گرنگیی و ئامانجی توێژینەوەی میدیایی

پ.ی.د.کاروان محەمەد حەسەن 
مامۆستا لە بەشی راگەیاندن زانکۆی سلێمانی

توێژینەوەی میدیایی رۆڵی هەیە لە دیاریکردنی نەخشەی ستراتیژی میدیا و دیاریکردنی بەرهەم و چۆنیەتی پەخشکردنی، لەگەڵ چۆنێتی پێشکەوتن و پەرەپێدانی بەردەوامی هەوڵەکانی میدیا

پێناسەی میتۆدی تۆێژینەوەی میدیایی

میتۆدی توێژینەوە بریتییە لە «ئەو رێگایەی توێژەر پشتی پێدەبەستێت بۆ گەیشتن بە ئامانجی توێژینەوەکەی کە پێشوەختە دیاریکردووە».
 لە توێژینەوە زانستییەکاندا پێویستی و مەرجێکی پێشوەختەیە کە توێژەر سەرەتا ئامانجی توێژینەوەکەی دیاریبکات، کە هەوڵی بەدەستیهێنانی دەدات. 
کەواتە میتۆدی توێژینەوە ئەو رێگا دروستەیە کە توێژەر بۆ گەیشتن بە ئامانجی توێژینەوەکەی دەیگرێتەبەر و لە سەرەتای توێژینەوەکەیدا دیاری کردووە. 
توێژینەوەی زانستی ئامراز و هۆکارێکە، توێژەر هەوڵدەدات دیاردەیەک بخاتە ژێر لێکۆڵینەوەوە، کێشەیەک دەشتنیشان دەکات، ئەو هۆکارانەی بوونەتە هۆی روودانی بۆ گەیشتن بە ئەنجامێک لێی دەکۆڵیتەوە، تا دەگاتە گەیشتن بە چارەسەرێک بۆ کێشەکە.
بۆئەوەی بتوانین پێناسەی چەمکی میتۆدی توێژینەوە بکەین، پێویستە پێناسەیەکی گشتی و هەمەلایەنە بۆ زاراوەی توێژینەوە بکەین.
 میتۆد: ئەو رێگایەیە کە دەبێتە هۆی دەرخستنی راستییەکان لە زانستە جۆرارجۆرەکاندا، ئەمەش لە رێگەی کۆمەڵێک رێسای گشتییەوە کە کۆنترۆڵی رەوتی کارکردنی ئەقڵ و دیاریکردنی کارەکانی تا دەگاتە ئەنجامێکی قبوڵکراو. 
بەڵام سەبارەت بە زاراوەی توێژینەوە دەتوانین بڵێین: کۆمەڵێک رێساو رێکاری گشتیین، بەکاردەهێنرێت بۆ گەیشتن بە حەقیقەت لە زانستدا، تا دەگاتە ئەنجامێکی دیاریکراوی تەواو، یان بریتییە لە هەڵسەنگاندنێکی ورد بەمەبەستی دۆزینەوەی راستییەکان و ئەو رێسا گشتییانەی بەیەکەوە بەستراون، یان بریتییە لە پشکنین و گەڕان بە دوای مەعریفەدا بە شێوازێکی زانستیی رێکخراو.  
هەروەها دەتوانین بڵێین میتۆدی زانستی، بریتییە لە: کۆمەڵێک رێسای گشتی کە رێکارە زانستییەکان و پرۆسە ئەقڵییەکان بەڕێوەدەبەن کە توێژەر بۆ گەیشتن بەڕاستی سەبارەت بە دیاردە جۆراوجۆرەکان پەیڕەویان دەکات. 
دەتوانین چەمکی میتۆدی توێژینەوەی میدیایی بەم پێناسە سادەیە بخەینەڕوو: وشەی میتۆد سەرچاوەیەکە بە واتای رێگا یان رەفتار دێت، لە کردارەوە وەرگیراوە، یان وردتر بڵێین بە واتای رێباز، یان بەدواداچوون دێت. بەڵام سەبارەت بە وشەی توێژینەوە: سەرچاوەیەکە بە واتای داواکردن یان پشکنین یان گەڕان یان شوێنکەوتن یان پرسیار یاخود هەوڵدان بۆ ئاشکراکردن.... دێت. 
وشەی میدیا: واتای زانین و زانیاری و هەستکردن بە راستی و بڵاوکردنەوەیان دێت. 
توێژینەوەی میدیاییش بریتییە لە: گەڕانێکی ورد و رێکخراو بە ئامانجی دۆزینەوەی راستی، بەهۆی کۆمەڵێک رێساوە لە رێگەی تاقیکردنەوەی زانستی یان لێکۆڵینەوەوە پشتڕاست دەکرێتەوە. بە پشتبەست بە پشکنینێکی گشتگیر و ورد و کۆکردنەوەی بەڵگەوە پشتڕاست دەکرێتەوە کە پەیوەندیی بە کێشەیەکی دیاریکراوەوەیە. 
توێژینەوەی میدیایی بەم مانەیە بریتییە لە: توێژینەوەییەکی رێکخراوە بۆ بابەتێک یان پرسێک یان دیاردەیەک یان کێشەیەکی میدیایی بۆ ئاشکراکردنی راستییەکان، یاخود تیۆرەکانی پەیوەست بە لایەنی میدیا، یان پەیوەندیکردنەوە. 
توێژەری بەناوبانگ هارۆڵد لاسوێل توێژینەوەی میدیایی هاوچەرخی لە پێنچ بواردا پۆلین کردووە، کە ئەمانەن: 
• بواری یەکەم: توێژینەوەی گەیاندنکار و دەرگاوان، یان کێ وتی؟
• بواری دووەم: توێژینەوەی ناوەڕۆک یان پەیام، یان چی وتراوە؟ 
• بواری سێیەم: توێژینەوەی ئامڕاز یان کەناڵ، چۆن وتراوە؟  
• بواری چوارەم: توێژینەوەی جەماوەر یان وەرگران، یان بەکێ وتراوە؟
• بواری پێنچەم: توێژینەوەی کاریگەریی یان چ کاریگەرییەکی لەسەر تاک یان کۆمەڵگە هەیە؟

