بیری سیاسیی روسیا لە سەردەمی پوتیندا

عەدنان کۆچەر*

دەروازە
لەكاتی گفتوگۆكردن لەسەر روسیا وەك ئەوەی چەرچڵ دەڵێت:»ئەمە نهێنییەكە لەناو مەتەڵێكدا بەنهێنی دەورە دراوە»، مەحاڵە روسیا هیچ زانیارییەكی ورد و دروست بدات لەسەر خۆی، بەبێ ئەوەی هەڵەی تێدا بێت.

هێوربوونەوە:
دەتوانین بڵێین زانیاریی وردتر ئەوەیە لە (ایڤان الرهیب) -ەوە بۆ ئیمپڕاتۆڕ كاترین بە تێپەڕین بە ستالین و گەیشتن بە پوتین، ئەویش روسیا هەر روسیایە و روسیا هەست بە ئارامی ناكات و هەرگیز متمانە بە خۆرئاوایی ناكەن (تەنانەت وەك میللەت و قوتابی و منداڵ).

پێشەكی:
گرنگیی روسیای یەكگرتوو
كاتێك دەوڵەتەكە گەورەترین دەوڵەت بێت لە جیهان و سنوورەكەی بەستراوە بە زیاتر لە 16 دەوڵەتەوە لە نێوان وشكانی و ئاودا (نەرویج- فینلەندا- ئیستۆنیا- لاتیڤیا- پۆڵەندا- بێلاڕوسیا- ئۆكرانیا- جۆرجیا- ئازەربێجان- كازاخستان- چین- مەنگۆلیا- كۆریای باكوور- ئەمریكا- ژاپۆن)، و ئەم دەوڵەتە دەتوانێت ئیرادەی خۆی بسەپێنێت بە فایلی هەستیار بۆ خۆرئاوا و ئەمریكا وەك جۆرجیا 2008 و ئۆكرانیای 2014، و لە هەمان كاتدا ئەم دەوڵەتە گەورەترین یەدەگی سەرچاوەی وزە و كانزاكانی هەیە (بەشێوەیەكی گشتی) و گەورەترین یەدەگی سروشتی لە دارستان و ئاوی پاك (رووبار و زیاتر لە 120دەریا)، و توانای كۆنتڕۆڵی جۆراوجۆری كۆمەڵایەتی هەیە لە روس و تەتار و ئۆكران و باشكیریون و چفاشیۆن..هتد، و بەڕێوبردنی قەوارە كارگێڕیی و جەماوەرییەكانی بەم شێوە رێكە و لەسەروو هەموو ئەمانەشەوە دەسەڵاتەكەی باڵ بەسەر هەموو خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا دەكێشێت بە پێچەوانەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لەم كاتەدا دەبێت پێداچوونەوە بكەین بۆ بژاردەكانی پێشوو لە رێكەوتن بۆ ئەوەی روسیا لە پێشەنگی هەڵبژاردنەكاندا بێت بۆ هاوكاریی داهاتوو.
لێرەدا هەوڵدەدەین ئاماژە بدەین بە گرنگترین تەوەرەكان (زیاتر هەستیار و نیمچە ترسناك لە رووی میدیاییەوە) بەشێوەیەكی جەختلێكراو لە روسیای هاوپەیمان.

تەوەرەی یەكەم: جوگرافیا و جوگرافیای سیاسی و دیمۆگرافی و بەندەرەكان
قورسە جیاكاری لە نێوان گەورەترین دەوڵەتەكانی جیهان (ژمارە 1) روسیا زۆربەی باكووری ئاسیا و خۆرهەڵاتی ئەوروپا داگیردەكات و سنوورە دەریایی و وشكانییەكانی درێژدەبێتەوە بۆ زیاتر لە 16دەوڵەت و بەكورتی: دەتوانین بڵێین كە خاوەنی دووەم بەهێزترین هێزی جیهان و توانا سەربازییەكانە لەسەر ئاستی جیهان و لەوانەشە بەهێزترین دەوڵەت بێت (یان بەهێزترین هاوپەیمان) لە داهاتووی نزیكدا لە رووی سەربازی و سیاسی و تەنانەت ئابووریشەوە.
بە دانیشتوان دەست پێ دەكەین و سەرژمێری دانیشتوانی راستەقینە سەرو 150  ملیۆن كەسە (نۆیەمە لەسەر ئاستی جیهان)  بە پێچەوانەی هەموو سەرچاوە باوەڕپێكراوەكانە كە دەڵێن 145ملیۆن كەسە (بەهۆكاری ئەوەی كە چەند هۆزێك هەن تۆمار نەكراون لە باكوور و باشوور و ئێستاش لە ژیانی لادێدا دەژین بەپێی هەندێك بەڵگەنامە).
بەدڵنیاییەشەوە زۆرینەی روسن و رێژەكەی لە نێوان (%75 - %80) بەنزیكەیی هەروەها تەتار و چیچان و ئۆكراین و ئەرمەن و چەند كەمینەیەكی دیكە.
بەشێوەیەكی هەفتانە نوێكردنەوەی لیستی شار و شارۆچكە و گوندەكان روودەدات لەسەر (ویكیپیدیا) و ئاسان نییە باسی هەموو ئەو شتانە بكەین كە روسیا هەیەتی لە پارچەی فیدڕاڵی یان...هتد و شاری سەرەكی و لاوەكی، یان تەنانەت قەوارە كارگێڕییەكانی و كۆمارەكانی و شارۆچكەكانی بە وردی، بەڵام دوای دامەزراندنی ساڵی 1991 دەتوانین بڵێن سەرەكییەكانی 22 كۆمار و هەروەها 85 قەوارەی كارگێڕیی و گرنگترین ئەوەی زانراوە: مۆسكۆ، سانبترۆسبۆرگ، و سیستمی نیمچە سەرۆكایەتی، و حزبی حكومڕان، ئەویش روسیای یەكگرتووە بە زیاتر لە 300 كورسی بەشێوەیەكی بەردەوام لە (پەرلەمان) و هەروەها دەستیگرتووە بەسەر ئەنجومەنی پیراندا (ئەنجومەنی فیدڕاڵی)، و ئەویش لە پلەی دەیەمی یەكەمدایە بەشێوەیەكی بەردەوام لەڕووی دەرئەنجامی ناوخۆیی (وەك تێڕوانینێكی گشتی لە ئابووری).
و زۆرێك لە بنكە تەندروستییەكان و لێكۆڵینەوە و پۆلێن دەكرێت لە پلەی یەكەمدا لەڕووی سامانی گەورەوە و پیشەسازی چەك و سەركەوتن لە بواری بۆشایی ئاسمان.
و دیارترین ئەو لایەنانەش كە ركابەرەكان بە چاكەكاری و یەكگرتووی ئاسیا تۆمەتبار دەكەن (تەنیا گرەنتی مانەوەی بەردەوامی ژیانی سیاسی) ئەویش شیوعی و دیموكراسی و لیبرالی و روسیای دادپەروەر..هتد (بەشێوەیەكی رێك پاڵپشتی و بەرپەرچدانەوە دەكات بەبێ گۆڕان) ترس نییە لە روسیا لە هیچ ژیانێكی سیاسی نالەبار (بەردەوامی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات و بەرپەرچدانەوەی چالاك)، ئەویش دۆخێكی سیاسی ناوخۆیی سەقامگیر دروست دەكات كە روسیا تێیدا دەژی.
لە ئێستادا پرسیارەكە: چی ئەم سەقامگیریە بەردەوام دەكات، و مەترسیەكان چین یان ژاوەژاوی داهاتوو؟؟
ئەوەی پەیوەندی هەیە بە چیچان و داغستان و قبردین (كۆمارێكی ئیسلامیە) هیچ نیشانەیەك نییە بۆ ئەوەی روسیا لێیان بترسێت، هەروەها تەتارستان (بەهۆی بوونی لە ناوەندەكەدا و هاوپەیمانی نەكردنی هیچ دەوڵەتێك لەوانەیە یارمەتیدەر بێت لە دابینكردنەكان كە لەوانەیە گۆڕانی تێدا رووبدات بە هەڵگیرساندنی ژاوەژاو)، و هەروەها كۆمارەكانی پێشوو باشكورستان (مۆركی توركیایە) و مۆردۆفیا (مۆركی ئۆرسۆزسكیە) و كاردیلیا (سنووری فینلندایە)، نزیكەی هیچ ئاگاداریەكی ناڕەوا لە رووسەكانەوە نییە بەرامبەر ئەوانەی سلاڤین یان ئەبازی (قەوقاز) ین، دەتوانین بێ‌ ئۆقرەیی لە نێوان خەڵكی روسیادا بە روونی و بەگشتی وەك بێ ئۆقرەیی بێزاركەر لە كۆمارە بوزیەكان: كالمیكیا (زۆر بوزی) یان بۆریاتیا و هتد كۆمارەكانی تر لە دۆخی ئارامی و یەكگرتووی نیمچە تەواودان (تەنانەت كریمیا)، و لەوانەیە بۆ ماری ال (ارسوزسیكی) كە دەبێت روسیا لە ئارامیدا بێت لێی، لە روودانی ژاوەژاو ئەگەر لە داهاتوو روویدا.

ئەو نەفرەتە چییە كە جوگرافیای روسی سەپاندوویەتی؟؟
سەرەڕای ئەو سودانەی كە سنورە وشكانییە درێژ و هەمەجۆرەكان دەیبەخشن بە زۆرێك لە وڵاتان، بەڵام نەرێنیە لە رووی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ روسیا، و گرنگیەكە ئەوەیە لەگەڵ دەوڵەتێك بە قەبارەی چین و ئەمریكا كۆببنەوە، نزیكەی 11 تایملاین و روسیاش بە دوای كێشە سەختە جوگرافییەكانی رۆژهەڵاتدا كەوتووە، ئەویش بەهانەی بوونی %80 دانیشتوانی رۆژئاوای روسیایە (رۆژئاوای ئۆراڵ بەتایبەتی) و هەندێك سەرچاوە دەڵێت، %77  گرنگترین كێشە، كێشەی ئاوی گەرم و بەندەرەكانە.
بە بەراوردێكی ئاسان لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و سنوورە وشكانییەكانی لەگەڵ كەنەدا (هاوپەیمان)، و لەگەڵ مەكسیك (بنیاتنانی دیوار)، و لەگەڵ كوبا (لاوازە لە هەموو لایەكەوە) جیاوازیەكی گەورە دەبینین لەنێوان پلەی ئەمنی نەتەوەیی كە جوگرافیای سروشتی روسیا دەیدات كەمترە بە بەراورد بە ئەمریكا، و پلەی ئەمنی نەتەوەیی ئەوەیە كە روسیا دەیەوێت چاكسازی تێدا بكات، بەڵام مەحاڵە بگەینە پلەیەكی قایلكەر لەگەڵ ئەم جوگرافیا قورسە، ئەمەیە روسیا ناچار دەكات پەیوەندی ستراتیجی ئەنجام بدات بە وردی لەگەڵ دراوسێكان، بەڵام كێشەی بەندەرەكان و دەریاكان ئاڵۆزترینیانە لەلای روسیا و كە رووبەڕووی قەیرانی بەردەوام دەبێتەوە.

