ئا: كوردەوان محەمەد سەعید
نەوت و غازی سروشتی تا ئێستاش سووتەمەنی سەرەكییە لە جیهاندا، هەر ئەوەش وایكردووە بازاڕێكی گەرمیان هەبێت و نرخی هەر یەكەیان بە گوێرەی رۆژ و دۆخی بەكارهێنان و بەرز و نزمیی خواست لەسەریان دەگۆڕێت، لەگەڵ ئەوەشدا ماوەیەكە قسە و باسی ئەوەی لە ئارادایە، كە ئەگەری سەرهەڵدانی قەیرانی نەوت بەڕێوەیە، بابەتەكەش كەمێك ئاڵوز و فرەلایەنە، لەبەرئەوەی پەیوەندیی بە دۆزینەوەی سەرچاوەی وزەی نوێ، كەمبوونەوەی بەكاربردن لەلایەن گەورەترین بەكاربەرەكانی نەوتەوە كە چین و ئەمریكا و وڵاتە پیشەسازییە گەورەكانن، هەروەها هەندێك هۆكاری سیاسی و ململانێ و جەنگیش دێنە پێشەوە و لە كۆتاییدا كارگەرییان لەسەر بازاڕی نەوت و نرخەكەی دەبێت.
پسپۆڕێكی ئابووری: پێشبینی ئەوە دەكات قەیرانێكی سووتەمەنی دروست ببێت، هاوشێوەی ئەو قەیرانەی لە ساڵی 1973دا سەریهەڵدا و لەوانەیە بەهۆی ئەو قەیرانەوە نرخی یەك بەرمیل نەوت بگاتە 300 یان 400 دۆلار
نەوت وەك سووتەمەنی سەرەكی دەمێنێتەوە
لە كۆتایی مانگی ئابی رابردوودا كۆمپانیای زەبەلاحی ئێكسۆن مۆبێلی ئەمریكی راپۆرتێكی بڵاوكردەوە و تیایدا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كە تا ساڵی 2050ش خواستی رۆژانەی بازاڕی جیهان لەسەر نەوت و غاز، لە سەروو 100 ملیۆن بەرمیلەوە دەبێت، بە واتایەكی دیكە تا كۆتایی نیوەی یەكەمی ئەم سەدەیە نەوت و غاز زیاتر لە نیوەی تێكڕای سووتەمەنی جیهان پێكدەهێنن.
هاوكات، هەر ئەو كۆمپانیایە هۆشدارییدا لەبارەی ئەگەری سەرهەڵدانی قەیرانی نەوت، بە تایبەتی ئەگەر وڵاتان و كۆمپانیا زەبەلاحەكان وەبەرهێنان لە بواری گەڕان بە دوای نەوت و دەرهێنانی نەوتدا كەم بكەنەوە، چونكە كەمكردنەوەی وەبەرهێنان لەو بوارەدا راستەوخۆ نرخی نەوت لە بازاڕی جیهاندا بەرز دەكاتەوە، هەر بەرزبوونەوەیەكی نرخی نەوتیش بۆ وڵاتانی بەرهەمهێن قازانجێكی گەورەیە، بۆ بەكاربەرانیش زیانێكی زۆری بەدواوە دەبێت.
بۆ وڵاتانی بەرهەمهێن قازانجە
سەبارەت بە وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت، بە تایبەتیش ئەو وڵاتانەی كە بۆ داهاتیی گشتییان بە شێوەیەكی سەرەكی پشتیان بە فرۆشتنی نەوت بەستووە، بەرزبوونەوەی نرخی نەوت وەك ئەوەی ئێكسۆن مۆبێل هۆشداریی داوە، قازانجێكی باشی بۆ فەراهەم دەكات، بەڵام لە ئەگەری دابەزینی نرخی نەوتدا رووبەڕووی كارەسات و قەیرانی ئابووریی دەبێتەوە، بۆ نموونە عیراق یەكێكە لەو وڵاتانەی بە رێژەی %96 پشتی بە داهاتی نەوت بەستووە، لەم رۆژانەشدا پسپۆڕێكی ئابووریی عیراق باسی لەوەكردبوو، كە لەوانەیە عیراق تووشی قەیرانی مووچە و دارایی ببێتەوە، ئەویش بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت بۆ خوار 70 دۆلار، وەك یەكێك لە ئەگەرەكان و هەروەها بەهۆی بڕیاری عیراقیشەوە بە كەمكردەنەوەی بەرهەمی هەناردەی نەوت.
بە وردبوونەوە لە بارودۆخی ئێستای ئابووریی عیراق، پێناچێت ئەو مەترسییەی ئەو پسپۆڕە باسی دەكات، مەترسییەكی زۆر جددی بێت، لەبەرئەوەی تەنانەت ئەگەر نرخی نەوت دابەزێت بۆ ئاستی خوار 70 دۆلاریش، عیراق چەند رێگایەكی لەبەردەستدایە بۆ چارەسەری كورتهێنانی بودجە، لەوانەش قەرزی ناوخۆیی و دەرەكی، یان بەكارهێنانی دراوی یەدەگ، یاخود كەمكردنەوەی خەرجیی گشتی، لەبەرئەوە ئەگەری دروستبوونی قەیرانی مووچە لە عیراق و دەستبردن بۆ كەمكردنەوەی مووچەی هاووڵاتیانی عیراق، بە ئەگەرێكی دوور دەزانرێت.
