ئا: كوردەوان محەمەد سەعید
لەوەتەی سیستمی سەرمایەداریی پێشەنگی سیستمی ئابووریی جیهانییە، ناوبەناو قەیرانێك سەر هەڵدەدات و وڵاتانی جیهان بۆ ماوەیەك سەرقاڵ دەبن بە دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكە، لە 20 ساڵی رابردوودا چەند قەیرانێكی گەورەی ئابووری سەریان هەڵداوە، 2008-2009 قەیرانی تەقینی بڵقەكانی كەرتی خانوبەرە لە ئەمریكا و 2020یش بەهۆی پەتای كۆرۆناوە قەیرانێكی دیكە سەری هەڵدا، دوای ئەوەش 2022 بەهۆی جەنگی روسیا و ئۆكرانیاوە گەورەترین هەڵاوسانی ئابووریی لە سەرتاسەری جیهان روویدا.
تازەترین راپۆرتی بانكی نێودەوڵەتی و دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، %90ی وڵاتانی جیهان توانیویانە هەڵاوسانەكەی 2022 كەمبكەنەوە، بەڵام ئەوە بە سەركەوتن بەسەر قەیرانەكەدا هەژمار ناكرێت، لەبەرئەوەی، یەكەم تا ئێستاش رێژەی هەڵاوسانی جیهانی %07 بەرزترە لەو رێژەیەی لە پێش كۆرۆنادا هەبوو، دووەمیش هێشتا %40ی وڵاتانی جیهان نەیانتوانیوە رێژەی هەڵاوسان بە رادەی پێویست كەمبكەنەوە.
ئەگەری رووداوی كتوپڕ و نەخوازراو زۆرە و ئەوەش بۆ وڵاتانی خاوەن ئابووریی بەهێز تا رادەیەك ئاسان دەبێت، بەڵام بۆ وڵاتانی خاوەن ئابووریی هەڵكشاو یان تازە گەشەكردوو قورسترە و دەبێ سیاسەتی ئابوورییان بە رادەیەك نەرم بێت، كە توانای خۆگونجاندنیان هەبێت
سیاسەتی نەختینەیی گیرۆدەی كۆت و بەندە
بانكی نێودەوڵەتی لەوبارەیەوە رایگەیاند، رەنگە بانكە ناوەندییەكانی وڵاتە خاوەن ئابوورییە گەورەكان بیانووی گونجاویان هەبێت بۆ دابەزاندنی نرخی سوود لە چەند مانگی داهاتوودا، بەڵام بە پێی پێشبینییەكان پێناچێ ئەو بانكانە دابەزاندنێكی زۆر لە نرخی سووددا بكەن بە ئامانجی گەڕاندنەوەی رێژەی هەڵاوسان بۆ ئاستی دڵخوازی خۆیان. ئەمەش واتە سیاسەتی نەختینەیی گیرۆدەی كۆت و بەندە و بە ئاسانیش ناتوانن لەو كۆت و بەندە دەربچن، ئەمەش واتە وڵاتانی خاوەن ئابووری هەڵكشاو و تازە گەشەكردوو لە رووی سەقامگیریی ئابوورییەوە بارودۆخێكی قورستریان دەبێت.
هاوكات ئەگەری هەیە پشێوییەكانی بازاڕی وزە لەسەر ئاستی جیهان و كەموكووڕیی لە دابینكردنی بڕی پێویست بۆ بازاڕ دۆخەكە قورستر بكات و درێژەش بكێشێت بۆ ئەو بانكە ناوەندییانە كە دەیانەوێ بە شێوەیەكی لەسەرخۆ هەڵاوسان دابەزێنن تا ئەو ئاستەی خۆیان ئامانجیانە.
راپۆرتی بانكی نێودەوڵەتی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، دوای ئەوەی هەڵاوسان لە 2022دا گەیشتە لوتكە، بە هۆی هەوڵی بانكە ناوەندییەكان و ئەو رێوشوێنانەی گرتوویانەتەبەر، بە تایبەتی لە وڵاتە خاوەن ئابوورییە بەهێزەكاندا نرخی شمەك و پێویستییە سەرەتاییەكان لە نێوان ساڵانی 2022 و 2023دا دوو پۆینت، واتە بە رێژەی %40 دابەزیوە.
ناوچەكان جیاوازییان هەیە
بەڵام دینامیك و شێوەی هەڵاوسان جیاوازییەكی گەورەی تێدایە لەو وڵاتانەی كە ئابوورییەكی هەڵكشاو یان تازە گەشەكردوویان هەیە، بۆ نموونە ناوچەكانی ئەوروپا و ئاسیای ناوەڕاست بەرزترین ئاستی هەڵاوسانیان بەخۆوە بینیوە و لە زۆربەی وڵاتانی ئەو ناوچانەدا بەهۆی مەترسیی جەنگی روسیا و ئۆكرانیاوە هەڵاوسان و بەرزبوونەوەی نرخی وزە و خۆراك گەیشتۆتە ئاستی مەترسیدار و بۆتە هەڕەشە بۆسەر ژیانی هاووڵاتییان. لە بەرامبەردا هەڵاوسان لە ناوچەكانی خۆرهەڵاتی ئاسیا و زەریای ئارام بە جێگیریی ماوەتەوە و نرخی كاڵا و شمەكە سەرەتاییەكان لە پاشەكشەدا بووە و توانای بەرهەمهێنانیش لە ئاستێكی باشدا بووە.