بەگەڕانەوە بۆ بەندەرەكان، روسیا بەندەری قوڵی نییە وەك پێویست لە ئاوی گەرم (بۆ كەشتیە گەورەكان یان گەورە جەنگییەكان و بازرگانییەكان ئەمیش گرەنتی مانەوەی پەیوەندی دەكات بەشێوەیەكی ئاسودە لەگەڵ جیهان)، ئەمەی كە دێت خاڵی هەستیارە بۆ روسیا بەوەی كە پەیوەستە بە ئاو و بەندەرەكان:

-بەندەری نوفورسیسك: لە دەریای رەش بەپێی پێویست قووڵ نییە بۆ ئەوەی گونجاو بێت لەگەڵ هەموو جۆرە كەشتیەك.
-بەندەری فلادیفوستوك: لە رووباری یابان، و نزیكەی 4 مانگ دەیبەستێت لە ساڵێكدا، و تەنانەت لە مانگەكانی تری ساڵدا گونجاو نییە بۆ هەموو جۆرە كەشتیە دەریایی و بازرگانییەكان، هەروەها روسیا دەورە دراوە بە ئاو لە یابانەوە (هاوپەیمانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا).
-بەندەری سیفاستوبول: هەڕەشەی بوون و هێڵی سوور بۆ ئەمنی نەتەوەیی روسیا (لێكچووی دوورگەی كریمیا) و مەحاڵە بەفیڕۆی بدەن.
هەروەها بۆ دەرچوون لە دەریای بەڵتیك دەبێت بە دەربەندی سكاغراك تێپەڕێت كە كۆنتڕۆڵ كراوە لە نەرویج و دانیمارك (هاوپەیمانی ناتۆ).
ئەمەش قەبارەی ئەو قەیرانە روون دەكاتەوە كە روسیا رووبەڕووی دەبێتەوە و وادەكات كاردانەوەی سروشتی ببێت بەراورد بەو رووداوانەی  هەوڵدەدەن دەسەڵاتەكەی و پەیوەندیەكەی لەگەڵ جیهاندا لاوازبكەن.
لە كۆتاییدا دەریای ئازوڤ (لەگەڵ ئۆكرانیا) : بەبێ پیشاندان و كەشفی ماددەكانی، بەڵام كۆنتڕۆڵ كردنی بە رێكارێكی گرنگ دادەنرێت، وبەتەنیا بۆ سەر ئەو نا، بەڵكو بۆ هەموو ئەوانەی هاوبەشی دەكەن لەگەڵ روسیا (ئۆكرانیا).
 
تەوەرەی دووەم: سوودەكان و كێشەكان (كۆمەڵایەتی و ئابووری) وەك خاڵی لاواز و بەهێزی
مەبەست لێی وەك هێزێكی نەرم یان كێشەیەكی نەرم لەوانەیە كاریگەریەكی گەورەی هەبێت لەسەر رۆڵی سیاسی و ئابووری لە داهاتوو، بە جەختكردنەوە لەسەر ئەم خاڵانە روسیا دەتوانێت بەرگری لە خۆی بكات. یان رۆژئاوا ناتەواوی بكات، بۆ ئەم خاڵانەش بەشێوەیەكی گشتی پێچەوانەی بكرێتەوە راستەوخۆ و كاریگەریەكی لەسەر ئابووری دروستبكات. 

یەكەم: خاڵە بەهێزەكان
1) راپۆرتی زۆر و لێكۆڵینەوەكان ئاماژە بە هەواڵگری دەدەن  كە دوای تەمەنێك لە (KGB) هەتا ئێستا ناتوانرێت سەرژمێری ژمارەی دەزگانی هەواڵگری روسی بكرێت، و ناتوانرێت كردارەكانی خەمڵاندن پەیوەست بكەن لە نێوان FSB  و SVR و GRU، و ئەمەش بۆ ئەوەی روسیا ناچار نەبێت ئۆپەڕاسیۆنەكانی ئاشكرا بكات و بەڕێوەبردنی  ئۆپەڕاسیۆنەكانی  بە شەفافیەت و دەست پاكی  (ئەمریكا بە نمونە)، هەندێك شارەزا ئاماژەیان بە بوونی ئامێری هەواڵگری زیاتر كاریگەر كرد كە CIA نەیتوانی بیاندۆزێتەوە. 
2) ئازادی چالاكیەكان و ئەنجامدانی فیستیڤاڵەكان بۆ نزیكردنەوەی تێڕوانینەكان و راماڵینی ناكۆكیەكان لە نێوان هەموو نەژادەكاندا هەیە، دڵنیابوونەوە لە ناسنامە روسیەكان ( كۆنتڕۆڵكردنی زیاتر لە 180 كۆمەڵەی نەژادی  كارێكی ئاسان نییە). 
3) سەركەوتن لە جەنگی مانگە دەستكردەكان لە داهاتوو (بوارێكی زۆر فراوان قورسە گەر بە ناشارەزایی ئەو جەنگە بكرێت)، بەڵام سەركەوتن لەم بوارەدا واتە سەركەوتن لە بوارەكانی پەیوەندی و گواستنەوەی كەشوهەوا و هەستكردن لە دوورەوە و رێكخراوەكان و سیخوڕی و تەنانەت چالاكییە بازرگانیەكانیش، لە بواری گەشەسەندن و چەكداریشدا هەنگاوەكانی ئەمریكا درەنگ وەخت بوون كە لە ساڵی 2019دا بە دووبارە چالاك كردنەوەی چەكی بۆشایی ئاسمان دوای لەكارخستنی لەساڵی 2002.
4) پەیوەندی باش و لە جۆری تایبەت لەگەڵ ئیسرائیل و رەوەندی جولەكە لە جیهان لەگەڵ زیادبوونی دژە سامی لە ئەوروپا، روسیا سود وەردەگرێت لەم خاڵە، بەبێ ئەوەی ناچار بێت هاوسۆزی دەربخات بەشێوەیەكی بەردەوام و بە گەلە یاسایەكی زۆری وەك ئەوروپا.
5) گەورەترین بنەمای زانایان لە جیهان (بەپێی زۆرێك لە لێكۆڵینەوەكان) ئاسانكاری دەكات بۆ بنەمایەكی زانستی و تەكنەلۆجی وا لە روسیا دەكات سەركەوتوو بێت لە داهاتوودا لە زۆر بواردا كە ئەمریكا ئێستا تێیدا سەركەوتووە.
6) هەستی نەتەوەیی بەرز و سۆزی گەل بەرامبەر روسیا و ئەمنی نەتەوەیی و دوژمنایەتی ئەمریكا و رۆژئاوا (بەپێچەوانەی ئەوەوە ناتوانین هەمان پلەی دوژمنایەتی بەدی بكەین لەلای گەلانی ئەمریكا و ئەوروپا). 
7) گەڕانەوەی قبوڵكردنی شارستانی روسی و بڵاوبوونەوەی لە ماوەی دوو سەدەی كۆتایی لای وڵاتانی دی بەشێوەیەكی بەرچاو (هونەر، میۆزیك، ئەدەب،مێژوو..هتد). 
8) لە رووی پەیوەندی خێزانی و بەرپرسیارێتی كۆمەڵایەتی، تائێستا روسەكان رۆژهەڵاتین و پەیوەستن بە كەلتورەوە وەك رۆژئاوایی نین (زانایانی لە كۆبوونەوەكانیاندا هۆشداریی دەدەن لەو رووداوانە كە رەنگە لەوبارەیەوە رۆژئاوا وێرانبكات، بەهۆی نەمانی پەیوەندی خێزانی و...هتد). 
9) گەڕانەوەی ئایین بۆ روسیا (ئەرتۆدۆكسی و ئیسلام و جولەكە)، جەخت كردن لە رۆڵی ئایین لەماوەی سەدەی كۆتایی، و  پێدانی مەودای ئازادی فراوان بۆ جێبەجێ كردنی كە زۆر لایەنی بۆ روسیا زیاد كرد لەبارەی  لانی رۆحی كە بۆ هەر كۆمەڵگەیەك بەپێویست دادەنرێت، دووبارە گەڕانەوەی دۆخی كۆمەڵگەیی  گەواهی بۆ دەدەن كە روسیای ئێستا زۆر جیاوازە لە كۆمەنیستی یەكێتی سۆڤێت.

10) بەپێچەوانەی دیموكراتی ئەمریكا كە دەستی بە پاشەكشەكردن كردووە، ئاماژە جیهانیەكان باس لە بەرزبوونەوەی رێژەی قبوڵكردنی روسیا دەكەن لەلایەن گەنجان و  هەرزەكاران  لە سۆشیال میدیاكان (پۆڵندا وەك نمونە: سەرەڕای ئەو دوژمنایەتییە گەورەیەی كە میدیاكان بڵاویدەكەنەوە، روسەكان سەرەڕای ئەو پەیوەندیە باشەی بە جولەكە و ئیسرائیلەوە دەیانبەستێتەوە، بەڵام وێنە دژە ئەمریكییەكەی كە هاوكاری ئیسرائیلە وایكرد دوژمنی سامی بێت، جولەكەكان تێڕوانینیان هەیە بۆ نزیكبوونەوە لە روسیا وەك چارەسەرێك بۆ ەستاندنی ئەمریكا لە پاڵپشتی ئیسرائیل). 
11) بنكەی كەلتوری روسی و نامەی نهێنی دەربارەی روسیا و كەلتوری روسی (كۆرسی زمانی روسی) وەك هێزێكی نەرم بەپێچەوانەی كۆرسەكانی تری خوێندنی زمانە جیهانییەكان، و تێبینی هەبوونی بەشكردنی هاوبەش دەكرێت لەنێوان هەموو چالاكییەكانی روسیا لەسەر تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، ئەمەش جەخت لەسەر داب و نەریت و ژینگەی روسی و ناساندنی بە كۆمەڵگەی روسی لەسەر مەودای فراوان دەكاتەوە (لەكاتێكدا دەبینین قسەكەران و وتەبێژانی ئینگلیزی بۆ نمونە زۆر نازانن دەربارەی ئەمریكا  یان بەریتانیا یان كەلتوری رۆژئاوا..، سیاسەتكردنی فێركردنی زمانی روسیا دەربارەی جیهان). 
 
دووەم: خاڵەی لاوازەكان
1) چڕی دانیشتوان لە ناوچە رۆژئاواییەكان (بەشی ئەوروپی)، ئەویش كێشەیەكی گەورە و گرنگە.
2) كێشەی دەریا و بەندەرەكان وەك گرنگترین كێشە  و خاڵی لاوازی رووبەڕووی روسیا دەبێتەوە.
3) جەخت كردنەوە لەسەر رۆژئاوای ئۆڕال و باكووری قۆقاز لەهەر شتێك كە پەیوەندی بە رێنیسانی روسیاوە هەیە بەشێوەیەكی گشتی.
4) فاكتەری مرۆیی وەك خاڵی لاوازی و گرنگترین كێشە ئابوری و كۆمەڵایەتییەكان (دەتوانین بڵێین دەوڵەتێكی پیرە) و تەمەنی مامناوەندی لە  60ساڵەوە بۆ 70 ساڵ بەپێی هەندێك سەرچاوە.
5) پرسی بەردەوامی خۆیی،ئەوەی پەیوەستە بە ماددە خۆراكیەكانەوە (ئاسایشی خۆراكی بەئەندازەیەكی تەواو نییە وەك ئەوەی  روسیا هەوڵی بۆ دەدات). 
6) كێشەی بەرزبوونەوەی رێژەی هەرزەكاری و دوودڵی لە هاوسەرگیریی سەرەڕای هاندانی حكومی.
7) ڕێژەی منداڵبون هەتا ئێستا نزمە بەراورد بە مردن سەرەڕای رێكارە حكومیەكان.
8) بەرزبوونەوەی رێژەی جیابوونەوە  و توندوتیژی خێزانی (لەنێوان ساڵانی 2019 و 2020).
9) یاسای روسی خزمەتی ژن دەكات و كاریگەری دەبێت لەسەر یەكسانی بەشێوەیەكی گەورە (لایەنگری ژنان) / ئەویش كێشەیەكی هەستیارە لە روسیا (لەوانەیە بڕیاری پوتین بۆ رۆژی باوكان لە ئۆكتۆبەری 2021 لە گرژییەكانی كەمكردبێتەوە لەنێوەندی نێرینەكان لە روسیا). 
10) ئاڵودەبوونی زۆر لەنێو گەلی روسیدا (بە تایبەتی لەسەر مەی خواردنەوە). 
11) هەڵئاوسان دەستی كرد بە كەمبوونەوە دوای كۆرۆنا و پێچەوانە دەبێتەوە بەشێوەیەكی نەرێنی لەسەر هەلەكانی كار و بێ كاری كە سترێسی كۆمەڵایەتی و ئابوری زیاد دەكات لەسەر روسیا.
12) هاوڕەگەزبازی: سەرەڕای سەرژمێری و خەمڵاندنەكان، ئاماژەكان روولەوە %5ی دانیشتوان گەی بن، پاڵپشتی ئەرتۆدۆكسی و رازیبوونی پەرلەمان بە رێژەی %100 لەسەر بڕیارەكانی قەیرانی گەی و ئازادییەكانیان و تەنانەت ئەو ناوەندە میدیاییانەی لایەنگریان دەكەن بلۆك دەكرێن، كە سترێسێكی نێودەوڵەتی و رۆژئاوایی دروست دەكات بەتایبەتی لەسەر حكومەت و كۆمەڵگەی روسی و بەكارهێنانی ئەم فایلە وەك كارتێكی  فشارخستنە سەر روسیا لەلایەن رۆژئاواوە لەوەی كە شمولی ماف و ئازادی گشتی دەكات..هتد). 
13) چاودێری  ئاست نزمی تەندروستی حكومی بەراورد بە دەوڵەتە گەورەكان (هەندێك لە نەخۆشخانەكان لە مۆسكۆ لە 2021 هەمان ئەو نەخۆشخانانەن كە پێش یەكەمین جەنگی جیهانی دروستكراون!). 
14) ساردی كۆمەڵایەتی و كاریگەریی لەسەر ئاستی پێشكەوتن لە روسیا، وێڕای نەخۆشییە عەقڵی دەرونییەكان (لە ئەدەبی روسی بۆ نمونە ئەم چیرۆكانە دووقات بایەخیان پێدەدرێت، بەراورد بە ئەدەبی ئینگلیزی و ئەمریكی). 
15) ژمارەی حاڵەتەكانی خۆكوژی  كە مەترسیەكی زۆرە و رووبەڕووی روسیا دەبێتەوە: بەپێی WHO بۆ ساڵی 2019 روسیا لەپلەی یەكەمدایە لە جیهان لەڕووی ژمارەی حاڵەتەكانی خۆكوژی نێر و لە پلەی سێیەمدایە لە جیهاندا لە هەردوو رەگەز). 
 