تایبەتمەندییەکانی توێژینەوەی میدیایی
1. توێژینەوەی زانستی پرۆسەیەکی رێکخراو و ئامانجدارە: توێژینەوەی زانستی لە رێگای پرۆسەیەکی رێکخراوەوە ئەنجام دەدرێت، بە پرسیارێک لە مێشیکی توێژەردا دەستپێدەکات لە شێوەی کێشەیەکی توێژینەوەدا داڕێژراوە بە سنوور و پێداویستییەکی وردەوە، دواتر بەپێی پلانێک توێژینەوەکە دادەڕێژرێت، کە هەنگاوە زانستییەکانی داهاتووی توێژینەوەکە دیاریدەکرێت، توێژەر میتۆد و ئامڕاز و رێکارەکان دیاریدەکات، بەشێوەیەک لەسەر بنەمای تێگەیشتنێکی زانستییانە بۆ بابەتە زانستییەکەبێت پشتبەست بە میتۆدێکی زانستی و دووربێت لە لایەنگیری.
2. رەسەنایەتی: تایبەتمەندیی توێژینەوەی میدیایی بەوە دەناسرێتەوە کە توێژەر هەوڵی گەیشتن بە بیرۆکەییەکی نوێ بدات، ئەمەش لە میانەی گرنگیی زانستی ئەو بابەتەی لێکۆڵینەوەی لەسەر ئەنجامدەدات، بەمەرجێک واقیعانە و بەشێوەیەکی سەربەخۆیانە بیربکاتەوە. لەکاتی هەڵبژاردنی بابەت و کێشەی توێژینەوەی میدیایدا تازەگەریی و رەسەنایەتی گرنگن.
3.  داهێنان: تایبەتمەندیی داهێنان لە توێژینەی میدیایدا پەیوەستە بەو توانا و لێهاتووییانەی کە توێژەر خاوەنێتی و بۆ خزمەتکردنی بابەتی توێژینەوەکەی بەکاریدەهێنێت، بۆ گەیشتن بە  بیرۆکەی نایاب و داهێنەرانە.
4. راستگۆیی زانستی: راستگۆیی زانستی یەکێکە لەو تایبەتمەنیانەی دەبیت لە هەموو توێژەرێکدا هەبێت، یەکێک لە مەرجەکانی راستگۆیی زانستی پاراستنی مافی کەسانی دیکەیە، بە ئاماژەدان بەو سەرچاوانەی کە توێژەر زانیارییەکانی لێ وەرگرتووە، یان هەموو ئەو داتا و سەرچاوانەی بەکاریهێناون، وەک خۆی بیانخاتەڕوو.
5. بابەتیبوون: یەکێک لە تایبەتمەنییەکانی توێژینەوەی زانستی، بابەتیبوونی توێژەرە، بەتایبەتی لەکاتی دەرهێنانی ئەنجام و بڕیارەکانی پەیوەست بە توێژینەوەوە، نابێت لایەنگری و بۆچوونی تایبەتی خۆی تێکەڵ بە توێژینەوەکەی بکات، دەبێت پشت بەو بیرۆکە و بابەتانە ببەستێت کە بەبەڵگە سەلمێنراون. بابەتیبوون وا لە توێژەر دەکات، لەکاتی شیکردنەوەی بابەتی توێژینەوەکەیدا هەستەکانی زاڵنەبێت بەسەر بیرو بۆچوونەکانیدا. 
6. وردبینی: بەوپێیەی کاری توێژینەوەی میدیایی کارێکی وردە، پێویستە توێژەر  لە رادەبەدەر وریابێت و دڵنیابێت لەو زانیارییانەی لە توێژینەوەکەیدا پشتی پێ دەبەستێت و بەکاریدەهێنێت، هەروەها هەوڵبدات ئەو زانیارییانە بەشێوەیەکی ورد لە توێژینەوەکەدا پشتڕاستیان بکاتەوە.
7. پشتبەستن بە بەڵگەی سەلمێنراو: لە توێژینەوەی زانستی میدیاییدا پێویستە پشت بە بەڵگەی زانستیی سەلمێنراو ببەسترێت، نەک بوونی سەرچاوەیەک کە جێی گومانبێت، لەبەرئەوەی ئەنجامەکانی توێژینەوە پێویستی بەوە دەبێت لە رێگای سەرچاوەی زانستی متمانە پێکراوەوە زانیارییەکانی سەلمێنراوبێت.

گرنگیی توێژینەوەی میدیایی
توێژەران درکیان بە پێویستی میتۆدی زانستی لە توێژینەوەی زانستیدا کردووە، بۆیە رێگەی تاقیکردنەوە و شێوازی تێبینیکردنیان خستۆتە نێو توێژینەوەکانیانەوە، بە بنەمایەکی گرنگیان زانیوە و پشتیان پێبەستووە. 
ئامانجی فێرکردن و خوێندنی بابەتی میتۆدی میدیایی بۆ خوێندکارانی زانکۆ (بەکالۆریۆس و خوێندنی باڵا) ئامادەکردنێکی پەروەردەیی و زانستیانەیە بۆئەوەی ببنە مامۆستا و توێژەر، ئاراستەکردنیان بە ئاراستەیەکی دروست بۆئەوەی بتوانن خۆیان بەتەوایی تەرخانبکەن بۆ توێژێنەوە و خوێندنی زانستی ئەکادیمی، چونکە ئامانجی سەرەکیی خوێندنی زانکۆیی تەنها دەرچوونی مامۆستایان نییە، بەڵکو دەرچوونی توێژەرانی ئەکادیمییە کە خاوەنی ئامرازە زانستییەکانن بۆ دەوڵەمەندکردنی زانستە مرۆییەکان، لەڕێگەی ئەو پسپۆڕییەی کە هەیانە خزمەت دەکەن، ئەمەش بە ئارامگریی، کۆڵنەدان، راستگۆیی و دڵسۆزی کە بە تەنها بەدوای زانستەوەن.
لەماوەی رابردوودا وڵاتانی پێشکەوتوو گرنگییەکی زۆریان داوە بە بواری توێژینەوەی میدیایی؛ ئەمەش لەسەر بنەمای دیاریکردنی ئەو رۆڵەی کە ئەم توێژینەوانە لە دیاریکردنی سیاسەتی میدیایی دەیگێڕن، هەموو ئەرک و ئامراز و شێوازەکان و پەرەپێدانی میدیا جۆراوجۆرەکان دەگرێتەوە. 
توێژینەوەی زانستی بە گشتی خزمەتێکی زۆری پێشکەش بە مرۆڤایەتی کردووە، بەشدارە لە گەشەپێدانی کۆمەڵگەکان و بەردەوام  کەلتور و هۆشیاری و ئاکاری باش بڵاودەکاتەوە. لێرەوە توێژینەوەی میدیایی بریتییە لە ئەنجامدانی توێژینەوەیەک لە دیاردە و کێشەکانی پەیوەست بە میدیا و دۆزینەوەی چارەسەر بۆیان. گرنگی توێژینەوەی میدیایی زیاتر پەیوەستە بە واقیعەوە، لێکۆڵینەوە لە کێشەکانی دەکات و چارەسەری گونجاویان پێشکەشدەکات. 
توێژینەوەی میدیایی رۆڵێکی سەرەکی دەبینێت و لە هەموو لایەنەکانی پرۆسەی میدیایی دەکۆڵێتەوە، توێژینەوە وەسفییەکان بۆ وەسفکردنی دیاردە و تاک و گروپەکان و وەسفکردنی ئاراستە و پاڵنەر و پێداویستی و بەکارهێنانی میدیا بەکاردێت، ئینجا وەسفکردنی سیستمی دامەزراوەکانی میدیا، راستی رووداوەکان و نێوان ئەم توخمانە لە چوارچێوەی پەیوەندییە گریمانەییەکاندا کە دەکرێت تاقیبکرێنەوە. 
توێژینەوەی میدیایی رۆڵی هەیە لە دیاریکردنی نەخشەی ستراتیژی میدیا و دیاریکردنی بەرهەم و چۆنیەتی پەخشکردنی، لەگەڵ چۆنێتی پێشکەوتن و پەرەپێدانی بەردەوامی هەوڵەکانی میدیا. 
ئەوەی گرنگی ئەم رۆڵە زیاتر دەکات، بوونی کۆمەڵیک فاکتەرە کە پەیوەندییان بە چالاکی میدیاییەوە هەیە و کاریگەرییان هەیە لەسەری، ئەمەش زیاتر بوونی پێویستی بەکارهێنانی توێژینەوە دووپاتدەکاتەوە، بە کۆکردنەوەی زانیاریی دروست بە کێشەی ژینگەیی و کۆمەڵایەتی و کەلتوریی و ئابوورییە باوەکان و تا چەند میدیا دەتوانیت بەشداری لە روبەڕوبوونەوەیاندا بکات.
 هەروەها پێویستیی بەردەوامی پێشکەشکردنی داتاو زانیاری لەسەر رای گشتی و ئاڕاستە و تێڕوانینە جیاوازەکان، لەگەڵ بوونی سەرنجی جەماوەر بۆ چالاکیی میدیایی.
لە لایەکی ترەوە توێژینەوە لەسەر ئامرازە میدیاییە جیاوازەکان لەگەڵ تایبەتمەندی و لایەنە تەکنیکییەکانیان، پێوانەکردنی کاریگەریی چالاکییەکانی میدیا و هەڵسەنگاندنی هەوڵەکانی پەیوەندیکردن، هۆکاری مامەڵەکردنی میدیایی، حەتمییەتی توێژینەوەی میدیایی و زیادبوونی پێویستی پشتڕاست دەکەنەوە.