خواست لەسەر نەوت كەم ناكات
بۆچوونەكەی ئێكسۆن مۆبێلیش كە دەڵێ، تا ساڵی 2050 خواستی رۆژانەی نەوت لە 100 ملیۆن بەرمیل نایەتە خوارەوە، هۆكارێكی دیكەیە لەو هۆكارانەی كە وادەكەن نرخی نەوت بە بەرزیی دەمێنێتەوە، بەڵام سەبارەت بە هۆشدارییەكەی ئێكسۆن مۆبێل لەبارەی ئەگەری بەرزبوونەوەی زیاد لە پێویستی نرخی نەوتەوە، دیڤید جۆبێرناز پسپۆڕ و چاودێری بازاڕی نەوت لە دامەزراوەی (ACAS) هاوڕای ئێكسۆن مۆبێلە و لەوبارەیەوە بە (CNN)ی راگەیاند: پێشبینییەكەی ئێكسۆن مۆبێل هۆشدارییەكەی روون و ئاشكرایە لەو مەترسییانەی لەبەردەم داهاتووی نەوتدان، بە تایبەتی لە مەسەلەی خواست لەسەر نەوت و شێوازی وەبەرهێنان و كاركردن لەسەر ژێرخانی ئەو جۆرە سووتەمەنییە.
زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان
لە راپۆرتەكەیدا ئێكسۆن مۆبێل، كە دەڵێ نرخی نەوت بەرز دەبێتەوە، پشتی بە دوو بنەمای سەرەكی بەستووە، یەكەمیان ئەوەیە كە لەسەر ئاستی جیهان چوار ملیۆن كەس تا ئێستا دەستیان بە سووتەمەنی ناگات بۆ بەكارهێنانی لە ژیانی رۆژانەیاندا، دووەمیش ئەوەیە ژمارەی دانیشتوانی جیهان تا ساڵی 2050 دەگاتە 10 ملیار كەس، ئەم ژمارە زۆرەش رێی تێناچێت بتوانرێ لە رێگەی وزەی نوێبووەوە سووتەمەنییان بۆ دابین بكرێت، كەواتە هەر دەبێ نەوت سووتەمەنی پلە یەك بێت تا ئەو كاتە و ئەوەش وادەكات نرخی نەوت بە رادەیەكی زۆر بەرزبێتەوە.
دیڤید جۆبێرناز چاودێری بازاڕی نەوت، پێشبینی ئەوە دەكات قەیرانێكی سووتەمەنی دروست ببێت، هاوشێوەی ئەو قەیرانەی لە ساڵی 1973دا سەریهەڵدا و لەوانەیە بەهۆی ئەو قەیرانەوە نرخی یەك بەرمیل نەوت بگاتە 300 یان 400 دۆلار، ئەمەش پشێوییەكی گەورەی ئابووری لە سەرتاسەری جیهاندا لێدەكەوێتەوە، بە تایبەتیش بە بۆچوونی ئەو پسپۆڕەی بازاڕی نەوت، زیادبوونی بڕی 10 دۆلار بۆ نرخی هەر بەرمیلە نەوتێك دەبێتە هۆی پاشەكشەی گەشەی ئابووری جیهان بە رێژەی %0.2 ئەی ئەگەر 100 دۆلار و 200 دۆلاری بچێتە سەر دەبێ چی روو بدات، بێگومان سستبوون و پاشەكشەی ئابووریی جیهانی روو دەدات.
رای پێچەوانە
ئەگەری بەڕاستگەڕانی ئەم سیناریۆیە ئاڵۆزیی جیۆپۆلەتیكی گەورەی لێدەكەوێتەوە، بە تایبەتیش ئەو ناوچانەی پشت بە هاوردەكردنی نەوت دەبەستن، رووبەڕووی گوشاری گەورەی ئابووریی دەبنەوە.
پێش راپۆرتەكەی ئێكسۆن مۆبێل، كۆمپانیای بریتش پترۆلیۆمی بەریتانیا، رای پێچەوانەی هەبوو، سەبارەت بە نرخی نەوت و پێی وابوو، تا ساڵی 2050 نرخی نەوت دادەبەزێت بۆ 75 دۆلار، بەڵام راپۆرتەكەی بریتیش پترۆلیۆم لەگەڵ راپۆرتی رێكخراوەكانی دیكەی پسپۆڕی سووتەمەنیدا یەك ناگرێتەوە، بۆ نموونە رێكخراوی وزەی جیهانی و رێكخراوی ئۆپێك پڵەس كە پێیان وایە خواست لەسەر نەوت بە گشتی لە بەرزبوونەوەدایە، لەبەرئەوەی لەوە ناچێ وزەی نوێبووەوە بتوانێت بەم زووانە جێگەی نەوت بگرێتەوە.