تەوەرەی سێیەم: ئابووری روسی و غازی روسی
دوای ئەوەی ئابووری روسیا چارەسەر بوو لە پیرۆسترویكا، سەرەڕای سزا بەردەوامەكان لەسەر دابەشكاری ئابووری، و بەجیا لە قۆناغی داخستن و كۆرۆنا و دەبینین كە ئابووری روسی یان گەشەسەندنی ئابووری بەتایبەتی لە زیادبوونی بەردەوامدایە و بەشێوەیەكی باش و ئەگەر خاو بێت بە جۆرێك، و بەرگرییەكان تەواون بۆ ئەوەی چارەسەر بێت بەشێوەیەكی تێبینی كراو لەسەر دووسەدەی رابردوو، و زۆر قورسە ئەگەر ئەستەمیش نەبێت قسەكردن دەربارەی داڕمانی داهاتووی ئابووری روسی بەهۆی هەیكەلی بنەڕەتی رەق و جۆراوجۆر.
بەزمانی ژمارە رێژەی قەرزاری لاوازە بە بەراورد بە ئەمریكا، یەدەگی نەختینەی گەورە، تەرازووی بازرگانی و دەڵاڵێك هەمیشە لەگەڵ زیادەی نزیكەی 100ملیار دۆلار بەنزیكەیی لەماوەی دە ساڵی كۆتایی.
سەرەڕای نوێگەری و گەشەسەندن و ئەو كرانەوانەی كە ئابووری روسیا گەواهی بۆ دەدەن، پارێزگاری لە تیۆر یان مەزهەبی دەوڵەتی خاوەن بازار، ئابووری روسیا چەندان كەرتی تایبەتی هەبێت ئەوا هەرگیز لە رۆڵی كەرتی گشتی كەم ناكاتەوە و بەتایبەتی لە وەبەرهێنانی ئاسن و وزە و هتد...
بەڵام لاوازی كێبڕكێ لە پلەی یەكەمدایە بۆ ئابوری روسی لەسەر ئاستی جیهان هەروەها خەرجی زۆر لەوەی كە پەیوەستە پێشبڕكێی سەربازی و ئەتۆمی و بۆشایی ئاسمان ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ ژمارەی دانیشتوان (فاكتەری مرۆیی لاواز)، وكێشەی ناردن و بەندەرەكان و ئاوی گەرم، و خاڵی گرنگتر لاوازی رێكلامی بازرگانی بەراورد بە رۆژئاوا (ئۆتۆمبێل، بازرگانی هێواش و تەكنیكی)، ئەمەش وا لە روسیا دەكات بە شێوەیەكی گشتی  وەك رۆژئاوا و چین نەبێت. 
 
بۆچی غاز جگە لە هەموو سەرچاوەكانی دیكەی وزە؟
بۆچی غاز و روسیا گەورەترین بەرهەم هێنەری حەبە و گەورەترین بەرهەم هێنەری نەوت و دووەم گەورەترین سەرچاوەیە دوای سعودیە؟
بۆچی غاز بەتایبەتی كە روسیا خاوەنی سامانی كانزاییە كە بەراورد ناكرێ و كەشف نەبووە جارێ؟
دوای ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكان بەسبوونی خۆی بەجێ هێنا لە غازی بەردین ئێستا هەوڵدەدات بۆ رووبەڕووبوونەوەی چەكی غازی روسی بە ناردنی غازی بەردین، و لێدانی نرخی غازی روسی بە هی تر لە جۆرەكانی غازی هەبوو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یان باكووری ئەفریقا.
ئەمڕۆ روسیا بە خاوەندارێتی گەورەترین یەدەگی غاز، و بە گەورەترین سەرچاوە دادەنرێت بۆی غاز، غاز بووە بە بەهێزترین چەكی روسی چالاك لەهەموو پەیوەندییەكانی و جەنگەكانی لەگەڵ رۆژئاوا و ئەوروپا بەتایبەتی:
(غازی روسی %25 پێداویستی ئەوروپا پڕ دەكاتەوە لە غاز و پیتڕۆڵ و ئەم رێژەیە لە وڵاتێكەوە بۆ یەكێكی دی دەگۆڕێت، و بەپێی ئەم رێژەیەی كە وەك نمونە باسیان دەكەین دەتوانی لە توندی ئەو پەیوەندیەی دەوڵەتان لەگەڵ روسیا تێبگەین كە ئەگەر بەرز بێت یان نزم:
بەریتانیا %13، ئەڵمانیا %50، هەنگاریا و یۆنان %60، چیك و بولگاریا %80، فنلەندا %100 پاڵپشتی تەواو). 
غاز بۆ دوو سەدە یان سێ دەمێنێتەوە وەك سوتەمەنی سەرەكی جیهانی (رۆژئاوایی بەتایبەتی)، و لەبەر ئەوەی زیانی كەمترە لەسەر ژینگە و گۆڕانی كەش و هەوا و كەمتر ژینگە پیس دەكات لە خەڵوز و نەوت و ئەگەرەكان ئاماژە دەدەن بە زیادبوونی بەكارهێنانی لە داواكاری جیهانی بە رێژەیەك لەنێوان %23 بۆ %28، و خەڵوز دووەم سەرچاوەی وزەیە لە جیهان، و هەموو سەرچاوە جێگرەكانی وزە لە ماوەی ساڵانی كەمی داهاتوو نییە، و ئەم سەرچاوانە تەواو نییە بۆ وڵاتە پێشكەوتووەكان و بازرگانی گەورە (بۆنمونە ئەڵمانیا).
بەهەمان گرنگی كە هێڵەكانی غاز  هەیەتی نۆردستریم(1-2-3) و تورك ستریم و بلوستریم لە گەشەی ئابووری روسیا كە دەتوانێ ئابوووری وڵاتی دی شەل بكات(خاڵی هێزی شاراوە)، و گرنگترین چەكی غازی روسی كە جیهانی پێ دەخنكێنێت ئەویش رۆڵی (غازپڕۆم) دەبینێت كە لە هواوی روسی دەچێت  لە كۆنتڕۆڵ و بڵاوكردنەوەی دەسەڵات، و بەتایبەتی لەكاتی دەسنتپێكی پلانی وەبەرهێنان هەتا لە هێڵی نا روسی (هێڵی دوژمنایەتی) :
هێڵی پتڕۆڵی تبلیسی جیهان (ئازەربایجان-توركیا-ئەوروپا)، مەمەری غازی باشوور (لەقەزوین بۆ ئەوروپا)، و هێڵی غازی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (لە دروستكردندایە) لە ئیسرائیل و قوبرس بۆ یۆنان و باشووری ئەوروپا.
كەواتە ئێمە دەزانین كە ئیدارەی روسیا لە فایلە هەستیارەكەیدا دەتوانێت چی نیشان بدات و مەبەستیشی كۆنتڕۆڵكردنی توندی هەموو ئەو شتانەیە كە پەیوەندی بە غازی جیهانەوە هەیە بۆ نمونە:
سوریا (وەك زەوی لە وشكانی و ئاو)، وەك شوێنی جوگرافی كۆنترۆڵی هەموو گرێبەستەكان كرا، و قەدەغەی هەر شتێك كە زیان دگەیەنێت بە غازی روسی، و دەڕوات بەرەو یان هێڵەكانی گواستنەوەی غاز بۆ توركیا و پاشان ئەوروپا یان بنیاتنانی هێڵی نوێ (بەڕێوبردن یان هاوبەشی كردن یان دروستكردنی هێڵی نوێ لە كوردستانی عێراق)، و بەرەو عێراق بە تەواوی رێپێوانەكە لە راستیدا دەست دەكات بە دەركەوتنی لەگەڵ نەوتی لوك ئۆیل، و غازی عێراقی یان میسری یان كاری گواستنەوە و دزەكردن وا دەكات عێراق و میصر گرنگ ترین دوو وێستگە بن بۆ روسیا، و رازی نابێت كە هیچ كامیان هەڕەشە دروست بكەن لە بازاڕی جیهانی لە داهاتوودا، و لێرەوە گرنگی ێڵگەكانی سلێمانی دەردەكەوێت(چەمچەماڵ بۆ نمونە) لە بەكارهێنانیدا بۆ زاواكردنی لایەنی روسی، و كیفایەت نەبوونی بە بەشەكانی گەرمیان (بەدڵنیاییەوە بێ زیان گەیاندن بە بەرژەوەندی ئیمارات لە كوردستان بەشێوەیەكی گشتی)، 
كێشەی غازی قگری دەمێنێتەوە لەژێر كۆنتڕۆڵداو روبەڕووی هەڕەشە نابێتەوە هەتاوەكو هێڵی گواستنەوە و پەڕینەوە لە ژێر دەسەڵاتی روسیا بێت، بەڵام لوبنانی داهاتوو لە بەشی روسی لە وەبەرهێنان دووبارە بنیات دەنرێتەوە بەتایبەتی دوای تەقینەوەی مرفأ بیروت و هەتا گەیشت بە فایلی دووبارە بنیاتنانەوەی پەیوەندی بەهێز و پاڵپشتی و رێككەوتنی زۆر لەنێوان دوو وڵاتەكە، و چاوپۆشی ناكەین لەو پێدا هەڵدانەی نێوان هەردوو حكومەتی روسیا و لبنان لەم دواییانەداو زیادبوونی بەشكراوەكانی نێوانیان وەك هەڵوێست را دژی رۆژئاوا وەك كۆنگرەی دووبارە گەڕانەوەی كۆچبەرانی سوری (بەكورتی بەشی روسیا لە وەبەرهێنان یان گرەنتی هەڕەشەنەكردنی غازی لوبنانی لە ناوەند بۆ بەرژەوەندی روسیا).
لێرەدا كوردستانی عێراق لەنێوەندی رێكەوتنە روسیەكان و دەسەڵاتی زۆر لە ناوچەكەدا هەڵبژاردەیە لەنێوان پەیوەندی بەهێز لەگەڵ روسیا یان بەلایەنی كەمەوە دەستكەوتی گەورەتری ئەمریكا بە فشار بەدەست دەهێنرێت ئەگەر رێبازی سیاسەتی دەرەوەی كوردستان ئەو سویچییە قبوڵ نەكات، و تێبیمنی پەیوەندی خراپ لەگەڵ روسیا بە نەرێنی پێچەوانە دەبێتەوە لەسەر كوردستان لەگەڵ بوونی هاوسێی هاوپەیمان یان خاوەن پەیوەندی باش و رێك لەگەڵ روسیا.

