یەكێك لە فەرامۆشكراوترین شارەكانی جیهان

سەرپێڵی زەهاو، هەشتەم شاری مێژوویی جیهان

ئا: شێوە عومەر



سەرپێڵی زەهاو، شارێكی سەر بە پارێزگای كرماشانی رۆژهەڵاتی كوردستانە. ژمارەی دانیشتوانەكەی نزیکەی 50 هەزار کەس دەبێت. بەهۆی بەڵگە مێژووییە نوێکانەوە، هاتنی تورک و عەرەب بۆ خۆرهەڵاتی ناوەڕاست روونە، بۆیە زەحمەتە بتوانرێت راستییەکانی هاتنی عەرەب و تورک بشاردرێتەوە، ئەوە فارسەکانە کە تۆزێک پێش ئەوان هاتوون و بۆ سەدان ساڵە توانیویانە زۆر لە راستیە مێژووییەکان لە بەرژەوەندیی خۆیان بگۆڕن. کە روو دەکەیتە هەر ناوچەیەکی کوردستان و تۆزێک دەچیتە قوڵایی لایەنی مێژووییەوە، بۆت دەردەکەوێت کە چۆن کورد لە مێژووی خۆی دابڕێنراوە.

شارۆچکەی سەرپێڵی زەهاو
یەکێک لەو ناوچە گرنگە مێژووییانەی کوردستان کە رۆڵێکی گەورەی لە مێژووی کوردستاندا هەیە، ناوچەی کرماشانە. ناوچەی کرماشان بە گشتی ناوچەیەکی دێرین و گرنگی مادەکان بووە و ئەمڕۆ لە باخەڵیدا بەشێکی گرنگی مێژوو و فەرهەنگی کوردی پاراستووە. لە ناوچەی کرماشاندا شارۆچکەی سەرپێڵی زەهاو هەیە کە یەکێکە لە شارۆچکە گرنگەکانی ئەو ناوچەیە. تەواوی دانیشتوانەكەی كوردن (یارسان، شیعە، سونەكان) پێكەوە تیایدا دەژین، ئەم شارە هاوسنوورە لەگەڵ ئیدارەی گەرمیانی باشووری كوردستان و خانەقین.
لە جەنگی نێوان عیراق و ئێراندا زیانێكی زۆری بەركەوت، تا ئێستاش بریندارەكانی تیمار نەركراون  (هێنری راولینسون) شارەزای بواری مێژوو، بەتایبەتی خوێندنەوەی سەر بەرد، سەرپێڵی زەهاو بە هەشتەمین شاری مێژووی جیهان دادەنێت. ئیبن خەلدون کۆمەڵنناس و زانای گەورە، سەبارەت بەو شارە، دەڵێت: لە كیشوەری ئاسیادا شارێك لە سەرپێڵی زەهاو كۆنتر بوونی نییە.
لە سەرەتای تۆماركردنی مێژووەوە، ئەم شارە لە ژێر دەسەڵاتی لۆلۆییەكاندا بووە، دواتر بۆتە ناوەندێكی گرنگی میتراییزم و مادەكان، بە درێژایی مێژوو ناوەكەی بۆ (خەلمانون، هەلوان، ئەڵوەن ، حیلوان، سەرپێڵی زەهاو)  گۆڕاوە  لە بەڵگە ئاشورییەكاندا  بە (بێت مەدای )واتە وڵاتی میدیا ناوی هێنراوە.
شەرەفخانی بەدلیسی لە كتێبی شەرەفنامەدا دەڵێت: لەسەرەتاوە ئەم شارە زێدی (كوردە كەلهوڕەكان بووە) بە پێی بەڵگە مێژووییەكان یەكێكە لەو ناوچانەی كە بۆ یەكەمجار مرۆڤ كتێبی تێدا نوسیووە، لە سەردەمی ئیسلامدا ناوەندێكی گرنگی دەسەڵاتە كوردییەكان بووە.
هەردوو دەسەڵاتی حەسنەویی و عەنازییەكان كە كورد بوون، سەرپێڵی زەهاویان وەك ناوەندێكی دەسەڵات هەڵبژاردووە. ئەم شارە لە سەردەمی شەشەمی زایینیدا ناوەندێكی گرنگی كریستیانەكانیش بووە.

