قوتابخانەدا ئەستێرك و مێرگ و زۆنگاویان دروستكردووە، كە بۆتە ژینگەی بۆق و مێشوولە و مارمێلكە و باڵندەكان. 
2 - راگەیاندنێكی هوشیار و بەرپرسیار: بۆ پارتە سیاسییەكان واچاكە وزەیەكی هۆشیاریی ژینگەپارێزانە لە رێگەی راگەیاندنەكانیانەوە، (كە ئەو بودجەی بۆیان تەرخان دەكەن، زۆر زیاترە لەوەی بۆ ژینگە تەرخان دەكرێت)، بڵاو بكەنەوە. بەشدارییكردنی ئەرێنیانەی راگەیەندنەكانیان لە پرسی ژینگەدا پەیوەندیی بە ململانێی سیاسی و ناكۆكییەكانەوە نییە، لە دەرەوەی ململانیی حزبییانەی پارتی و یەكێتی، ژینگە بابەتی راگەیاندن و میدیای هەردووكیانە. بەڵكو خۆبەخاوەنكردنی پرسێكە، كە هەمووان لێی بەرپرسیارن.
3 - تێکەڵکردنی پرسە ژینگەییەکان لە هەڵمەتەکانی هەڵبژاردندا: پێویستە پارتەکان پاراستنی ژینگە بکەنە بەشێکی ناوەندیی پلاتفۆرمی هەڵبژاردنەکانیان. ئەمەش لەو روانگەیەوە كە ژینگە پرسێكی سیاسیی هەرەگرنگ و پرسێكی جڤاكیشە. وا هەستدەكرێت، هەتا ئێستا ئەم پارتە سیاسیانەی ئێمە شەرم لەوەها بیرۆكەیەك بكەن، چونكە لە كەلتووری سیاسیی ئێمەدا گرنگیی بە پرسە نەرمەكان نادرێت و ئەو كێشانەی چەك و جوێن و تانەوتەشەری تێدا بەكار نەهێنرێت، بە كێشە دانانرێن. ئەمەش رەنگە سیاسەت و دەستپێشخەری تایبەت لەخۆبگرێت کە چارەسەری کەمیی ئاو و پیسبوون و دارستانبڕین دەکەن.
4 - ستراتیژی ئابووریی بەردەوام: پەرەپێدانی ستراتیژی ئابووری، کە پەرە بە گەشەی بەردەوام دەدات و سامانە سروشتییەکان بپارێزێت زۆر پێویستە. ئەمەش بەتایبەتی پشتگیری لە تەکنەلۆژیای سەوز، وزەی نوێبووەوە و پڕۆژەی کشتوکاڵی ژینگەپارێزانەی بەردەوام لەخۆ دەگرێت. بۆ نموونە لە پڕۆژەكانی وەبەرهێناندا، كە سەرچاوەیەكی ناڕاستەوخۆ و راستەوخۆی ئابووریی هەندێك لە حزبەكان و ئەندامەكانیانن، دەكرێت دانانی سیستمی وزەی خۆر وەك مەرجێك بۆ مۆڵەتدان بە وەبەرهێنەرەكان زیاد بكرێت.
5 - یاسا و رێسادانان: پێویستە هێزە سیاسییەكانی هەرێم، وێڕای ناكۆكییە ئایدیۆلۆژییەكانیان، لە دەركردنی یاسای ژینگەپارێزانەدا هاوبۆچوون و یەكگرتوو بن. هێنانەکایەی یاسا و رێکخستنی توندتری ژینگەیی بۆ پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو و کەمکردنەوەی پیسبوون و پاراستنی دارستانەکان پێویستە. ئەمەش پێویستی بە ئیرادەی سیاسی و هاوکاری نێوان کەرتە جیاوازەکان هەیە.
6 - هاوکاریی جیهانی: هەرێمی کوردستان دەتوانێت سوود لەو پەیوەندییانەی خۆی وەربگرێت، كە لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا هەیەتی، كە كێشەی ژینگەیی هاوشێوەمان لەگەڵیاندا هەیە. هاوبەشیی نێودەوڵەتی و هاوکاری لەگەڵ وڵاتان و رێکخراوەکانی تر، کە ئەزموونیان هەیە لە مامەڵەکردن لەگەڵ کێشە ژینگەییەکانی هاوشێوەدا، نییەتەكان دەكاتە كردار و واقیع. 
کردار و بەرپرسیارێتی تاکەکەسی:
جگە لە رێوشوێنە سیاسی و دامەزراوەییەکان، چالاكیی تاکەکەسی بۆ رووبەڕووبوونەوەی کێشە ژینگەییەکان زۆر گرنگن. هەموو هاوڵاتییەک رۆڵی هەیە لە پاراستنی ژینگەدا. هەندێک چالاكیی کۆنکرێتی بریتین لە: کەمکردنەوە و دووبارە بەکارهێنانەوە و ریسایکلکردن. پاراستنی ئاو: دەكرێت هۆشیاری لە بەکارهێنانی ئاو و جێبەجێکردنی شێوازەکانی پاشەکەوتکردنی، یارمەتیدەر بێت بۆ کەمکردنەوەی کێشەی کەمیی ئاو. هەروەها: ناشتنی نەمام، بەكارنەهێنانی پلاستیك و كیسەی پلاستیكی و پشتیوانی لە بەرهەمە ئۆرگانیكی و ژینگەدۆستەکان و كڕینی كاڵا و بەرهەمە ناوخۆییەكان و بایكۆتكردنی كاڵای وڵاتانی دوژمن بە كوردستان.

زۆر گرنگە لایەنە سیاسییە دەروەست و بەرپرسیارەكانی هەرێمی کوردستان، بە دەسەڵات و بەرهەڵستکارەوە، دەست بکەن بە گرنگیدان بە پرسە ژینگەییەکان و تێکەڵکردنیان بە ئەجێندا سیاسییەکانیان بەشێوەیەكی كردەیی

ئەنجام:
گرفتە ژینگەییەکانی هەرێمی کوردستان زۆر شێلگیرن و پێویستییان بە گرتنەبەری رێوشوێنی خێرای چارەسەر هەیە. بێباکیی سیاسی بەرامبەر ئەم پرسانە جێگەی قبوڵکردن نییە و دەتوانێت لێکەوتەی كارەساتاوی هەبێت بۆ ژینگە و بۆ دانیشتوان و دەسەڵاتەكانی هەرێمیش. پارتەکان بە تێکەڵکردنی پراکتیکی و بابەتی ژینگەیی لە بانگەشەی هەڵبژاردن و ستراتیژی سیاسی خۆیاندا، دەتوانن هەنگاوێکی گرنگ بەرەو داهاتوویەکی بەردەوام بنێن. هەروەها میدیا و سیستمی پەروەردە و کردەی تاکەکەسیش رۆڵێکی گرینگ لەم هەوڵەدا دەگێڕن. کاتی ئەوە هاتووە ژینگە لە پێشینەی کارەکان دابنرێت و دڵنیا بین لەوەی کە نەوەکانی داهاتوو دەستیان بە سەرچاوە سروشتییە پێویستەکان بگات بۆ گەشەکردن و بەردەوامی.