پێشبینییەكان بەو ئاراستەیەن، كە رێژەی هەڵاوسان لە ساڵی 2026دا نزمبێتەوە، نزمبوونەوەكەش بەو شێوەیە دەست پێدەكات، كە بۆ ساڵی 2024 رێژەكە نزم دەبێتەوە بۆ %3.5 بەراورد بە ساڵی 2023 كە %4.9 بوو، لە ساڵانی دواتریشدا چاوەڕوان دەكرێت هەڵاوسان كەم بێتەوە تا ئەو ئاستەی كە بانكە ناوەندییەكان كردوویانەتە ئامانج.
كەمبوونەوەی خواست لەسەر خزمەتگوزارییەكان
لە پاڵ دابەزینی هەڵاوساندا، چاوەڕوان دەكرێت خواستی گشتیش لەسەر خزمەتگوزاریی كەمبێتەوە و ئەوەش یارمەتیدەر دەبێت لە دابەزینی كرێ تا رادەیەكی گونجاو، بە تایبەتیش ئەمەیان لەو وڵاتانەدا چاوەڕوان دەكرێت روو بدات، كە خاوەنی ئابوورییەكی پێشكەوتوون، بەوەش ئەگەری هەیە پشێویی لە بازاڕ و دابینكردنی پێویستییەكاندا كەمبێتەوە.
بانكی نێودەوڵەتی جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كە لەگەڵ هەموو ئەو بەرەوپێشچوونانەدا ئەگەری ئەوە هەیە گرژیی و ئاڵۆزییە جیۆپۆلەتیكییەكان هەڵاوسانی كتوپڕ دروست بكەن، ئەویش بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە، یان بەهۆی پەككەوتنی خزمەتگوزارییە لۆجستییەكان، یان دروستبوونی پشێوی لە ئاستی بەرهەمهێناندا.
هەرچەندە كاریگەریی ململانێكەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر هەڵاوسان لە ئابووریی جیهانیدا تا ئێستاش سنووردارە، بەڵام لەكاتی پەرەسەندنی ململانێكاندا رەنگە نرخی نەوت بە شێوەیەكی توند بەرز بكاتەوە، بە تایبەتیش كە %30ی نەوتی جیهان لەو ناوچەیە بەرهەم دێت.
بەرزبوونەوەی نرخی گواستنەوە
ئەگەر نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانیدا بە رێژەی %10 بەرزبێتەوە ئەوا هەڵاوسان لەسەر ئاستی جیهان لە ماوەی ساڵێكدا بە رێژەی %0.35 بەرز دەبێتەوە. لە لایەكی دیكەشەوە رێگاكانی گواستنەوە و ئەو مەترسییانەی جەنگ و ململانێكان دروستیان كردووە، هۆكارێكی دیكەن بۆ ناجێگیریی هەڵاوسان، چونكە لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی گواستنەوە و تێچوونی بەرهەمهێناندا، كۆمپانیا بەرهەمهێنەكان ناچار دەبن بڕی زیادەی تێچوون و گواستنەوەكە بخەنە ئەستۆی بەكاربەر، ئەو كاتیش نرخی شمەك و كاڵا بەرز دەبێتەوە و هەڵاوسان دروست دەبێت.
پسپۆڕانی ئابووری، نیگەرانی دوو خاڵن، ئەوانیش لەگەڵ ئەو مەترسییانەدا كە هەن و دەبنە هۆی بەرزبوونەوەی هەڵاوسان، هێشتا %40ی وڵاتانی جیهان، هەڵاوسانەكەی پێشوویان بۆ كۆنترۆڵ نەكراوە، خاڵی دووەمیش ئەوەیە، كە وڵاتە خاوەن ئابوورییە پێشكەوتووەكانیش كاتێكی زۆریان خایاند بۆ كاردانەوە و رووبەڕووبوونەوەی هەڵاوسانەكەی ئەمجارە.
رووداوی كتوپڕ
ئێستا كۆمەڵێك لە وڵاتە خاوەن ئابوورییە بەهێزەكان كار لەسەر ئەوە دەكەن رێژەی هەڵاوسان لەسەر ئاستی جیهان دابەزێنن، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی ئەزموونی دوو ساڵی رابردوو، شتێك هەیە ئەگەری زۆرە روو بدات، یان دووبارە بێتەوە، ئەویش لە كاتی گرتنەبەری رێوشوێنی تایبەت بە كەمكردنەوەی هەڵاوسانی جیهانیدا، ئەگەری رووداوی كتوپڕ و نەخوازرا و زۆرە، رووداوێكی لەو جۆرەش بۆ وڵاتانی خاوەن ئابووریی بەهێز تا رادەیەك كاریگەرییەكەی كەمتر دەبێت، بەڵام بۆ وڵاتانی خاوەن ئابووریی هەڵكشاو یان تازە گەشەكردوو قورسترە و دەبێ سیاسەتی ئابوورییان بە رادەیەك نەرم بێت، كە لەگەڵ هاتنەپێشەوەی هەر بارودۆخێكی نوێی ئابووریدا توانای خۆگونجاندنیان هەبێت.
سەرچاوە: ئێندیپێندنتی عەرەبی