تەوەرەی چوارەم: روسیا و چین و دەسەڵاتی ئاسیایی بە ئاڕاستەی كۆنترۆڵ و سەركۆنەكان
هەموو دژە شیوعی و ناكۆكی پێشوو بوو بە سەردەمێكی مێژوویی و ئەگەر تێپەڕیش بووبێت، و ئەم دژیە مەترسیدارە نەماوە، و نەخشە كێشان بۆ سنوور و بابەتی ناكۆكی كە رێك كراون، و شەریكایەتیەكی ستراتیجی بنیات دەنرێت لەسەر بنەمای راستی، و بەتایبەتی دووری ستراتیجی لە رووبەڕووبوونەوەی رۆژئاوا بەسەركردایەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، و هەوڵی دۆزینەوەی سیستەمی جیهانی نوێ نەك تەنها سیاسی، تەنانەت ئابووری و سەربازی...هتد.
بەتێڕوانین لە قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و كە سەرو 200ملیار دۆلارە، و بە تێڕوانین لە گەورەترین گەشتیاری روسیا ئەویش گەشتیاری چینە كە وای كرد زمانی چینی دووەم زمان بێت لە زۆرێك لە شارە روسیەكان(سان بگرس سبرغ وەك نمونە)، و هەروەها بڕی غازی روسی نێردراو بۆ چین(هێزی سیبیریا)، هەروەها بەندكردنی ئەم دوو پڕۆژەیە (پشتێنە و رێگا) و یەكێتی ئۆڕاسی (بەسەركردایەتی روسیا)، و كۆمەڵەی بریكس(بەسەركردایەتی روسیا و چین)، و كۆمەڵەی شنگهای دەتوانین لە دوودڵی ئەوروپا و ئەمریكای گەورە تێبگەین لەم پەیوەندیەی كە گواستنەوەیەكی ستراتیجی گەورەی هەیە لەم ساڵانەی كۆتایی، و ئێستا لە جوڵانەوەی ستراتیجی بەردەوام نییە، و پەیوەندیەكە هاوپەیمانیە بە هەموو واتایەك سەرەڕای ئاگاداری روسی و چینی لە وتارەكانیان لە ناوهێنانی ووا لە وتار و داتا فەرمییەكان لەبەر هۆكاری سیاسی و دبلۆماسی.

گرنگترین ئەو فایلانەی روسیا كاریان لەسەر دەكات لە دوای كشانەوەی ئەمریكا

1) رۆڵی گرنگ و رێككەوتن لەگەڵ لەگەڵ ئەفغانستان و (گرەنتی ئەفغانستان وەك هاوپەیمان لە داهاتوو)، و ئەوەیە كە دەردەكەوێت لەم كۆتاییانەدا لە وتارەكانی تالیبان و گەیشتە ئاستی رێكلام لەسەر ویستی لە راهێنانی روسیا بۆ سوپای ئەفغانی!
2) چارەسەری ناكۆكیەكانی هند لەگەڵ پاكستان لەلایەك، و لەگەڵ چین لەلایەكی تر لەڕێگەی واستە و هەوڵەكانی بەهاوپەیمانی كردنی هند.
3) چارەسەری بابەتەكان و نزیك كردنەوەی تێڕوانینەكان لەگەڵ یابان.
4) ئەو نێوەند گیریەی كە دەیكات لەنێوان دوو كۆریاكە.
سەبارەت بە هەمان فایلە گەرمەكانی ناوچەكە و ئاسیا بەگشتی دەكرێت رۆڵ و كاریگەری روسی بەم شێوەیە كورت بكرێتەوە:
1) چین: پێویستی بە پاڵپشتی روسیا هەر دەمێنێتەوە لە هەوڵەكانی ئەمریكا بۆ پاساو خستنی جوڵانەوەكانی(دەریا بۆ نمونە)، مەحاڵە هیچ مەوقفێكی هەبێت كە نەرێنی بێت دژی  روسیا.
2) كۆریای باكوور: دوای ئەو هەموو شتەی روسیا پێشكەشی دەكات بێ دەنگی كۆریای باكوور درێژە ناكێشێت بەمەبەستی دڵەڕاوكێ كردنی ویلایەتە یەكگرتووەكان سەرلەنوێ لە ئەتۆمیەكانی و موشەكی بالیستی كاتێك بابەتەكە پەیوەست بێت بە لاوازی رووس كە كارێتی تەوەرەكە بە تەواوی لاواز بكات.
3) ئەفغانستان: گەورەترین دەستكەوتەكانە بۆ روسیا و چین سەرەڕای بەردەوامی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە وتارەكانی سەبارەت بە كشانەوەیان كە پلان بۆ داڕێژراو  و بە دەستكەوت بوو بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكان.
4) ئێران: روسیا نایەوێت ئێران خاوەنی هێزی ئەتۆمی و چەكی ئەتۆمی بێ، و بەڵام توانی دۆخی ئێرانی بەدەست بێنێت بۆ ئەوەی هاوپەیمانێكی ستراتیجی بەهێز بێت لە ناوچەكەدا لە رێگەیەوە فشار دەخاتە سەر رۆژئاوا و بەهۆیەوە هاوسەنگی پەیوەندی لەگەڵ توركیا بەرێوە دەبات.
5) خلیج: دووساڵە پەیوەندیەكان لە گەشەسەندنی خێرادایە لە هەموو بوارەكان (سەربازی و ئابووری  سەدان رێككەوتن نامە لەماوەی ئەم دوو ساڵەی كۆتایی)،  و دەستی كرد لە راكێشانی بەڕە لەژێر ئەمریكا لەوەی كە تایبەتە بە خلیج و تەنانەت لەگەڵ قتر پەیوەندیەكان لە گەشەسەندندایە، و لەوانەیە رێككەوتنەكان لەگەڵ سعودیە لەسەر بڕیاری اوبك+ بە كەمكردنەوەی بەرهەم و زیادكردنی نرخ لەم كۆتاییانەدا گەورەترین بەڵگەیە لەسەر لاوازی فشاری ئەمریكی لەسەر خلیج.
6) تركیا: پەیوەندیەكی هەستیار و وردە، وردە وردە مەیلیان دەچێت بەرەو روسیا بەهۆی برغماتی توركیا و تێگەیشتنی هێزی رسیای داهاتووە لە ناوچەكەدا.
7) سوریا: بەشێوەیەكی نزیكەی نزیكەیی چارەسەری فایلی سوری كرا بۆ بەرژەوەندی روسیا بە رێژەی %90، و و لێرەدا دەڵێین و باس دەكەین لەسەر گرنگی عێراق و میصر بۆ روسیا لە داهاتوو و روسیا ناوەستێت لە دروستكردنی دەسەڵات لەگەڵ ئەو دوو وڵاتە.

لەكۆتایی ئەم تەوەرەیە:
روسیا و چین هێزێكی جوگرفی و مرۆیی ترسناك دروست دەكەن بۆ رۆژئاوا، هەروەها تەواوكاری سەربازی و سیاسی و بەرنامەی هاوبەشی بۆشایی ئاسمان و وەبەرهێنانی گەورە كە هێزێكی ئابووری گەورە دروست دەكات  كە لە داهاتوو نەتوانین بە روویا بوەستین.
 
تەوەرەی پێنجەم: روسیا و ئەمریكا و رووناكی لەسەر فایلی ئۆكرانی و جەمسەری باكوور
بنكەكان بەبەردەوامی دەگۆڕێن، بەڵام هەمیشە قۆناغی یەكەم و دووەم بۆ ویلایەتەیەكگرتووەكان و روسیایە بە هەموو ژمارە و وردەكاری..هتد تایبەت بە سوپا و تواناكانیان، و ژمارەكان نزیك هەندێك جار، و لە هەندێك ژمارەدا یەكێكیان سەردەكەوێ بەسەر ئەوی دی(بەپێی سەرچاوەی فەرمی نا فەرمی)، و بەڵام روسیا بەپێی هەندێك سەرچاوەی زانستی خاوەنی میلیشیای نا ئاشكرایە و هێزی نیمچە سەربازی هەیە، و ئەمەش جیاوازی دروست دەكات بۆ روسیا، ئەوەی كە نەزانراو و نەناسراوە ئەوە گرنگترینە(وەك ئەوەی پێشتر باسكرا سەبارەت بە هەواڵگری نەناسراو)، بەڵام سەبارەت بە فایلەكانی جیاوازی بەنزیكەیی لە هەمووشتێكدا جیاوازن بە دەست پێكردن لە ئازادی گشتیەوە و مافی مرۆڤ و بابەتی گۆڕانی كەش و گەیشتن بە پێشبڕكێی چەكداری تەقلیدی و ئەتۆمی، و لەهەمووی گرنگتر هەڕەشەی هەریەكەیان بۆسەر ئەمنی نەتەوەیی ئەوی دیكە.
پێش پێشكەش كردنی فاكتەرەكانی هەڕەشە و دلچەڕاوكێ لەلای هەر لایەنێك ئاماژە بە خاڵی گرنگتر دەكەین ئەویش ئەوەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆتە جێی هەڕەشە بۆ روسیا و چین و كۆریای باكوور و ایران، و مەترسی لەم هەڕەشەیە متمانەی رێژەییە لەنێوان ئەم لایەنانە، و گرنگترینیان ئەگەری رێككەوتنی روسیا یان چین بەشێوەیەكی تایبەت لەگەڵ ئیسرائیل لەم بوارەدا(دوا بزمار لە تابوتی ئەمریكا لەناوچەكەدا).

دڵەڕاوكێی روسیا لە ئەمریكا (گرنگترین بابەتەكان) :
1) بەردەوامی گەشەسەندن و سەركەوتنی ئەمریكا بە چەكی تەقلیدی.
2) فراوانبوونی رژهەڵات بۆ NATO و هەوڵەكانی قەیران و گەمارۆدانی روسیا.
3) «پاڵپشتی دیموكراتی»: هەرشتێك كە پێشكەشی دەكات بۆ پاڵپشتی گۆڕانی رێكخراوی هاوپەیمانی روسیا.

دڵەڕاوكێی ئەمریكا لە روسیا (گرنگترین بابەتەكان) :
1) جەختكردنەوەی روسیا لە گەشەسەندنی ئەتۆمی.
2) هەوڵدانی روسیا بۆ لاوازكرردنی رێكخراوی لیبراڵی و دیوكراتی(تەنانەت لە ئەمریكا بە تەداخولی روسیا لە هەڵبژاردنی 2016)،وكاریگەری لەسەر رای گشتی ئەوروپی و پاڵپشتی بەهێزی یەمینی دواكەوتوو كە گونجاوە لەگەڵ تێڕوانینی روسی(هەندێك حیزبی ئۆپۆزسیۆن  لە ئەڵمانیا و ئیتتالیا  و هتد..).
3) گەشەسەندنی بەردەوامی پەیوەندب روسی چینی كە شمولی تەنسیقی سەربازی و بواری مانگی دەستكرد و بۆشایی ئاسمان دەكات.
4) پاڵپشتی رێكخراوە دوژمنایەتیەكانی سیاسەتی ئەمریكا(كۆریای باكوور،فنزویلا..هتد).
5) زیادكردنی دەسەڵات و راكشان و چوونەناوەوە دەستپێك لە ئۆكرانیا و گەیشتن بۆ سوریا.
6) داگیركاری روسی بۆ ئەفریقا و زیادبوونی دەسەڵاتی روسی بە پەیوەندی و رێككەوتنی ئابووری بەبەردەوامی(پێش ساڵی 2015 ئەم پەیوەندی و رێككەوتننانە تەنها لەگەڵ 4 بۆ 5 دەوڵەتی ئەفریقی بوو تەنها، و ئەمڕۆ ئەم رێككەوتنانە گەیشتە 21 دەوڵەت. 