   توێژینەوەی میدیایی بریتییە لە ئەنجامدانی توێژینەوەیەک لە دیاردە و کێشەکانی پەیوەست بە میدیا و دۆزینەوەی چارەسەر بۆیان. گرنگی توێژینەوەی میدیایی زیاتر پەیوەستە بە واقیعەوە، لێکۆڵینەوە لە کێشەکانی دەکات و چارەسەری گونجاویان پێشکەشدەکات

رێگەی پێناسەکردنی ئامانج و میتۆدەکان
ئەوەی گومانی تێدا نییە، گرنگیی توێژینەوەی میدیایی لەلایەن پسپۆڕانی بواری میدیاوە نووسراوە، لە رێگەی پێناسەکردنی ئەم ئامانج و میتۆدانەی خوارەوە زەقدەکرێتەوە، کە ئەمانەنن: 
1. وەسفکردنی دیاردەی میدیایی و توخمەکانی.
2. وەسفکردن و تاقیکردنەوەی پەیوەندییە هۆکارییەکان.
3. شیکاریی ناوەڕۆکی میدیا.
4. شیکاریی ناوەڕۆکی ماڵپەڕە میدیاییەکان.
5. پێشکەشکردنی توێژینەوەی مێژوویی و داهاتوو لە بواری راگەیاندن.
6. پێشکەشکردنی توێژینەوەی چۆنایەتی و توێژینەوەی رەخنەگرانە.
بەشێوەییەکی گشتی توێژینەوەکانی بواری میدیا خۆی لەم بوارانەدا دەبینێتەوە: توێژینەوەی تایبەت بە هۆکارەکانی راگەیاندن و پێی دەوتریت (توێژینەوەی ئامرازەکان)، توێژینەوەی تایبەت بە جەماوەری هۆکارەکانی راگەیاندن و پێی دەوترێت (توێژینەوەی جەماوەر)، هەروەها توێژینەوەی تایبەت بە راپرسییەوە پەیوەست بە دیاردەییەکی دیاریکراوەوە پێی دەوترێت (توێژینەوەی رای گشتی) هەموو ئەم توێژینەوانە پەیوەندییان بە چارەسەرکردنی وردەکارییەکانەوە هەیە، رۆشنایی دەخەنە سەر هۆکارەکانی دیاردە یان کێشەکانی راگەیاندن و دەرەنجامەکانیان، ئەم توێژینەوانە هاوسەنگیی لە بابەت بۆ دەرخستنی راستییەکان دەکات، یان چارەسەرێکە بۆ کێشەیەک، کەلتوریی، یان زانستی، یان کۆمەڵایەتی، یان ئەدەبی، یاخود گەیشتن بە ئاشکراکردنی شتێکی نوێ و تێربوون لە هۆکارێکی میدیایی، یان راستکردنەوەی هەڵەیەکی باو لە بوارەکانی میدیادا.

تێگەیشتن لە گرنگیی توێژینەوەی میدیایی
لێرەوە پێوێستە توێژەری میدیایی لە گرنگیی توێژینەوەی میدیایی تێبگات و پابەندبێت بە شێواز و رێگە و تایبەتمەندییەکانی توێژینەوەی زانستییەوە و دەبێت ئەم هۆکارانە لەبەرچاو بگرێت: 
1. دەبێت کێشەیەک هەبێت و پێویستی بە چارەسەر بێت.
2. بوونی بەڵگەی راستی سەلمێنراو تایبەت بە بوونی کێشە و رای پسپۆڕانی لەسەربێت.
3. شیکردنەوە و پۆلێکردنی وردی بەڵگەکان و رێکخستنی لە چوارچێوەیەکی لۆژیکیدا، یان لە چواچێوەیەکی زاستیدا، ئەمەش بۆ هەڵبژاردن و جێبەجێکردنی کێشەکە.
4. بەکارهێنانی عەقڵ و لۆژیک بۆ رێکخستنی بەڵگەکان بەشێوەیەکی زانستی راستەقینە، بەبێ پەنابردن بۆ هەست و سۆز و مەبەستی کەسی. 

ئامانجەکانی توێژینەوەی میدیایی
 پسپۆڕان و توێژەرانی بواری میدیا ئامانجەکانی توێژینەوەی زانستی بۆ چوار ئامانجی سەرەکی دیاریدەکەن: 
1. بەدەستهێنانی زانیاری لەسەر دیاردەیەک یان گەیشتن بە زانیاریی نوێ سەبارەت بەم دیاردەیە.
2. دیاریکردنی دووبارەبوونەوەی شتێک یان دووبارەبوونەوەکانی پەیوەست بە شتێک لەگەڵ بەکارهێنانی گریمانەییەکی سەرەتایی دیاریکراو. 
3. هەڵبژاردنی گریمانە سەبارەت بە پەیوەندیی هۆکاریی نێوان گۆڕاوە دیاریکراوەکان.  
4. نەخشاندنێکی وردی تایبەتمەندیی تاک یان دۆخێک یان گروپێکی دیاریکراو. 
هەروەها دەتوانرێت ئامانجەکانی توێژینەوە میدیاییەکان لە رێگەی توێژەری بەناوبانگی ئەمریکی (ولبەر شرامە) وە دیاریبکەین سەبارەت بە بەرپرسیارێتی زانایانی پەیوەندیکردن کە لە هەستکردن و تێگەتشتنی پەیوەندیی کەسێتییەوە سەچاوە دەگرێت و دەڵیت: بەرپرسیارێتی زانایانی میدیا و پەیوەندیکردن بریتین لە: 
1. لێکۆڵینەوە لە پەیوەندییە جەماوەرییەکان.
2. زانینی رێکخستنی دامەزراوەکانی پەیوەندیکردن و شێوازەکانی کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵایەتی بەسەریاندا و پێگەی دامەزراوەکە لە رێکخستنی کۆمەڵایەتیی گشتیدا. ئەرکەکانی جەماوەر و بەرپرسیارێتییەکانی و شێوازەکانی پێوانەکردنی ئەو بەرپرسیارێتیانە. 
3. لێکۆڵینەوە لە سروشتی کاریگەریی و رێگای گەیشتن بە کاریگەریی پەیوەندیکردن.
4. هەڵبژاردنی ئامڕازی گونجاو و سروشتی هەر ئامڕازێک و جۆری جەماوەری وەرگر، پەیوەندیی بە کێشەی گواستنەوەی واتاکانیەوە هەیە.