شوێنەواری گرنگ
سەرپێڵی زەهاو چەندین شوێنەواری گرنگی هەیە، چوار وێنە كە لەسەر بەرد هەڵكەندراون مێژووەكەیان بۆ نزیكەی پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە. زاناكان دەڵێن، لە سەردەمی لۆلۆییەكاندا وێنەكان لەسەر بەرد كێشراون و وێنەی ئانوبانینی ئیمپراتۆری لۆلۆییەكانن.
ئەوەی جێی سەرنجە داریوشی پاشای فارسەكان دوای نزیكەی دوو هەزار و پێنج سەد ساڵ، هاوشێوەی ئەو وێنە و نووسینانە، فەرمانی كردووە كە لەسەر كێوی بێستون وێنە بكێشرێت زۆربەی سەرچاوەكان دەڵێن، داریوش لە ژێر كاریگەری ئەو وێنانەدا وێنەكانی كێشاوە.
سۆران حەمەڕەش، لەبارەی سەرپێڵی زەهاوەوە دەڵێت:(هەموو بەڵگە مێژووییەكانی ئەم شارە، ئاماژەی گرنگی ئەوەن كە شارستانییەت لە كوردستانەوە بەرەو ئێران چووە، نەك بە پێچەوانەوە.) شوێنەوارێكی دیكەی شارەكە (كەلداودە) ئەم شوێنەوارە لە سەردەمی مادەكاندا وەك مەزارگە دروست كراوە، تا ئێستاش خەڵكی ناوچەكە وەك شوێنێكی پیرۆزی دەبینن و سەردانی دەكەن و نزای تێدا دەكەن.
(تاڤی گەراش) قولەیەكی مێژوویی و پێگەیەكی شوێنەوارییە، دروستكردنی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئیمپراتۆریەتی ئەشكانی یان ئیمپراتۆریەتی ساسانی. 
لەسەر رێگای كرماشان، سەرپێڵی زەهاو دروستكراوە كە 15كیلۆمەتر لە سەرپێڵەوە دوورە، قولەیەكی لاكێشەییەوە لەسەر رێگەیەكی كۆنی مێژوویی دروستكراوە. سەرپێڵی زەهاو لە سەردەمی عەباسییەكاندا سەر بە ویلایەتی بەغدا بووە، دواتر عوسمانییەكان و قاجارەكان یەك لە دوای یەك دەستیان بەسەردا گرتووە.ساسانییەكان 156ساڵ ئەم شارەیان كۆنترۆڵ كردووە. ئێستا شارێكی لەبیركراوە و هیچ گرنگییەكی پێ نادرێت لەگەڵ ئەوەی رێژەی دانیشتوانەكەی نزیکەی 50 هەزار کەس دەبێت، بەڵام زۆربەی دانیشتوانەكەی سەرقاڵی كشتوكاڵ و بەخێوكردنی مەڕ و ماڵاتن. 
ئەم شارە دووجار رووبەڕوی كارەساتی بومەلەرزە بۆتەوە و زیانێكی زۆری بەركەوتووە، رۆژی 12 نۆڤەمبەری 2017 بومەلەرزەیەكی بەهێز بە گوڕی7.3پلەی رێختەر شارەكەی هەژاند. لە ئاكامدا 620 كەس گیانیان لەدەستدا و نزیكەی 9500كەس بریندار بوون و70 هەزار كەسیش بێلانە بوون. چەندین شوێنەواریشی بەو هۆیەوە رووخا، ئەوەش بەهۆی ئەوەی لەسەر هێڵی بومەلەرزەیە. ئێستاش ئەم شارە مەترسی گەورەی لەسەرە.