جەمسەری باكوور:
كەشف كردنی جەمسەری باكوور سەركەوتنی هەواڵگری روسی و چینییە بەسەر ئەمریكا و رۆژئاوا لەم ناوچەیەدا لەدوای مانۆری سەربازی كە روسیا ئەنجامی دا لەگەڵ چین پاشان كەشفی كرد بۆ میدیایی پێش ئەوەی ئەمریكا كەشفی بكات.
پرسیارەكە لە ئێستادا: بۆچی جەمسەری باكوور؟؟
بۆچی ئەم خاڵە هێمنە ببێتە خاڵێكی ناكۆكی؟؟
جەمسەری باكوور خاوەنی ماددەی گەورە و زۆرە كە ئیستغلال نەكراوە، و تێكڕای خەمڵاندن(نا ورد) كەشفی %30 غازی جیهان دەكات (17تریلیۆن پێ دووجا) و 44ملیار دووجا لە شلەی غازی سروشتی، و نزیكەی %13 لە نەوتی جیهان (زیاتر لە ملیار بەرمیل)، هەروەها بڕی گەورەی كانزا و توخمی دەگمەن كە مەزەندە دەكرێت بە دەها تریلیۆن (ئەوەی پێشتر واتا لاوازی دەوڵەتانی ناوچەكە و خلیج لە رووی سەرچاوەی وزە و لێكچووی، ئەمە ئەو شتەیە كە سعودیە كاردەكات لەگەڵ محەمەد بن سەلمان 2030 بینین بۆ خۆلادان بە پێویستیەكی كم بە كۆگاكانی دەسەڵات لە ناوچەكەدا).
بەپێی ئەو ژمارانە %53 لە كەناردەریاكانی جەمسەری باكوور بۆ روسیا، و زیاتر لە %50 لە دانیشتوانی ناوچەكە روسین، و بەكورتی ئامادەیی روسی بەهێزترینە لە رووی ئابووری و سەربازی (تەنانەت كلتوری)، ئەمەش رێخۆشكەرە بۆ تواندنەوەی سەهۆل (خێرایی گۆڕانی كەش و هەوا پێشبینی تواندنەوەی تەواو دەكەن لە ماوەی 20 ساڵ بەبێ هەوڵ و تەداخول بۆ تواندنەوە).
گرنگترین خاڵەكانی سەركەوتن و پاراستن و هێزی بنەڕەتی روسیا پێك دێنێت لە چەكە مەترسیدارەكەی لە جەمسەری باكوور (تەنانەت لەوانەیە مەترسیدارتر و بەهێزتر بێت لە چەكی غازی روسی) ئەویش بوسایدنی روسیە 39 م2 (مەترسیدارترین و بەهێزترین جۆرە بەپێی ناتۆ و بەپێی هەواڵگری نەرویجی).
بەڵام خاڵی لاوازی كە ئەمریكا گرەوی لەسەر دەكات ئەویش كەشف كردنی سنووری باكووری روسیایە كە پارێزراو بوو بە چیای بەستەڵەك، بەڵام روسیا لە بنكە و بەندەری سەربازیدا بەشداربووە كە پێشتر زیادیان كردووە و ژمارەیەك سیستەمی سەربازی دمەزراندووە كە لە ماوەی چەند ساڵێكدا ئامادە دەبن.

دۆسێی ئۆكرانی
زۆر بەكورتی: روسیا هیچ پڕۆتۆكۆڵ و دبلۆماسیەیەكی نییە بۆ ئۆكرانیا، و ناتوانێت هیچ تەنازولێك بكات، و تەنانەت واز لە هیچ ترسێكی ناهێنێت تەنانەت ئەگەر هەموو جیهان كۆببنەوە، و پێویستە بەردەوام بێت زاڵبوونی روسی لەم فایلەدا كە ئەستەمە شوێنی بدۆرێنێ، دۆسیەی ئۆكرانی دۆسیەیەكی وجوودیە بۆ روسیا، هەر ناتەباییەكی لای رۆژئاوا و ئۆكرانیا یان هەر هەنگاوێك یان كردارێك كە حسابی بۆ نەكرێت و بەوریاییەوە رەچاو نەكرێت واتە جەنگێك كە ناتوانرێت پێشبینی ئەنجامەكانی بكرێت(لەوانەیە زۆر نزیك بێت سەرەڕای هەوڵەكانی هێوركردنەوە).
سەبارەت بە روسیا هیچ چارەسەرێك نییە جگە لە دووركەوتنەوەی ئۆكرانیا لە رۆژئاوا، یان دووركەوتنەوە لە هەردوو جەمسەری روسی و ئەمریكی بەكەمترین تەقدیرئەگەر گەڕانەوە نەبێت بۆ باوەشی روسی.
بڕیاری جەنگی داهاتوو بە ئەگەری زۆرەوە روسیە و بە بەها هێنانەوە لە مامەڵەی رۆژئاوا و ئۆكرانیا، داگیركردنی ئۆكرانیا بەپێی دوایین پلانەكان لەسێ یان چوار تەوەرەوە ئەنجام دەدرێت بەجۆرێك كە لە راستیدا رادەی دەسەڵاتی روسیا بەدور لە راهێنان و راهێنانی ئاشتیانە نیانی جیهان دەدات.
بەپێی شارەزایانی ئەمریكا، هێرشیروسیا بۆ ئۆكرانیا دەكرێت لە سەرەتای ساڵی 2022 یان لە چارەكی یەكەمدا بێت، ئەم داگیركارییەش دەبێتە سەرەتای شكاندنی دوایین هێڵە سوورەكان لە واشنتۆن و رۆژئا، رنگە بێتە پێشەنگیەك بۆ داگیركردنی قوبرس یان داگیركردنی چین بۆ تایوان و بەم شێوەیە شێوەیە گرژی لە جیهان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی زیاد بكات (واتا تیرۆرستی نوێ لە ناوچەكە و بنیاتنانەوەی تیرۆرستی كۆن وەك داعش لەم كۆتاییانەدا  لە سوریا و عێراق).
سەرەنجام ئێمە لە ناحاڵی دەستێوەردانی ئەمریكا و رۆژئاوا بۆ یارمەتیدانی ئۆكرانیا لە رووی سەربازییەوە لە دەست نادەین، چونكە فشارە ئابووریەكانی روسیا بۆ سەر رۆژئاوا بە بڕینی گاز و ئیفلیجكردنی ئەوروپا بەهێزە، گرەوی رۆژئاوایی و ەمریكییەكان لەسەر رێپێوانەكانی توركیا (بێركدار) گرەوێكی ساویلكە و دۆڕاندنە لە دژی دەسەڵاتی روسیان، توركیا و ئەردۆغان ئاگاداری گەمارۆكانی روسیا لە سنووری باشوورەوە(ئەگەر رووسەكان و توركیا بە كۆدەنگییەكی تەواو هەنگاوی سەربازی خۆیان هەڵبگرن، لەوانەیە ئۆپەڕاسیۆنی روسیا لە ئۆكرانیا هاوكات بێت لەگەڵ ئۆپەڕاسیۆنی توركیا لە قوبرس یان سوریا لە كاتی خۆیدا!!).
 
تەوەرەی شەشەم: هێزی نەرم لە لۆبی رۆژهەڵات و عەرەبی لە شارە روسیەكان
سەرەڕای سوودی ئابووری لە نەناردنی پارە بۆ دەرەوە چونكە گەیشتنەكان بەنیازن بمێننەوە و جێگیربن، و سەرەڕای نەمانی كێشە  بەهۆی رێككەوتنی خێرا لەگەڵ كۆمەڵگە روسی، و بەڵام ئەم زیادەیە لە گۆڕانی دیمۆگرافی (گۆڕانی عێراقی) كاریگەری گەورەی دەبێت لەسەر كلتوری روسی بۆ ماوەیەكی درێژ، و نەوەی نوێ بۆ ماوەیەكی كورت(و قسەكردن سەبارەت بە كۆچكردن لە قرغیرستان و تاجیكستان و توركمانستان و...هتد).
ئەوەی دەمانەوێت لێرەدا تیشكی بخەینە سەر گەورەترین هەڕەشەكانە بۆسەر ئەمنی نەتەوەیی روسی وەك چۆن مۆسكۆ پۆلێنی دەكات ئەویش كۆمەڵە تیرۆرستیەكانە، و ئەم كۆمەڵانە لەگەڵ بوونی رێژەیەكی ئیسلامی باش لە روسیا و باوەشێكی ئیسلام كە ژینگە و باوەشێكی گونجاو بۆ چالاكی و بە ریز كاردەكات، و لەكاتی وردبینی رووداوە بەپەلەكانی كۆتا سێ ساڵ لە روسیا دەبینین كە ترسی رۆژئاوا لە بڵاوبوونەوەی ئیسلام و ئیسلامی سیاسی یان ئوصولی بەهانە نییە بە بەراورد بە رووداو و ژمارەی زۆر لە روسیا:
زیاتر لە 26 ملیۆن موسڵمان لە روسیا (زۆترین كەمینە)، و لە مۆسكۆ بەتەنها چارەكی ژمارەی دانیشتوان پێك دێنێت (2.5ملیۆن كەس)، و لەوانەیە ئەو نەخشە توركیە بێت كە ئۆردۆگان تەسلیمی دەكات وەك دیارییەك لەم كۆتاییانەدا لاڤرۆڤ نیگەرانی خۆی لەوە دەربڕیوە چونكە بەشێكی نەخشەی روسیای تێدایە رەنگە یەكێك بێت لە هۆشدارییە گشتییەكانی داگیركردنی روسیا بەهێزی نەرم (ئەجینداكان روون نین كە  ئەم فراوانكردنە چۆن دەكرێت و ئایا بیركراوە یان نا!!؟)، 
لەوانەیە رێكخراوی تركی نهێنی هەبێت كە لە پشتی ئەم هێزە نەرمەوەیە بەهۆی دەسەڵاتی توركی لەسەر جالیەی ئیسلامی لە روسیا و كۆنتڕۆڵی مۆركی توركی لەسەر ئیسلام لە روسیا ( یەك مزگەوتی هەیە ئێران و شیعە بۆ نمونە)، هەروەها ئاسانی كۆنتڕوڵی هەندێك لە موسڵمانان لە ئوصولێك كە توركی و ئازەری نییە لەبەر ئەوەی ئیسلامەتیەكەیان ئاسانە زۆر و بەدەستهێنانیان بۆ زانستی شەریعە لاوازە، و هەندێك لە سەرژمێریەكان ئاماژە بە 50ملیۆن موسڵمان دەدات ساڵی 2035 لەسەر زەوی روسی لەنێوان هاوڵاتی و دانیشتووی.

پێش گواستنەوەمان بۆ لۆبی عەرەبی كە كەمترین كاریگەریان هەیە لە لۆبیە رۆژهەڵاتیەكانی دی پێویستە راوەسین بۆ هەریەك لەمانە:
•شیشان: كۆنتڕۆڵ دەكرێت لە رێگای جوڵانەوەی سۆفیگەری كە هەندێك رێكخراوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست توانیان جوڵانەوەی سۆڤیگەری دابمەزرێنن وەك كاركردن لەسەر تەجربەی روسی لەگەڵ ئەم جوڵانەوانە.
•قازان (تەتارستان) : گەشەسەندنێكی تێبینی كراو زیاتر لە ناوچە روسیەكان، و بە سروشتی ئیسلام و دوای ئەرتۆدۆكس و جولەكە وەك كەمینەكان، و دۆخی مەدەنی و گەل لەڕووی ئابووریەوە زۆر باشترە لە شارە روسیەكان، ئەویش بنكەی هێزی موسڵمانانە (3.5 ملیۆن موسڵمان بە نزیكەیی).
•بیروبیدجان: دۆخێكی تایبەتی هەیە سەرەڕای بەدەستهێنانی حوكمی زاتی، و لە جۆرێك لە بێ دەنگی و فێربوونی میدیایی دەژی(وەك چین و كۆریای باكوور) لەوكاتەوەی قەدەغەكرا لەسەربەخۆیی(لەكاتی هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤێتی)، و چڕی دانیشتوانی زۆر و چاودێریەكی زۆری لەسەرە و قەدەغەی هاتنە ژوورەوەی دەكەن تەنیا بە پێداویستی ئەمنیەوە نەبێت تەنانەت ئەگەر هۆكاری سەردانی كردنەكە تەنها سەردانی گەشتیش بێت، و ئەوانەی سەردانی دەكەن باگهێشت دەكرێن و لێكۆڵینەوەی لەگەڵ دەكرێت (قوتابی یان كەسێكی تر)، ئەویش ئەوە دەگەیەنێت كە مەحاڵە لۆبی رۆژهەڵاتی هەیە لە بیروبیدجان. بەڵام لۆبیە عەرەبیەكان لە روسیا ناتوانن نە قەتیس بكرێت نە بەجێ بهێڵرێم، و دوور لە تەرخانكردنی هەرێمە فیدڕالیەكان یان پارچەكان دەتوانین ئەوە تێبینی بكەین كە هۆكاری ئاسانكاری كە دراوە بە خوێندن لە روسیا و نرخی كەم بەبەراورد بە ئەوروپا و ئەمریكا و كندا و روسیا بوو بە گرنگترین واجیهەی خوێندن بۆ خوێندكارانی عەرەب، و دەتوانین بڵێن كە ژمارەكان لەماوەی دووساڵی كۆتایی سەدان هەزاری تێپەڕاند نەك دەیان هەزار وەك ئەوەی لە میدیا دەردەكەوێت، و لە گرنگترین پارچەكان كە ژمارەكان تێیدا زۆر زیادی كرددوە و كە زۆر جار دەستە و تیرۆرن لە ژێر ناوی یەكێتی و كۆمەڵە :
لە ناوەندی مۆسكۆ، و لە باكووری رۆژئاوای (سان بترسبوغ)، و لە ئۆڕاڵ (یاكتنبرغ و سورغوت خانتی مانسی)، و لە فولغا (نیجنی نوفغورد) و لە قازان (تتارستان)، و لە ئۆفا (باشكورستان)، و لە یاكوتسك (مۆردوفیا)، و لە باشوور (فولغوغراد)، و لە باشووری قۆقاز(محج قلعە لە داغستان)، و لە تیشیبوكساری...هتد.
بەبەراورد بە لەنێوان دەسەڵاتی قوتابی عەرەب لە ئەوروپا لەلایەك و روسیا لەلایەكی تر (لەگەڵ دابەزینی رێژەی داهاتی ساڵانەی تاكب روسی بەبەراورد بە ئەوروپی) و دەبینین كە ئەم كۆبوونەوە و كۆنتڕۆڵەی زانكۆ و دەزگا زانستیەكلن و كردنەوەی پڕۆژەی بچوك و ناوەند(چێشتخانە و هتد) لەوانەیە لە پشتی ئەم كۆبوونەوانەوە  كۆمەڵی تر هەن كە هەڵدەستن بە پاڵپشتی زیاتر بۆ بڵاوبوونەوە لە كۆمەڵگەی روسی (بەتایبەتی دوو كۆمەڵگەی عێراقی و میسری وەك گەورەترین جالیەی عەرەبی كۆمەڵگەی فەقیرن و خاوەنی سامان نییە كە رێگە بدات بە قوتابی پڕۆژە ئەنجام بدات، هەروەها بەرزبوونەوەی رێژەی سەقامگیری لە روسیا بەشێوەیەكی گەورە بۆ قوتابی و بەدەستهێنانی جنسیەی روسی... هتد).
هەموو ئەوەی پێشوو دەتوانین بڵێن چەكێكی دوو قۆڵی(دەتوانین ئیستغلالی بكەین و ئاڕاستەی بكەین لەلایەن روسیا یان رۆژئاوا).
 