گرنگترین ئامانجەکانی توێژینەوە
 دەکرێت لێرەوە گرنگترین ئامانجەکانی توێژینەوەی میدیایی، لەڕێگای ئەم خاڵانەی خوارەوە دیاریبکەین:- 
1. وەسف: توێژینەوە میدیاییەکان ئامانجیان وەسفکردنی جووڵە و دیاردەکانی میدیاییە لەگەڵ پەیوەندی و ئاڕاستە و فاکتەرە بزوێنەر و پاڵنەر و توخمەکانی نێوانیان، پەیوەندیی ئەو توخمانە بە یەکتر و کاریگەرییەکانی لە چوارچێوەی گشتیی کۆمەڵایەتیدا دەکۆڵێتەوە. هەندێک لە توێژینەوەکانی میدیایی ئامانج و هەوڵەکانیان گەیشتنە بە وەسفکردن و دۆزینەوەی راستی یان واقیعێکی دیاریکراو، بەوپێیەی توێژەر زانیاری کۆدەکاتەوە و لە رێگەیەوە دەتوانێت دیاردەکان روونبکاتەوە و هەندێک گریمانە دابڕێژێت. لە توێژینەوەکانی میدیادا بەتایبەتی توێژینەوە وەسفییەکاندا بۆ وەسفکردن و بەراوردکردنی تاک و گروپەکان بەکاردەهێنرێت، ئینجا وەسفکردنی رەوت و پاڵنەر و پێویستیی بەکارهێنانی میدیا. 
2. پێشبینیکردن: توێژینەوە زانستییەکان لە بوارەکانی میدیایی سەرنجیان لەسەر پێشبینیکردن و پەرەپێدان و ئەگەرەکانە سەبارەت بەوەی لە داهاتوودا چی روودەدات بۆ هەندێک دیاردە لە رووی پێشکەوتنە گریمانەییەکانەوە؟، پێشبینیکردنی جووڵەی دیاردەی میدیایی و راستییەکان پەیوەست بەوەوە و داڕشتنی لێکدانەوە سەرەتاییەکانی ئاڕاستەی دیاردەی میدیایی و بوونی پەیوەندییەکان و کاریگەریی و هۆکاریی و بزوێنەری، هەروەها تیشک دەخاتە سەر دۆخی هەندێک دیاردە ئەگەر لە هەلومەرجی جیاوازدا دەربکەون. 
3. لێکدانەوە: توێژەری میدیایی ئامانجی شیکردنەوە و لێکدانەوەی دیاردەیەکی میدیایی دیاریکراوە، کار لەسەر ئەوە دەکات چۆن و بۆچی ئەم دیاردەیە روودەدات؟ تەنها بە وەڵامدانەوەی ئەوە ناوەستێت بزانێت دیاردەکە چۆن روودەدات، بەڵکو بەدوای ئەوەدا دەگەڕێت بزانێت بۆچی ئەم دیاردەیە روودەدات؟ ئەستەمە لێکدانەوەی دیاردەیەکی میدیایی لە بنەماکانی ئەم لێکدانەوەیە داببڕێت، بەتایبەتی کاریگەریی بابەتی توێژەر لەسەر  لێکدانەوە و ئاراستەکانی.
4. هەڵسەنگاندن: هەندێک توێژینەوەی زانستی ئامانجیان هەڵسەنگاندنی دیاردەیەکە و دەیانەوێت بزانن ئامانجەکانی بەشێوەیەکی رێکخراو بەدیهاتووە؟ تا چەند ئامانجی بەرنامەکانی بەدیهاتووە؟ هەروەها لە رێگەی ئەم ئامانجی توێژینەوە زانستییەوە دەرەنجامە نەخوازراوەکان دەستنیشان دەکەن، جا چ خوازراوبن یان نەخوازراو. 
5. جێگیرکردن: هەندێک توێژینەوەی زانستی ئامانجی پشتڕاستکردنەوەی ئەو راستییەیە کە توێژەر توێژینەوەییەک ئەنجامدەدات بۆ پشتڕاستکردنەوەی راستی بابەتێک کە پێشتر لەلایەن توێژەرێکی ترەوە توێژینەوەی لەسەر کراوە، بەڵام بۆ هەمان بابەت، ژینگە و نموونەیەکی جیاوازتر وەردەگرێت. 

پێویستە ئاماژە بەو سەرچاوانە بکرێت کە توێژەر زانیاری و بیرۆکەی لێ وەرگرتووە، باسکردنی داتای بنەڕەتی تەواویی سەرچاوەکان، خاوەن و شوێنی لاپەڕەی ئەو سەرچاوانەی وەرگیراون. لەگەڵ ئەو چاوپێکەوتنانەی بەکارهێنراون

هەنگاوەکانی توێژینەوەی میدیایی:

1. هەڵبژاردن و دیاریکردنی کێشەی توێژینەوە:
هەنگاوی یەکەم و هەرە گرنگ لە ئەنجامدانی توێژینەوە هەڵبژاردنی کێشەی توێژینەوەیە، گرنگە توێژەر بزابێت چۆن دەستپێدەکات، ئەو بابەتەی توێژینەوەی لەسەر دەکات، چۆن بتوانێت کێشەی تێدا دیاریبکات. هەروەها کێشەی توێژینەوە یەکێکە لە هەنگاوە قورسەکانی توێژینەوەی میدیایی کە رووبەڕووی توێژەر دەبێتەوە، دەبێت گریمانە و دیاریکردنی راستییەکان و گۆڕاوەکان و شیکردنەوەکان کە دەیانخاتەڕوو، گوزارشت لە کێشەی توێژینەوەکە بکات. 
2. چاوخشاندنەوە بە زانیاری و توێژینەوەکانی پێشوودا: 
  ناتوانرێت دەستبکرێت بە جێبەجێکردنی بیرۆکەی توێژێنەوە بەبێ ئاماژەدان بە توێژینەوەکانی پێشووی پەیوەست بە بابەتی توێژینەوە، توێژینەوەکانی پێشوو ئاماژەن بۆ ئەو توێژینەوانەی کە لەهەمان بواری ئەو کێشەدایە کە توێژەر توێژینەوەی لەسەر ئەنجامدەدات؛ بەجۆرێک ئەو کێشەیەی لەبەر دەستدایە، بنەمایەکی سەرەتایی گرنگە بۆ ئەنجامەکانی و ئەو کێشەیەی لەبەردەستدایە، هەربۆیە گرنگیان زیاترە لە پەرەپێدانی کێشەی زانستی، یان گریمانەکانی توێژینەوە، داڕشتنی چوارچێوەی تیۆری و لێکدانەوەی ئەنجامی توێژینەوەکە.
3. دانانی گریمانە یان پرسیارەکان: 
داڕشتنی گریمانەی زانستی و پەیوەندیی نێوان گۆڕاوەکان هەنگاوێکی سیستماتیکە لە توێژینەوەی زانستیدا، هەروەها رێکارێکی رێکخراوە بۆ گەیشتن بە ئەنجامی توێژینەوەکە، بەڵام لە هەموو حاڵەتەکاندا توێژەر پابەند نییە، لەبەرئەوەی رەنگە رێکارەکان ئامانجیان وەڵامدانەوەی کۆمەڵێک پرسیاری توێژینەوەبێت لە کێشە سەرەکییەکەدا، بەبێ ئەوەی پێویستمان بە تاقیکردنەوەی پەیوەندییەکان هەبیت. گریمانەی زانستی بریتیییە لە: گەشتاندنێکی سەرەتایی کەڕەواییەکەی لەژێر تاقیکردنەوەدا دەمێنێتەوە، یان بنەماییەکی کاتییە کە هێشتا نەسلمێنراوە، یان پەیوەندییەکی سەرەتاییە لەنێوان دوو گۆڕاودا کە هێشتا نەسەلمێنراوە. کاتێک گریمانە لە رێگای تاقیکردنەوەی زانستییەوە دەسەلمێنرێت و هیچ گریمانەیەکی تر نییە کە دژایەتیی بکات، لێرەوە گریمانە بۆ گشتاندن کۆتایی لەنێوان ئەم گۆڕاوانەدا دەگۆڕێت، ئەم گشتاندنە شێوەیەکی زانستی وەردەگرێت کە پەیوەندیی نێوان ئەم دوو گۆڕاوە دەردەخات. 
4. دیاریکردنی پلانێکی گونجاو بۆ توێژینەوە:
لەدوای دیاریکردنی ناونیشانێکی زانستیی گونجاو ئیدی هەنگاوی کرداری دەستپێدەکات، کە بە دیاریکردنی پلانێکی تۆکمە بۆ توێژینەوە رەنگڕێژ دەکرێت، مەبەست لە دیاریکرنی پلانی توێژینەوە دیاریکردنی هێڵە گشتییەکانی توێژینەوەیە، کە خۆی لە دیاریکردنی ئامانج و میتۆد و رێکارەکانی گەیشتن بە ئامانجەکان لە خۆدەگرێت. کە تیادا توێژەر جۆری توێژینەوەکە و میتۆدی بەکارهێنراو و دیاریکردنی ئەو ئامڕازەی لە کۆکردنەوەی زانیاریدا بەکاریدەهێنێت، دیاریدەکات، لەگەڵ جۆری نموونەی توێژینەوەکە کە دەیەوێت زانیارییەکانی پەیوەست بە کێشەی توێژینەوەکەی دەستبکەوێت. 