تەوەرەی حەوتەم: ناكۆكی مەسیحی لەنێوان ئەرتۆدۆكسی و كاسۆلیكی
زۆرێك لە شارەزایان و شیكەرەوەكان دەبینن كە ناكۆكی نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا دەگەڕێتەوە بۆ ناكۆكی كەنیسی لەنێوانیان، و كەنیسەكان بەمەرجەعیەكانیان كار دەكەن لەسەر تێكەڵ كردنی وەرەقە لەكاتێكەوە بۆ یەكێكی تر، و ئەویش لەبەر جیاوازی ویستەكانی لەپشتی جەنگ و ناكۆكیەوە دەوەستن و بەتایبەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەهۆی وێنەكێشانی نەوەی نوێ كە مەسیحی تێدا نییە، یان دەست دەكەن بە دابەشكردنی مەسیح و شوێنەكانیان بەشێوەیەكی دیكە.
سام ئەلیس دەڵێت: هەندێك لە رۆژئاواییەكان دەڵێن بەشكردنی نێوان سوننە و شیعە لێكچووی كاسۆلیك و برۆتستانت، و ئەم بیركردنەوەیە هەڵەیە و دابەشكردنی نێوان مەسیح توندڕەوترە.
دوور لە ئەرتۆدۆكس و برۆتستانت لە هەموو جیهان، بۆیە ناكۆكی لە توندڕەو ترین دۆخەكانیایەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا، ودوای چاودێری سەیركردن دەبینین كە ئەمازیخ و جەمسەرەكان و عەرەب و كورد و تورك گرنگ نین وەك نەتەوە، و بۆیە لە سوریا و لوبنان و عێراق جەخت لەسەر ئاشووریەكان و ئەرمەنییەكان و كلدان و ئەم نەتەوانە پەیڕەوی مەسیح دەكەن كە هەندێكیان بە بەهێزی ئیمانیان پێیەتی بەشێوەیەكی گشتی، و لێرەدا جیاوازە و تێڕوانینەكان جیاوازن و دەتوانین گرنگەكانی قەتیس بكەن:
1.ئاڕاستەكردنی حیزبە یەمینیەكان بۆ گەڕاننەوەی كۆچبەران (وبەپێچەوانەوە هەوڵی بەنیشتمانی كردنی كۆچبەران و پێدانی رەگەزنامە).
2.بەمەسیحی كردنی كۆچبەران و قەناعەت پێكردنیان (وبەپێچەوانەوە هەوڵی دوورنەخستنەوەیان لە دینەكانیان وەك ئیسلام).
3.گۆڕانی دیموگرفی بۆ دابەشكردنی سوننە و شیعە بەوەی كە خزمەتی كۆچكردن دەكات یان گەڕاننەوەی مەسیح بۆ شوێنەكانی خۆیان.
4.بەتاڵكردنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە مەسیح (وبەپێچەوانەوە هەوڵی ئیغراكردنیان بۆ مانەوە).
5.سیاسەتی سندوقی نەقدی نێودەوڵەتی (كە باس لە بەكۆچكردنی مەسیحیەكان دەكات بە وەستاندنی هەرشتێك كە پەیوەندی بە گەشەسەندن یان وەك رای پێچەوانە و ئەویش پاڵپشتی رووداوی برسێتیە و دووبارە دروستكردنەوە بۆ چوونە ناو رێكخراوی مرۆیی بەشێوەیەكی رێك لەژێر بەرگی رێكخراو و كۆمپانیاكان...هتد).

روسیا و ئەمریكا و رۆژئاوا لەكوێن لە هەموو ئەوانەی پیشوو
كەنیسەی كاسولیكی لە ئەتۆزۆكسی رۆژهەڵاتی جیابۆوە ساڵی 1054م (بەهۆی جیاوازی یاسای ئیمان، كاسولیكییەكان وایدەبینن كە رۆحی پیرۆز  دەدرەوشێتەوە لە باوك و كور، بەڵام ئەرتۆدۆكسییەكان دەڵێن تەنها لە باوكەوەیە).
كاسولیكی ئەمڕۆ خۆی بە تەنها كەنیسەی زانكۆی مقدسەی رسولی، و بەڵام یاساكان جیاوازن بە جیاوازیەكی گەورە لەنێوان كەنیسەكان لە رۆژهەڵات و رۆژئاوا بەجیاوازی نەتەوەكان و تائیفە و تەنانەت حەوت نهێنیەكە كە جیاوازی هەیە لە رێكار و جێبەجێ كاریەكان(سڕی معبودیە و سری تسبیت»المیرون»و سرالقربان المقدس»ئەفخاریستا» و سڕی تەوبە»اعتراف» و سڕی مسحە مرز و سڕی كهنوت و سڕی زواج).
هەروەها انجیل سەرەڕای ئەوەی پشت دەبەستێت بە چوارچێوەی گشتی لەسەر دوو سەدەی ئینجی(كۆن 46سفر لە چیرۆكی الخالق ە پێغەمبەرانی پێش مسیح، و نوێ: دەربارەی یسوعی مسیح و فێركاریەكانی و نێردراوەكان و سفر و تێڕوانینی یوحنا).
ئەمە بەشێوەیەكی گشتی و ئەگەر بەشێوەیەكی تایبەت بێ  ئەوەی زانرا یەكگرتنی ارسوزكسی بوو بەشێوەیەكی گەورەتر، لاوازی كاسولیكیە لە ناوچەكە بەشێوەیەكی تێبینی كراو، و بەردەوامی یەكگرتوویەكەی لە رۆژئاوا و ئەوروپا و ئەمریكا و ئەمریكای باشوور، و سەردانیەكانی كۆتایی پاپای ڤاتیكانی دەرخست بۆ ناوچەكە و بۆ عێراق سەبارەت بە یەكگرتوویی كەنیسەی كاسولیكی و پەیوەندی كەنیسەكان بەیەكەوە، و ئەمە راستە هەردووكیان پەیوەستن بەیەكەوە و پلەیەك لە رێك خستن هەیە لە نێوانیان، و بەڵام هەریەكەیان رێكار و پڕۆسەی تایبەت بە خۆیان هەیە، و ئەوەی كە تێبینی دەكەین لەكاتی بەراوردی تقوس و یاساو و كارەكانیان دەكەین بۆ نمونە بۆ هەریەك لە كەنیسەی روومی ملكیی كاسولیك(گەورەترین كەنیسەی كاسولیك لە سوریا) لەگەڵ كەنیسەی كلدانی (گەورەترین كەنیسەی كاسولیكیە لە عێراق)، و هەروەها لەلای گەورەترین كەنیسەكانی تری كاسولیكی وەك مارونی و سریلینی كاسولیكی و ارمەنی كاسولیكی و قبتی كاسولیكی..هتد، و بۆ هەر تائیفەیەك لەو كەنیسانەی كاسولیكی یاسای تایبەت بەخۆی هەیە(تایبەت بە میرات و سامانی تایبەتی و بارودۆخ و تەڵاق..هتد)، هەروەها جیاوازی عەقیدەی جەوهەری وەك زەواجی پیاوانی ئاینیی كە رێگە پێدراونیە بەشێوەیەكی گشتی لەلای كەنیسەی كاسولیكی (ڕێگە پێدراوە لەلای هەندێك كەنیسەی رۆژهەڵاتی تایبەت)، و هەروەها هەندێك رووداو كە كاریگەری میدیاییی هەیە وەك دستدرێژی سێكسی  بەمنداڵان  كە لەلای كەنیسەكانی كاسۆلیك بەربڵاوە زیاتر لە ارسۆزكسی، و هەروەها رووداوی گێی سكسی(كاسولیكی نەیانتوانی رووبەڕووی ببنەوە وەك ئەرتۆدۆكسی) یان بوونی (المتهر) «ئەو شوێنەی كە نەفسی ئیماندارانی هەڵەی بۆدەچێت». 
هەموو ئەوەی پێشوو یەكگرتوویی ئەرتۆدۆكسی و بەهێزی دەردەخات لەسر حسابی كاسولیكی لە جیابوونەوەی نەوەستاو هەروەها كومبوونەوەی رێژەی پیاوانی ئاینی لەلای كاسولیكی، و تەنانەت سەرنەكەوتنی ئەرتۆدۆكسی لە ناوچەكە، بەڵام كاسولیكی رۆژهەڵاتی شێوە سەربەخۆیەكە لە رۆژئاوا (ئەوەیە كە زۆربەی ارسوزكسی هەوڵی بۆ دەدەن).