کۆکردنەوەی زانیاری:  
یەکێکی تر لە کارەکانی توێژەر کۆکردنەوەی زانیارییە بۆ کاری توێژینەوەکەی، کە دوو جۆر لەخۆدەگرێت: زانیاریی سەرەتایی، کە خودی توێژەر خۆی زانیارییەکان کۆدەکاتەوە، وەک چاوپێکەوتن یان تێبینیکردن یان راپرسی یان تاقیکردنەوە یاخود فۆڕمی شیکاریی ناوەڕۆک، ئەمەش پەیوەستە بە دیاریکردنی ئامراز و بەکارهێنانی میتۆد و جەماوەری بە ئامانجگیراوی توێژینەوەکە و ئامانجی توێژینەوەکەوە.
 سەبارەت بە جۆری دووەم کە توێژەر کۆی دەکاتەوە، ئەو زانیارییە لاوەکیانەیە کە توێژەر پشتیان پێ دەبەستێت، بریتییە لە توێژینەوەکانی پێشوو. 
هەروەها یەکێک لە هەنگاوە گرنگەکانی توێژینەوەی میدیایی لەکاتی کۆکردنەوەی زانیاریی دیاریکردنی کۆمەڵگەی توێژینەوەیە، ئەگەر کۆمەڵگەی توێژینەوە بچوک بوو، سەرەپای کۆمەڵگەکە وەردەگرێت، بەپێچەوانەوە ئەگەر کۆمەڵگەکە گەورە بوو، نموونەیەکی لێ وەردەگرێت. 
5. شیکردنەوە و لێکدانەوەی داتاکان: 
یەکێکی تر لە هەنگاوەکانی توێژینەوەی زانستی چۆنییەتی شیکردنەوەی داتاکانە، ئەمەش پەیوەستە بە ئامانجی توێژینەوەکە و ئەو میتۆدەی بەکارهاتووە؛ رەنگە ئەم پرۆسەیە ماوەیەکی درێژ بخایەنێت، کاتێک پرۆسەی شیکاریی داتاکان تەواوبوو، پێویستە توێژەر لەڕووی وردییەوە پێداچوونەوە بە ئەنجامەکاندا بکاتەوە، ئایا راستگۆیانە ئەنجامەکانی دەرهێناوە، و شیکردنەوەی بۆ کردووە؟ دوای پێداچوونەوە بە داتاکاندا، توێژەر دەبێت داتاکان پۆلێنبکات، بەشیکارێکی ئامارییانە زانیارییەکان بخاتەڕوو.
 پرۆسەی کۆکردنەوە و شیکردنەوەی داتاکان بەشیوەیەکی ئاماری ئەنجام دەدرێت بۆئەوەی وێنەیەکی وەسفی وردی داتاکان بخرێتەڕوو کە بەدەستهاتوون و گشتاندنی بۆ بکارێت. شیکردنەوە و لێکدانەوەی داتاکان ئەم هەنگاوانەی خوارەوە پەیڕەودەکات: 
• پۆلێنکردنی داتاکان: واتە رێکخستنی داتا کۆکراوەکان بەشێوەیەکی چۆنایەتی بۆ ئەو زانیارییانەی کە تایبەتمەندیی ئەوەیان هەیە ناتوانرێت بژمێردرێت و بپێورێت. هەروەها شێوازێکی تری چەندایەتی بۆ ئەو داتایانەی دەتوانرێت بژمێردرێت و بپێورێت، پۆلێکردنەکە لێرەدا ئامانجی ئەوەیە نیشانی بدات پەیوەستکردنی داتاکان بەیەکەوە و ئەنجامێکی گونجاو بدات. 
• خاڵیکردنەوەی داتاکان: بریتییە لە شێوازی جیاکردنەوەی داتاکان بەشێوەی دەستی یان داخڵکردنی بە سیستمی بەکارهێنانی بەرنامەی کۆمپیوتەریی. 
• شیکردنەوەی داتاکان: لە شیکردنەوەی داتاکاندا توێژەر پشت بە کەرەسەی زانستی ئاماری دەبەستێت، لەسەر بنەمای چۆنییەتی کۆکردنەوەی داتاکان و جۆری پەیوەندییەکان و بەستنەوەی نێوانیان، توێژەر کەرەستەی تایبەتی ئاماری بەکاردەهێنێت، وەک رێژەی سەدی، ناوەندی ژمێرەیی، لادانی پێوانەیی، لەگەڵ پێوانەی تایبەت بۆ دەرهێنانی پەیوەندییەکان. 
• لێکدانەوەی داتاکان: یەکێک لە کارە هەرە گرنگەکانی توێژینەوە چۆنییەتی لێکدانەوەی ئەنجامەکانی توێژینەوەیە، ئەمەش پەیوەستە بە توانا و ئەزموونی توێژەوە، لەڕێگەی لێکدانەوەوە توێژەر دەتوانێت ئەو هۆکارانە بدۆزێتەوە کە کاریگەرییان لەسەر دیاردە یان هۆکاری سەرهەڵدانییەوە هەیە، و پەیوەندییان بەیەکەوە، ئەمەش کاریگەرییەکانی پشت ئەو کێشەیە نیشان دەدات. 
• دەرەنجامەکان: واتە دەرەنجامی ئەو ئەنجامانەی کە توێژەر پێی گەیشتووە، تا چەند ئەنجامەکان لەگەڵ گریمانەکان هاوڕان، تا چەند ئەنجامی توێژینەوەکان وەڵامی پرسیارەکان دەدەنەوە؟
• گەیشتن بە چارەسەر و راسپاردەکان: لەدوای دەرهێنانی دەرەنجامەکان، توێژەر دەتوانێنت لە کۆتایی توێژینەوەکەیدا کۆمەڵێک راسپاردەی زانستی دیاریبکات. 
6. شێوازی نووسینی توێژینەوە: لە کاتی نووسینی توێژینەوەدا، توێژەر بەپێی چۆنیەتی ئامانجی توێژینەوەکە ئامادەی دەکات، ئەگەر توێژینەوەکە بۆ گۆڤارێکی زانستی بوو، بەپێی پەیڕەوی شێوازی نووسینی گۆڤارەکە ئامادە دەکرێت. لەکاتی نووسینی توێژینەوەدا، توێژەر داتاکان شیکردنەوە و لێکدانەوەیان بۆ دەکات، گرنگترین دەرەنجام دیاریدەکات. ئینجا گرنگترین پێشنیاز و راسپاردە بخاتەڕوو، کە پەیوەندیی نزیکیان هەبێت بەو ئەنجامانەی کە بەدەستهاتوون، هەروەها لێهاتوویی توێژەر لە بەستنەوەی ئەو ئەنجامانەی کە پێی دەگات لەگەڵ ئەو چارەسەرانەی پێشنیازی دەکات بە کێشەکانی دەرەنجامی توێژینەوەکە دیاربێت، بەمەرجێک زیادەڕۆیی تێدا نەبێت. 

  
مەرجەکانی توێژینەوەی زانستیی سەرکەوتوو
کۆمەڵێک مەرجی زانستی هەن کە پێویستە لە توێژینەوەی زانستیدا هەبن، جا توێژینەوەکە تێز یان نامەیەکی زانستی زانکۆیی، یاخود بۆ گۆڤارێکی زانستی یان کۆنفرانسێک ئامادبکرێت، دەبێت کۆمەڵێک بنەمای زانستیی تێدا جێبەجێبکرێت، بۆئەوەی بەشیوەیەکی زانستی گونجاو رێکارەکانی توێژینەوەی تێدا بەرجەستە بکرێت، دەتوانین بەم شێوەیەی خوارەوە روونی بکەینەوە:
1. پێویستە میتۆدی توێژینەوە بەتەواویی لە ئامانج و سنووری توێژینەوەکەدا دیاریبکرێت: 
شێوازی دیاریکردنی میتۆدی توێژینەوە دەبیت گشگیر و سیستماتیک بێت، رێکارەکانی تەواوکەری یەکتربن، بۆئەوەی بەشیوەیەکی زانستی ئەنجامەکان پەیوەست بێت بەبابەتی توێژینەوەوە. بۆ ئەم مەبەستە پێویستە توێژەر هەنگاوەکانی توێژینەوە دیاریبکات، کە پێناسەیەکی روونی کێشەی توێژینەوەکە بێت، دواتر گریمانەکان پەیوەستکراوی کێشەبێت، شیوازی کۆکردنەوە و شیکردنەوەی داتاو زانیارییە پێویستییەکان بۆ لێکۆڵینەوەکە دیاریبکات. لەسەر ئەم بنەمایە توێژەر دەتوانێت ئامانجەکانی توێژینەوەکە دیاریبکات، کە هەوڵی بەدەستهێنانی دەدات. لەهەمووی گرنگتر توێژەر دەبێت سنووری توێژینەوە لە چوارچیوەیەکی روونی بابەتی و کات و شوێنەوە دیاریبکات، کە رۆڵێکی گرنگیان هەیە لە سەرکەوتن و دیاریکردنی نموونەی توێژینەوەکە. ئەمەش دوورکەوتنەوەیە لەو بابەتانەی کە پەیوەندییان بەتوێژینەوەوە نییە، بۆیە گرنگە توێژەر هەموو لایەنەکانی توێژینەوەکە بە وردی دەستنیشان بکات، کە رەنگدانەوەی ناونیشانەکەی بێت. 
2. پێویستە توێژەر زانیاری تەواوی لەسەر بابەتی توێژینەوەکە هەبێت: 
پێویستە هەڵبژاردنی بابەتی توێژینەوە لەگەڵ تواناکانی توێژەر گونجاوبێت، شارەزایی تەواویی لەسەر بوار و بابەتی توێژینەوەکە هەبێت، ئەم شارەزاییەش بەزۆری لە بواریی ئەزموون و کارەوە دێت کە توێژەر ئەزموونی کردووە، یان پسپۆڕی جەوهەریی توێژەرە، خوێندنەوە قووڵەکانی سەبارەت بەو بابەتەیە و بەدواچوونی بۆ دەکات. 
لێرەوە پێویستە جەخت لەوە بکرێتەوە کە توێژەر ئەو بوارەی هەڵی دەبژێرێت بۆ توێژینەوە پێویستە لەگەڵ بڕوانامە و توانا زانستی و ئەکادیمییەکەیدا بگونجێت، ئەمەش خاڵی ئەرێنی سەرکەوتنی توێژەر دەردەخات لەو بوارەی توێژینەوەی لەسەر دەکات، بەپێچەوانەوە تووشی گرفتی زانستی دەبیت. 
3. بوونی کاتی پێویست بۆ توێژەر بۆ قووڵبوونەوە لە بابەتی توێژینەوەکە:  
لەدوای ئەوەی توێژەر شارەزایی باش دەربارەی بابەتەکە دەبێت، ئەوکات پلانەکەی دادەنێت، ئەوەی گرنگە لەکاتی نووسینی توێژینەوەدا کاتێکی دیاریکراو هەبێت بۆ جێبەجێکردنی بابەتی توێژینەوە، هەنگاو و رێکارەکان بەپێی کاتی گونجاو دیاریبکرێت. ئەوەی پێویستە کاتی گونجاو بۆ دیاریکردنی سەرجەم رێکارەکانی توێژینەوە، هەر لە دیاریکردنی نموونە و جێبەجێکردنی سەرجەم لایەنی مەیدانی توێژینەوە لەبەرچاوبگیرێت، بەدەستەواژەیەکی تر، پێویستە کاتی گونجاوی توێژینەوە لەگەڵ سنووری کارکردنی توێژینەوە لەڕووی بابەت و کات و شوێنەوە گونجاوبێت. هەروەها زۆرجار لە نووسینی نامە و تێزی زانکۆیی و هەندێک لە توێژینەوەی دامەزراوەکاندا، توێژەر دەبێت سەرجەم کاتەکانی بۆ ئەو کارە تەرخان بکات، بەتایبەتی لەکاتی لایەنی مەیدانی توێژینەوەکەدا. 
بەگشتی توێژەری سەرکەوتوو لەکاتی ئەنجامدانی توێژینەوەدا جەخت لە دوو بابەتی بنەڕەتی دەکاتەوە:- 
- تەرخانکردنی کاتژمێری پێویست بۆ کاتی کارکردنی توێژەر بۆ لایەنە جیاوازەکانی توێژینەوەکە. 
- بەرنامەدانان و دابەشکردنی کات بە پێی قۆناغ و هەنگاوە جیاوازەکانی توێژینەوە، ئەمەش دڵنیایی دەدات کە توێژینەوە بە باشی تەواو بێت. 
4. پێویستە توێژەر پشت بە سەرچاوە و بۆچوونی رەسەن ببەستێت:  
لە کاتی نووسینی توێژینەوەدا، پێویستە توێژەر پشت بە لێکۆڵینەوە و بۆچوونە رەسەنەکان ببەستێت، لە کۆکردنەوەی زانیارییەکاندا وردبێت و پێداچوونەوەیان بۆ بکات. راستگۆیی زانستی لە وەرگرتنی زانیاری و سەرچاوەکاندا هەبێت، بۆیە توێژەر لە کاتی نووسینی توێژینەوەدا دەبێت گەڕانی تەواو بکات بۆ رەسەنیی سەرچاوەکان، ئەمەش لەسەر دوو بنەما چڕدەبێتەوە:- 
-  پێویستە ئاماژە بەو سەرچاوانە بکرێت کە توێژەر زانیاری و بیرۆکەی لێ وەرگرتووە، باسکردنی داتای بنەڕەتی تەواویی سەرچاوەکان، خاوەن و شوێنی لاپەڕەی ئەو سەرچاوانەی وەرگیراون. لەگەڵ ئەو چاوپێکەوتنانەی بەکارهێنراون. 
- دڵنیابوونەوە لەو سەرچاوانەی کە توێژەر زانیاری لێوە وەرگرتووە، ئایا شێواو نین، ئەگەر کێشەیەک لە سەرچاوەکاندا هەبێت، دەبێت ئاگاداربێت و ئاماژەیان پێبدات. 
5. داڕشتنی ناونیشانێکی روون بۆ توێژینەوەکە: 
هەڵبژاردنی ناونیشانێکی گونجاو بۆ تووێژینەوە کارێکی لەپێشینەی هەر توێژێکە، کە پێویستە ناونیشان لە چوارچێوەیەکی ئەکادیمیی روون و پوختدا دابڕێژرێت. 
روونی و گرنگیدانی توێژەر بە شێوازی نووسینی توێژینەوەکە: 
توێژینەوەی باش ئەو توێژینەوەییە کە بە شێوازێکی روون و پوخت و سەرنجڕاکێش لەلایەن توێژەری سەرکەتوو و بە ئەزموونەوە دەنووسرێت، بەشێوەیەک خوێنەر بەلای خۆیدا رادەکێشێت بۆئەوەی شوێن لاپەڕە و زانیارییەکان بکەوێت. 
لەسەر ئەو بنەمایە پێویستە توێژەر پێداچوونەوە بە رەشنووسی توێژینەوەکەیدا بکات، دڵنیابێت لە روونیی وشە و زاراوە و رستەکانی لەڕووی زمانەوانی و بابەتەوە، دوورکەوتنەوە لەو زاراوانەی واتایان نییە. دواتریش یەک شێوازی نووسین لە توێژینەوەکەدا پەیڕەو بکات. 
6. پێویستە پەیوەندیی و هاوسەنگی لە نێوان بەشەکانی توێژینەوەکەدا هەبێت: 
یەکێک لەو خاڵە گرنگانەی کە پێویستە توێژەر بە وردی لەکاری توێژینەوەی زانستیدا کاری لەسەر بکات، بوونی پەیوەندی و هاوسەنگیی نێوان بەشەکانی توێژینەوەیە، هەر لە ناونیشانی بەش و پارەکانەوە بەڕوونی دیاریکراوبن، دابەشکردنێکی هونەریی و نەخشاندنیکی جوان بۆ بەش و لاپەڕەکانی توێژینەوە لەئارادابێت، کاریگەرییەکی ئەرێنیانە بداتە توێژینەوەکە و پەیوەندییەکی لۆژیکی لەنێوان سەرجەم بەشەکاندا هەبیت. 
7. پێویستە بابەتی توێژینەوەکە نوێبێت:  
یەکێک لەو کارە گرنگانەی رۆڵی هەیە لەسەر بابەتی توێژینەوە، هەڵبژاردنی بابەتی نوێیە بۆ کاری توێژینەوە، ئەمەش پەیوەستە بە توێژەری لێهاتووەوە کە چۆن دەتوانێت بەدواداچوون بۆ ئەو بابەتانە بکات کە توێژینەوەی لەسەر ئەنجام نەدراوە، بۆیە جەختکردنەوە لەسەر هەڵبژاردنی بابەتی نوێ، زیاتر کاریگەری لەسەر توێژینەوەکە زیاتر دەکات. 
8. دابینکردنی سەرچاوە و زانیاریی پێویست بۆ بابەتەکانی توێژینەوەکە:  
یەکێک لە پێداویستییە زۆر گرنگەکانی هەڵبژاردنی بابەت و ناونیشانی توێژینەوە، بوونی سەرچاوەی پێویستە بۆ بابەتەکە، پێویستە توێژەر دڵنیابێت لەوەی ئەو بابەتەی توێژینەوەی لەسەر دەکات، سەرچاوەی پێویستی بەردەستبێت، مەبەستمان لە بوونی سەرچاوەی زانستیی نووسراو، چاپکراو یان ئەلیکترۆنی، کە لە کتێبخانە و ناوەندە زانستییەکاندا هەیە و توێژەر بە ئاسانی دەتوانێت دەستی پێیانبگات. 
9. پێویستە بابەتیانە و دوور لە لایەنگیری ئەنجامەکان بخاتەڕوو: 
توێژەر دەبێت لە کاتی دەرهێنان و خستەڕووی ئەنجامەکانی توێژینەوەدا بە هەموو شێوەیەک خۆی بەدوور بگرێت لە لایەنداریی، نابێت هەست و سۆزەکانی تێکەڵ بە بابەتەکانی ناو توێژینەوە بکات، بۆیە توێژەری زانستی دەبێت خۆی بەدوور بگرێت لەم بابەتەدا. 
10. پێویستی وردبینی لە دەربڕینی زمانەوانیدا: 
پێویستە توێژەر بە زمانێکی روون و پاراو توێژینەوەکە بنووسێت، بەکارهێنانی زاراوەی زانستی و تایبەتمەند بە بابەت و چەمکەکانی توێژینەوە کە واتاو واتای تایبەتیان هەبێت لە توێژینەوەکەدا، بەگشتی یەک سیستمی واتایی وشەکان پەیڕەو بکات، بۆئەوەی ماناکان بگەێنن، لە رووی زمانەوانییەوە پەیڕەی تەواوی زمانی دایک بکات بۆ وشە و زاراوەکان، پسپۆڕیی بابەتەکەش لەبەرچاوبگرێت. 