لەكۆتاییدا دەتوانین بڵێن كە روسیا لە زۆر خاڵدا سەردەكەوێت بەسەر رۆژئاوا لە میدانی دین و كەنیسە و دامەزراندنی بەرژەوەندیە سیاسیەكان.
بۆیە دوای ئەوەی سوریا لە رێژەیەكی زۆری مەسیحیەكان چۆڵكرا فشارەكانی سەر لوبنان و عێراق زیاتر بوو كە پێشتر بەهۆی گرنگی دیمەشق و وادی رافیدین بۆ مێژووی مەسیحی بەگشتی گەمژەیی بوو، بێگومان خەڵكی مەسیحی و تەنانەت هەندێك لە كەنیسە و پیاوەكانیان گەورەترین قوربانی ئەم ململانێیە، ئەوەی لێرەدا گرنگە سەرەڕای هەوڵەكانی رۆژئاوا بۆ چۆڵكردنی ناوچەكە لە هەندێك كاتدا ئۆرتۆدۆكسی رزگاربوونی چەندین كڵێسای كاسۆلیكی ناوچەكە و ئەجیندای نوێ كە لەگەڵ سیاسەتەكانی كەنیسەی ئۆرتۆدۆكسدا دەگونجێت بەبێ ئەوەی راستەوخۆ پەیڕەویان بكات:
1. بەردەوامی بەكارهێنانی مەسیحی وەك وەرەقەیەكی فشار و وەرەقەیەكی مزادی سیاسی بۆ هەموو لایەنەكان (گرنگترینیان مەسیحییە هەبووەكان لە سیاسەتی رۆژئاواییەكان).
2. گۆڕانكاری لە بیروڕا ئاینییەكان كە شمولی وەفا و پاڵپشتی و بەقوربانی دان و تجنید.
3. كەمكردنەوەی ژمارەی پیاوانی ئاینیی بەشێوەیەكی گەورە و كەم و كوڕی هەندێكیان لە پەیڕەو كردنی تەواو و بڵاوكردنەوەی بیروڕای دوور لە مەسیحیەوە بەشێوەی فیكری گەشەسەندنی مرۆیی (كەنیسەی یەكێتی ئینجیلی لە هەولێر وەك نمونە).
4. زیادكردنی ژمارەی رێكخراوەكان كە سەردانی ناوچەكە دەكەن بە بیانووی هەتیوان و كەفالەتی مەسیحی و هتد و وەك ویستراو(جێگیری یاسای مەسیحی یان بەكۆچبەركردنی).
5. هێشتنەوەی شێوازێكی رێك و پێكی پەخشان بۆ هێشتنەوەی بنكەكانیان دوای ئاوارەبوونیمەسیحیە رەسەنەكان.
6. ئیسلام ئەستەمە لە رۆژئاوا رووبەڕووی بێتەوە و لەبەر ئەوە لە رۆژهەڵاتدا رووبەڕووبوونەوە ئەستەمە بۆیە لەگەڵ هێزە ئیسلامیەكندا یەكبخرێت.
7. كۆنتڕۆڵی كۆچبەری مەسیحیەكان و زیاد یان كەمكردنەوەی كۆچبەری بەپێی پێویستی هەر قۆناغێك:
لوبنان وەكو نمونەیەك لە دوای تەقاندنەوەی مرفا بیروت (یەكەم گەیشتووەكان دوای تەقینەوەكە كۆمەڵەی ڤینیسیا بۆ قدیس شربل پۆلۆنبا)، و عیراق وەك نمونەیەكی تر (دەشتایی نەینەوا و گرنگی ئاینیی وەكو قراقۆش و قەزای حەمدانیە، یان ناوچەی قۆش لە نێوان موسڵ و دهۆك و هەتا ئێستا رێگە پێدراو نییە خاوەندارێتی بۆ ئەوانەی غەیری قۆشن سەرەڕای ئەوەی زۆربەی دانیشتوانەكەی كۆچیان كرد و بەتایبەتی گەنجانیان، و تەنانەت ئەوانەشی كە ماون ئامادەن بۆ كۆچ  و كردارەكانی سیاسەتی دوژمنایەتی بەسەریاندا جێبەجێ دەكرێت لە رێگەی بنیاتنانی پڕۆژەیە بۆیان و دابەشكردنی زەوی و هاوشێوەكانی لەسەریان..هتد).
لەسەری دەبێت بزانرێت و لێكۆڵبنەوەی لەسەر بكرێت:
•هێزی روسیا جەخت دەكاتەوە لە هێزی كەنیسەی ئەرتۆدۆكسی و جێگیربوونی و یەكگرتوویەكەی.
•دڵنیابوونەوە لە رۆڵی دیانەتی روسی لە رۆڵی كۆنترۆڵكردن و دەسەڵات و رێنانسی ئابووری بۆ روسیا (بۆ كەنیسەی كاسۆلیكی بۆ نمونە راپرسی راوبۆچوونەكان دەردەخات لە ئەوروپا لە دوای كۆرۆنا ‌وئیتاڵیا و ئیسپانیا زیاتر ئیماندارن هەتا ئێستا بە بەراورد بە پێشوو، ئەمەش یەكگرتن لەگەڵ لەگەڵ بەرزترین رێژەی گەشەی ئابووری ئیتاڵی و ئیسپانی لە ناوچەی ئلیور و بەتایبەتی لە دووچارەكی یەكەم و دووەم لە ساڵی 2021، و لەوەو ئەوە بەدی دەكەین، رۆڵی ئەرتۆدۆكسی گەڕانەوەی ژیانی ئاینیی و رۆحیە بۆ گەلی روسی).
•ئەو گرنگیەی كە ئەم ململانێی كەنیسەییە دەیبینێت لە گۆڕانی رێژەكان لە ناوچەكە، ئەمەش هۆشداری دەدات لە گرنگی ئەم ململانێیە لە داهاتوودا چارەسەر بكرێت بۆ بەرژەوەندی لایەنی ئۆرتۆدۆكس و بەو شێوەیەش بەرژەوەندی روسیایە بۆ سەپاندنی ئەجیندای سیاسی خۆی بەو پێیەی پێی خۆشە لە ناوچەكەدا.
بابەتەكە سەرەڕای نهێنییەكانی دەورووبەری، داگیركردن و كاریگەری نییە لەسەر رای گشتی یان بردنەوەی حزبە راستڕەوەكان بۆ هاوپەیمانیەكانی داهاتوو، هیچ جیاوازییەكی بیر و پێزانین نییە بۆ زیادبوونی توندوتیژییەكان كە لەوانەیە بە ئامادەبوونی ئەو گروپە تیرۆرستیانەی كە هەڕەشە لە كەمینە ئاینییەكان دەكەن بەسەر مەسیحییەكاندا(لە سوریا بۆ نمونە: بۆچی الدروز یان العلوین یان یەزیدیەكان هەمان قەدریان نییە لە حیمایەت و رووبەڕووی دواكەوتوویی زۆر بوونەوە زیاتر لە مەسیحیەكان!!؟)، لەوانەیە هەندێك لە شارەزایان باوەریان بەوە هەبێت كە ناكۆكیی كانتۆنی بنەمای هەموو ناكۆكییەكانە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

بەكورتی بۆچی وا دەزانین كە روسیا لە دۆخێكی باشتردان لە رۆژئاوا
وەڵامەكە بەكورتی ئەوەیە كە نزیكبوونەوەی ئۆرتۆدۆكس بەگشتی و لە روسیا بەتایبەتی هیچ جیاوازییەكی نییە لە نزیكبوونەوەی روسیا و لەگەڵ سیاسەت و رەوتە گشتیەكاندا بگونجێت، تەواو پێچەوانەی كاسۆلیكیە كە بە شێوەیەكی زیاد لەگەڵ مۆدێلی دیموكگراتی رۆژئاوادا پارچەپارچە دەبێت ئەو رادەیەی كە بەهاو بنەماكانی كڵێسای كاسۆلیك بە بنەماكانی مرۆڤایەتی و دیموكراسی و ئازادییە گشتییەكان جێگۆڕكێ بكات.
 
تەوەرەی هەشتەم: فلادیمیر پوتین.. كەسایەتی سەدەی بیست و یەك
دوور لە رۆژنامە وانی و رێكلام و هەڵسەنگاند و را فلادیمیر پوتین یان وەك ئەوەی ناو دەبرێت بە پیاوی هەواڵگری یەكەم لەسەر ئاستی جیهان كە دیارترین خاڵەكانی بەهێزیە كە روسیا هەیەتی، و لە هەمان كاتدا گەورەترین خاڵی لاوازیە لە روسیا.
دوای چاوپێداخشان بە ژیاننانەی فلادیمیر پوتین، و ئەوەی روسیا ئەمڕۆ پێی گەیشتووە ئەوەیە كە گەورەترین كێشەیە كە رووبەڕووی روسیا ببێتەوە ئەویش نەبوونی پوتینە(مردنەكەی وەك نمونە)، و دەتوانین بڵێن داهاتووی روسیای سیای نادیارە لە گەڵ نەبوونی پوتین (ناكرێت پێشبینی ئەوە بكەین كە ئایا باشتر دەبێت یان خراپتر، بەڵام بە دڵنییاییەوە داهاتوویەكی نادیارە و هیچ زانیارییەك نییە لە بارەی ئەوەی مۆسكۆ چاوەڕێیەتی!).
پوتین (بەهێزترین پیاوی جیهان CNN) بە ناوبانگێكی زۆر باش لە روسیا، بەپێی سەرژمێریە ئەمریكیەكان كە خاوەنی %85 لایەنگری گەلەكەیەتی، و كەزیاد دەكات و كەم ناكات بە شێوەیەكی گشتی (لە هەڵبژاردنی 2012 رێژەی دەنگەكان كە بۆ ئەون %65،  لە 2018  %75 بەنزیكەیی)، بەڵام لە رووی میدیاییەوە دەڵێن كە خاوەنی %99 دەنگەكانە لە هەموو كەناڵەكان لەناوەوە و دەرەوەی روسیا(فەرمی و نافەرمی)، و بەهۆی حوكم و دەسەڵاتی توند زۆر دەگمەنە هیچ ئۆپۆزسیۆنێك بەدی بكرێت لە روسیا كە رەخنە لە پوتین بگرێت یان بڕیارەكانی لەسەر هیچ تۆڕێكی كۆمەڵایەتی لەناو روسیا (بەتایبەتی ئەگەر پەیوەندی هەبێت بە سیاسەتی دەرەكی)، و لە روسیا روونە لای هەموو ئۆپۆزسیۆنەكان (ڕێكخراو و نا رێكخراو) ئەو ئازادیەی پێیان دراوە لە خۆپیشاندانەكاندا دەرچەیەكە بۆ ئەوان بێ ئەوەی كاربكەنە سەر رای گشتی بەوەی كە پەیوەندی سیاسەتی دەرەكی هەیە، و ئەوەی پەیوەندی هەیە بە كۆڕ و كۆبوونەوەی ئۆپۆزسیۆنەكانەوە (كافتریا و هاوشێوەكانی) لە مۆسكۆ (وەك كافتریای جانجاك) كە ئێستا بووە بە نیشانەی مێژوویی بۆ سەردانی تەنها(بەهۆی زۆری چاودێری لەسەریان).

دوای پوتین
دوای ئەو سەقامگیری و كۆنتڕۆڵەو دروستكردنی دۆخێكی نوێ لە روسیا(روسیای پوتینی) ئێستا لەدەستدانی لە دەستدانێكی گەورەی سیاسیە و لێدانێكی بەهێزە بۆ روسیا، لێرەدا دەبێت نمونەیەكمان بەبیر بێتەوە: مردنی یەك لە دوای یەكی سكرتێری گشتی حزبی شیوعی لە پێشتر هۆكارێك بوو بۆ رووخاندنی یەكێتی سۆڤییەتی، ئەگەر لاوازییەك ببینین لە روسیا بەهۆی چوونە تەمەنەوەی پوتینە.
دوای چاودێری ژیاننامەی پوتین، و ئەوەی بۆ روسیای بەدەست هێنا ناتوانین گومان لە نەتەوایەتیەكەی بكەین، بەڵام تاكە هەڵەی پوتین ئەوە بوو كە تاكگەرایی پەیڕەو دەكرد، و كارەساتەكە ئەوەیە كە جێگرەوەی نییە پوتین واتە نەبوونی هیچ رێگایەكی روون یان ئاڕاستەیەكی سیاسی روون بۆ ئەوەی دوای ئەو دێت لە داهاتوودا.
بێ درێژە پێدان و بەكورتی: دیارترین كێشە كە رووبەڕووی پوتین دەبێتەوە ئەوەی دوای پوتینە لە دەسەڵات.

لەكۆتایی ئەم تەوەرەیە:
قسەكردنمان سەبارەت بە نەبوونی پوتین تەنانەت كۆتا پەیوەندی كە  ترامپ و پوتینی كۆكردەوە(یان كۆتا چاوپێكەوتنی كەسی لە نێوان بایدن و پوتین) پوتین سەركەوتوو بوو لە ماوەی زیاتر لە 20 ساڵ بەسەر هەركەیسێ كە چاوی پێیان كەوت لە بەرپرس و سەرۆك كەسایەتی بە دەربڕینی متمانەی زۆر و كاریزما و كۆنتڕۆڵی ئەوەی دادەنیشێت لەگەڵی ( وەك زمانی جەستە و گەیشتنی چاو و جەستەیی...هتد)، بەڵام لە 6 مانگی كۆتایی 2021 چەند نیشانەیەكی بێ هێزی و لاوازی و نەخۆشی لەسەر پوتین دەركەوت(ئەویش لەچەند چاوپێكەوتنێكی تەلەفیزیۆنی یان لە چاوپێكەتنەكەی اسد پێش ماوەیەك و لە كۆتا پەیوەندی بە بایدنەوە پێش سێ هەفتە).
ئەمە شیكردنەوەیەكی كەسی و  ورد نییە، بەڵام ئەمە روون بوو لای كەیانێك كە بەردەوام چاودێرییان دەكرد(زمانی جەستە و لەرزین و جوڵاندنی پێیەكان..هتد).
پوختە: روسیا ئەگەر ئامادە نەبێت بۆ جێگرەوەی پوتین و نەبوونی پوتین ئەوا رووبەڕووی قەیرانێكی راستی دەبێتەوە.
 