تایبەتمەندییەکانی توێژەری زانستی
بۆئەوەی توێژەر لە ئامادەکردن و نووسینی توێژینەوەدا بە شێوەیەکی زانستی سەرکەوتووبێت، یەکەم هەنگاو لە خود و توانای توێژەوەوە دەستپێدەکات، رادەی پەرۆشی و ئاستی زانستی و مەعریفی و چەند لایەنێکی تری ئەو کەسە، کاریگەر دەبن لەسەر چۆنییەتی ئەنجامدانی توێژینەوە. هەربۆیە کۆمەڵێک تایبەتمەندیی هەن دەبێت لە توێژەری زانستیدا هەبن، لەوانە: 
1. حەز و ئارەزووی توێژەر بۆ بابەتی توێژینەوە: 
یەکێک لەو لایەنە گرنگانەی کە پێویستە لە ئەنجامدانی توێژینەوەی زانستیدا لەبەرچاوبگیرێت، حەزو ئارەزووی توێژەوە بۆ ئەو بابەتەی کە توێژینەوەی لەسەر دەکات، ئەمەش فاکتەرێکی گرنگە بۆ سەرکەوتنی توێژەر لە توێژینەوەکەیدا، لەسەر ئەم بنەمایەش زۆربەی زانکۆ و دامەزراوە ئەکادیمییەکان دەرفەت بە کەسانی توێژینەوە، جا چ خوێندکاری خوێندنی باڵا یان مامۆستا یان توێژەر بێت، هەڵبژاردنی بابەتەکانیان لەبواری پسپۆڕیی خۆیاندا دیاریبکەن، بۆئەوەی لەگەڵ ئارەزووی توێژەردا بگونجێت. 
2. پێویستە توێژەر کەسایەتییەکی ئارامگر بێت: 
توێژینەوەی زانستی پێویستی بە سەبر و ئارامگرتن و پەلەنەکردنە، توێژەر لەکاتی ئەنجامدانی توێژینەوەکەدا دەبێت چاوەڕوانی ئەوەبێت کە تووشی چەندین کۆسپ و گرفتی زانستی ببێتەوە، بەتایبەتی لەکاتی کۆکردنەوەی داتا و زانیاری و بەدەستهێنانی وەڵامی پێویستدا، بەتایبەتی سەبارەت بەو دیاردانەی کە لەڕووی کۆمەڵایەتی و ئابووریی و کارگێڕییەوە هەستیارن. یان کەمیی سەچاوە یاخود دەستنەکەوتنی زانیاریی پێویست و بەدەنگەوە نەهاتنی لایەنە پەیوەندیدارەکانی پەیوەست بە توێژینەوە، ئەمانە بەگشتی کێشە بۆ توێژەر دروست دەکەن. هەندێک جاریش لەلایەن ئەو ناوەندە ئەکادیمییەی توێژینەوەی لێدەکات، تووشی گرفت دەبێتەوە، بۆیە گرنگە کەسایەتیی توێژەر لەوانە نەبێت بە خێرایی هەڵبچێت. چونکە یەکێک لە خەسڵەتەکانی توێژینەوە ئەوەیە کە توێژەر ئاستەنگ و تەنگ و چەڵەمەی بۆ دێتەپێش، پێویستە زیاتر خۆڕاگربێت. 
توێژەری سەرکەوتوو پێویستی بە بەرگەگرتنی ئەو جۆرە سەختییانە هەیە و دەبێت لەگەڵیدا بژی، بەزیرەکی و سەبر و وردبینییەوە، رووبەڕووی ببێتەوە.
3. خۆنەویستیی توێژەر:  
یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی تری کەسایەتی توێژەر ئەوەیە کە خاوەنی کەسایەتییەکی سادە و ساکار بێت، و کەسێکی خۆنەویست بێت و زمانێکی نەرم و ئەکادیمیی هەبێت. بۆیە خۆنەویستی توێژەر و خۆبەزلنەزانینی بەسەر توێژەرانی تردا کە پێش ئەو لەو بوارەدا توێژینەوەیان ئەنجامداوە، لە رادەبەدەر گرنگە. ئەرکی توێژەر ئەوەیە بە تەواوی ئاشنابێت بەو توێژینەوە و توێژینەوانەی کە توێژەرانی دیکە نووسیویانە، بەبێ گوێدانە ئەوەی لێی نزیکن یان چەندە لێوەی دوورن، یان چەند شانازی شەخسی بۆیان هەیە یان نا. بۆیە پێویستی بە خۆنەویستی هەیە لە بەرامبەر بەرهەمی ئەوانی تردا، بەهەمان شێوە خۆنەویستی لە توێژینەوەدا ئاراستەیەکی گرنگیی تر دەگرێتەبەر، ئەویش بەکارنەهێنانی دەستەواژەی «من»ە لە نووسیندا. واتە نابێت ئاماژە بەوە بکرێت کە من دۆزیمەوە یان کارم کرد، بەڵکو دەبێت  دەستەواژەی «توێژەر دۆزییەوە» یان «توێژەر کردی» بە کاربهێنرێت.  
4.توانای شیکردنەوە و لێکدانەوەی هەبێت: 
توێژەری باش و لێهاتوو ئەو توێژەرەیە لە هەموو زانیاری و شیکردنەوە و لێکدانەوەکانیدا وریا و بەئاگابێت، لە هەوڵی هەڵەکردن بە ئاگاو دووربێت، بەتایبەتی لە روونکردنەوەی کاریگەر و مانای ئەو زانیارییانەی کە بەکاریاندەهێنێت. بۆیە لەکاتی نووسینی توێژینەوەدا پێویستی بە وردی و روونی و سەرنجدانی زانستی هەیە و یادەورییەکی روون و باش لە کۆکردنەوەی زانیارییەکاندا پەیڕەو بکات. بۆیە توێژەری ئەکادیمی سەرکەوتوو ئەو کەسەیە خاوەنی عەقڵ و هۆشیکی لە رادەبەدەر بێت و دوور لە شپرزەیی کارەکانی ئەنجامبدات. 

توێژەر دەبێت لە کاتی دەرهێنان و خستەڕووی ئەنجامەکانی توێژینەوەدا بە هەموو شێوەیەک خۆی بەدوور بگرێت لە لایەنداریی، نابێت هەست و سۆزەکانی تێکەڵ بە بابەتەکانی ناو توێژینەوە بکات

5.توانای توێژەر بۆ تەواووکردنی توێژینەوەکەی: 
یەکێک لە تایبەتمەندیی و تواناکانی کەسایەتی توێژەر ئەوەیە کە خاوەنی کەسایەتییەکی زانستی ئاستبەرز بێت، بەشێوەیەک بتوانێت زاڵبێت بەسەر هەنگاوەکانی نووسینی توێژینەوەی زانستیدا، بەشێوەیەکی سەرکەوتوو و خوازراو دەست بە کۆکردنەوە و رێکخستنی زانیارییەکان بکات و شیکردنەوە بۆ داتاکانی توێژینەوەکە ئەنجامبدات. ئەنجامەکانیش بەشێوەیەکی لۆژیکی و قبووڵکراو بخاتەڕوو، پەرەپێدانی تواناکانی توێژەر بەشێوەیەکی بابەتی و پشتبەست بە میتۆدی زانستی پەیڕاوکراو لە توێژینەوەی زانستیدا کارێکی گرنگە، تواناکانی توێژینەوەی خۆی لەبواری پسپۆڕیدا، بۆئەوەی بتوانێت قووڵ بچێتە ناو لێکدانەوە و شیکردنەوەی زانیارییەکانەوە.  

6.بابەتی و بێلایەنیی توێژەر بە شێوەیەکی زانستیی:
پێویستە توێژەر کەسێکی بابەتی و بێلایەن بێت و لەسەر بنەمای زانستی کارەکانی ئەنجامبدات، بەتایبەتی لە کاتی نووسینی توێژینەوەدا بەشێوەیەکی بابەتیانە مامەڵە لەگەڵ زانیارییەکاندا بکات و خۆی لە بۆچوونی کەسی بەدوور بگرێت و پشتبەست بە میتۆدی زانستی شیکردنەوە و لێکدانەوە بۆ زانیارییەکان بکات، هەروەها بابەتی بوونی توێژەر لە ئەنجامدانی توێژینەوە، خۆداماڵینە لە لایەنگیری لە رێگای ئەو رێکارانەی کە لەکۆکردنەوەی و شیکردنەوەی داتا بەکاردەهێنرێت. هەروەها بابەتی بوون لە توێژینەوەی چەندایەتیدا بەو مانایەیە کە توێژەر دەستوەردان لە کۆکردنەوە یان لێکدانەوەی زانیارییەکاندا ناکات. بەڵکو راشکاویی و بێلایەنی لە لێکدانەوەی داتا و دەرەنجامەکاندا بکات. 
سەرچاوەکان:- 
- سعد سلمان المشهداني، مناهج البحث الإعلامي، دار الكتاب الجامعي، دولة الإمارات العربية المتحدة – الجمهورية اللبنانيية، 2017.
- عامر ابراهيم قنديلجي، منهجية البحث العلمي، دار اليازوري العلمية للنشر والتوزيع، عمان، 2012.
- بسام عبدالرحمان مشاقبة، البحث الإعلامي وتحليل الخطاب، دار أسامة للتوزيع والنشر، عمان، 2010.