تەوەرەی نۆیەم: بیروڕای روسیا
ئەستەمە تێگەیشتن لە گەلێك بێ ئەوەی لەگەڵیان بژین بۆ ماوەیەكی درێژ، و ئەستەمە دەولچەمەندكردنی پەیوەندی كۆمەڵایەتی لەگەڵ تلكەكان سەبارەت بە ژیانی زیندووو پەیوەندی سروشتی، بۆیە ئەگەری هەیە ئەم تەوەرەیە هەڵگری هەڵە بێت سەرەڕای ئەو خوێندنە قووڵانە.

بۆ پێویستە زیاتر گرنگی بدەین بە بیروڕای روسی؟؟
ویستی هەموو رێكخراوە سیاسیەكان ئەوەیە كە پەیوەندی قوڵتر بنیات بنێن لەگەڵ هەموو لایەنەكان، و هیچ چارەسەرێك نەماوە لەلای رێكخراوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست جگە لە ئیستغلال كردنی هەموو چانسەكان بۆ بەشداری كردن لە دروستكردنی تەوەرەی جۆراوجۆر، و ناوچەكە ئێستا دەزانرێت كە مانەوە لە گەورەیی و دەسەڵاتی ئەمریكا قورسە، و هەموو بەدوای نزیكبوونەوە لە روسیا دەگەڕێن، و پێویستە جەخت بكەنەوە و خوێندنەوە بكەن لەسەر دۆزینەوەی رێگا بۆ پەیوەندی كردن لەگەڵ روسەكان (بەتایبەتی كە بیروڕای چینی بۆ نمونە ئاڵۆزترە و قورسترە بۆ تێگەیشتن).

كێ‌ وردتر دەبینێت گەل یان دەوڵەت؟
روسیا بە كورتی بەپێی ئەوەی تێدەگەین لە دەستور، دەوڵەتێكی عەلمانی فیدراڵیە دیموكراییە بە سیستمی كۆماری شێوە سەركردایەتی و سێ دەسەڵات (جێبەجێكاری و تەشریعی و دادوەریی) و سەرۆك فەرماندەی گشتی سوپای چەكدارە، و دەتوانێت چارەسەری ئەنجومەنی دۆما و حكومەت بكات، و ئاڕاستەی سیاسەتی ناوخۆی و دەرەكی دەوڵەت دیاری بكات، و سەرۆكی حكومەت و هەرێم و كۆمارەكان هەڵببژێرێت (گرنگی پوتین).
بەڵام بۆ تێگەیشتن لە بیروڕای روسی دەبێت جەخت بكەین لە گەل و دەوڵەت بۆ گەیشتن بە كەسایەتی روسی، ئەم كەسایەتیە پڕ لە جیاوازییە زۆر لە بیرمەندانی تووشی سەرسوڕمان كرد كە زۆر گەڕان بەناو قوڵایی كەسانی روس بێ ئەوەی بگەنە سایكۆلۆجییەكی روونی كەسایەتی روسی یان ناسنامەیەكی سەربەخۆ، بەڵام تاڕادەیەك دەتوانین بڵێن بیروڕایەكە كە رۆژهەڵات و رۆژئاوا كۆدەكاتەوە (سەرەڕای ئەوەی زیاتر مەیلی بۆ رۆژهەڵاتە).
بیروڕای روسی زۆر كاریگەر بوو بە بڵاوبوونەوەی مەسیحی تێیدا (زیاتر جەختی لە كلتوری ئەوروپی و فەرەنسی بەتایبەتی)، و شێوازی رۆژئاوایی وەرگرتووە بەشێوەیەكی روون (بترس بەتایبەتی)،  لە بەڕێوبردنی دەوڵەت و سیاسەت توندڕەوی و بڵاوبوونەوەی مەغۆلی بەدی دەكەین و كاریگەرییان لەسەر بیروڕای روسی، و جەنگی یەكەمی جیهانی و راپەڕینی بەڵشەفی و دووەمین جەنگی جیهانی و جەنگی سارد شوێنەوارێكی دیاری بەجێهێشتووە لەو بیروڕایەی ئەمڕۆ روسیای تێدایە (ئەمەیە بۆتە هۆی حاڵەتی ئینفصام كە روسیا تێیدا دەژی و راستی دەربڕین ئەوەیە سۆز بۆ روسیای قەیسەری لەلایەك و بۆ یەكێتی سۆڤییەت لەلایەكی تر كە ئەمە تەبریری سیاسەتە نامۆكانیان دەكات هەندێك جاریان رێككەوتنە تێنەگەیشتووەكان لێی).
بەتێڕوانین لەوەی پێشوو، دەبینین كە بیروڕای روسی ئاڵۆزە و  لێكچووی كێشەیەكی ئاڵۆزە كە دەزانین ئەركەكەی كەوتۆتە سەر شانی خاوەن بڕیارەكان لە پەیوەندی و مامەڵە لەگەڵ بەرپرسانی رووس ئەركێكی قورسە بۆ ئەو بیروڕا جیاوازانەی هەیانە، و پێویستە لەسەر ئەو بەرپرسەی كە دەبێت مامەڵە بكات لەگەڵ بیروڕای رووس جەخت لە بیری نەفسی بكاتەوە لەلایەك و بیری سیاسی لەلایەكی ترەوە.
سەبارەت بە بیری نەفسی و لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە زەحمەتە وەك چەمكێكی ئاڵۆز و شل گوزارشتی لێ بكرێت پێویستە هەموو مانا و زەرورەتێكی خۆی لە خەسڵەتەكانی كەلتووری و ناسیۆنالیزم بەگشتی بزانێت، و تەركیز لەسەر توخمە بنەڕەتییەكانی ئەم عەقڵییەتە وەك نەریت و ژینگە و سروشت و كەلتوور و لەهەمووی گرنگتر نائاگایی روسی و شێوازی بیركردنەوەی روسی(بۆنمونە ئەو كوردانەی بە روسی قسە دەكەن دەتوانن یارمەتی دەر بن لە تێگەیشتنی ئەو بیرە)، بەوەی شمولی مامەڵە دەكات دەبێت جیاكاری بكەین لەنێوان كەسایەتی روسی و رۆژئاوایی(هەڵەیەكی گەورەیە لە رۆژهەڵاتیەكانەوە ول مامەڵە بكەن لەگەڵ رووسەكان وەك ئەوەی رۆژئاوایی بن یان ئەجنەبی، و دەرخستنی مۆركی رۆژئاوایی بۆ نزیكبوونەوە، بیری روسی كۆمەڵەییە تاك رەوی نییەو ئەمەشە جیای دەكاتەوە لە رۆژئاوایی، ئەمەش كاریگەری دەكات بەشێوەیەكی گشتی لەسەر ئازادی و ماف و دیموكراتی بە جیاولزی تێگەیشتنەكان لەنێوان بیری روسی و رۆژئاوایی و بۆنمونە: لاساییكردنەوەی خێزان لە رووسدا زیاترە وەك لە رۆژئاوا ولە بیری رۆژئاواییدا رێكی و خوێندن و مەنتیق هەیە بۆ هەموو شتێك تەنانەت خێزان و پەیوەندیەكان زۆر عەمەلین، و كار دەكەوێتە سەر شانی پیاو وەك كۆمەڵگەی شەرقی).

ئەوەی شمولی بیری سیاسی دەكات كەمتر ئاڵۆزە وەك لە نەفسی دوای ئەوەی پوتین توانی بگەڕێت بەدوای قەیصەریەكی نوێ، و دۆزینەوەی ناسنامەیەكی سیاسی نوێ  بۆ روسیا تموحی زیاتری پوتینیە، لەنێوان جوگرافیا و ئایدۆلۆژیادا روسیا دوای ئەوەی گرنگی ئایننی دەۆخست گەیشتە (ئەرتۆدۆكسی) وەك پەناگەیەك كە لە دژایەتیكردن لە داڕشتنی ئایدۆلۆژیایەكی مۆدێرنی كرمیلین و روسیا بەگشتی لەسەر بنەمای بناغەی ئەخلاقی نوێ جیاواز لە كۆمۆنیزم و فاشیزم یان تەنانەت لیبراڵیزمی شكستخواردوو لەگەڵ بۆریس ویلسۆن رزگار دەكات، ئەمە لە روی سیاسی و جوگرافی و ئابوورییەوە بەوردی دەناسرێت و بەوردی دەبینرێت بۆ ئەسكەندەر دوغین.
ئەوەی پەیوەندی دەكات لەگەڵ رووس ناتوانێت بە تەنها بە تێگەیشتنی تیۆری 4 لە بیروڕلیان تێبگات، بەڵام دەبێت چاودێری و خوێندن بكرێت بۆ كەسایەتیاسكندر دوغین(راسبوتین روسیای نوێ) بەشێوەیەكی چڕ و ورد(زۆربەی رۆژنامە جیهانیەكان و شیكەرەوە رۆژئاواییەكان لە دۆغێندا ئەو مەنەفێستە دەبین كە پێمان بڵێت پوتین چۆن بیردەكاتەوە و سیاسەتی بەرەو كوێ دەڕوات)، و نوسینەكانی اسكندر زۆر كاتمان بۆ دەگێڕێتەوە بۆ تێگەیشتن لە بیروڕای روسی (بۆنمونە نوسینەكانی نیەتی روسیای پیشاندا سەبارەت بە جەنگی دژی اوكرانیا و تیوەگلانی دوورگەی كریمیا لە 2014، و گرنگی گۆڕینی هاوسەنگی هێز بەوەی شمولی جۆرجیا و یەكێتی ئەوروپی دەكات لە 2008..هتد).

سەرئەنجام
بیری روسی و سیاسی تایبەت سەردەكەوێ بەسەر ئەمریكی لەبەرئەوەی سەقامگیرە بەشێوە و ناسنامە، و هەتا ئێستا بیری ئەمریكی راڕایە لەنێوان حیزبی دیموكراتی و كۆماری بێ دۆزینەوەی ناسنامەی روون) نمونە: هنتنغتون ئێمە كێین؟؟ WHO ARE WE??) و لەگەڵ نەبوونی عەقلیەتی روون و ناسنامە و بیروڕا ئەمریكا زۆر كاریگەر دەبێت بە نەبوونی ئەم توخمانە  و كاریگەری لەسەر تاك و كۆمەڵگەش دەبێت، و لەم مەیدانەدا روسیا سەركەوت و چەند گێمێكی بڕی لە سەقامگیری بیری كە دەشكێتەوە بەسەر سەقامگیری هەموو لایەكدا (سیاسی و كۆمەڵایەتی).
زۆر بەكورتی بیری سیاسی روسی بەو ئایدۆلۆژیایەی هەیەتی هەوڵی دووركەوتنەوە دەدات لە ئەمریكا و رۆژئاوا، و دروستكردنی بەربەست بۆ لكاندنی كلتوورەكانی رۆژئاوا لەگەڵ رووس، و هەوڵدەدات بۆ دروستكردنی «اوراسیا» كە كۆنتڕۆڵی بكات، و دنیایەكی نوێ كە رۆڵی كلتوری ئۆراسی كاریگەری لەسەری هەبێت، و گرنگتر ئەوەیە كە زۆری هەبێت بۆ نەتەوەكان و كلتورە رۆژهەڵاتیەكان لەسەر بنەمای رۆژئاوایی و لیبڕاڵی، و  دەبێت رەچاوی ئەوە بكەین كەهەر بەرپرسێك پەیوەندی دەبێت بە بەرپرسی رووسەوە ئەوە بزانێت كە بیری سیاسی روسی 
 خاوەنی نەرمیەكی زۆر و برگماتییە لەگەڵ ئاینەكان و نەتەوەكان (تەنانەت ئیسلام یان نەتەوە هەبووەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست).

*ئەندامی مەكتەبی پەیوەندییەكان