رەخنەی شیعری کوردی (نامە زانکۆییەکان 2001 – 2010)
سیمای رەخنەی زانســــــــــتی لە رەخنەی ئەدەبی کوردیدا
د. هەرێم عوسمان
سیمای رەخنەی زانســــــــــتی لە رەخنەی ئەدەبی کوردیدا، نامەیەکی دکتۆرای (رێبین خلیل)ە ساڵی 2023 بە سەرپەرشتی (پ. د. سەردار ئەحمەد حەسەن گــــــــــــەردی) پێشکەشی کۆلێژی پەروەردە لە زانکۆی سەلاحەدین کراوە. نامەکە لە سێ بەش پێکهاتووە و پشتی بە میتۆدی (جۆهانا ناتالی –Johanna Natali Smit) توێژەری ئەپستمۆلۆژی فەرەنسی بەستووە.
بونیادگەرەکان لەمەش تێپەڕین و خوێنەریان کرد بە ناوەند، سەرمەشقی ئەم شۆڕشە رەخنەییەش بۆ زمانه‌وانی نوێ و هاوچه‌رخ دەگەڕێتەوە
1
بەشی یەکەم (رەخنەی زانستی و پرسی و میتۆدبەندی لە توێژینەوەدا) ناونیشانی ئەم بەشەیە و بە خستنەڕووی چەمک و زاراوەی رەخنەی زانستی دەستپێدەکات. زاراوەکە فەرەنسییە و سوود له زانسته مرۆیی و سروشتی و په‌تی و ئامارییه‌كان وه‌رده‌گرێت و بەهۆیانەوە لە تێکستی ئەدەبی دەکۆڵێتەوە، زاراوه‌که وه‌ك جۆرێكی رەخنەیی هاودژ به‌رامبه‌ر رەخنەی (ئینتیباعی، سه‌رنجگه‌رایی، خودی و نامیتۆدبەندی) سه‌ریهه‌ڵداوە. لەگەڵ ئەوەشدا لە سەدەی 19 سوود لە زانسته جیاوازه‌كانی وه‌ك (مێژوو، ده‌روونزانی، كۆمه‌ڵناسی، فه‌لسه‌فه و جوانناسی و...هتد) وەرگیراوە و جۆرێك له توێژینه‌وه بەرهەمهاتووە كه سیمایه‌كی زانستی هەبووە و سروشتی مامه‌ڵه‌كردنی له‌گه‌ڵ ره‌خنه‌ی پێش خۆی جیاوازتر بووە، هه‌ریه‌كه له (كارلۆنی و فیللۆ) له‌باره‌ی گۆڕانی شێوازی توێژینه‌وه‌كانی (سانت بۆڤ) له وتاره‌كانیدا له‌باره‌ی شیعر و شاعیرانه‌وه لە سەدەی 19دا ده‌ڵێن: (شێوازێكی سه‌ربه‌ستانه‌تر و مه‌عریفییانه‌تری گرته‌به‌ر؛ مه‌یلی به‌لای گرتنه‌به‌ری هه‌ڵوێستی (زانستی)دا ده‌چێت و له هه‌مان كاتیشدا پێداگیرییه له‌سه‌ر پێویستی بوونی بڕیاردان). ئەم رەخنەیە ملکەچی کۆمەڵێک رێسا و یاسایە وه‌ك زانسته‌كان، لەبەرئەوە دووره له هه‌ڵه‌شه‌یی و هه‌ڕه‌مه‌كی و بڕیاری خودی و هه‌ست و سۆزی تایبه‌تی رەخنەگر، کەواتە ره‌خنه‌ی زانستی، ئه‌و ره‌خنه‌یه‌یه كه به‌شێوه‌یه‌كی بابه‌تی و زانستییانه له تێكست ده‌كۆڵێته‌وه و پشت به میتۆدێك یان چەند میتۆدێکی رەخنەیی ده‌به‌ستێت، دوور له هه‌ست و سۆز و سه‌رنج و ئایدیۆلۆژیای تایبه‌تیی ره‌خنه‌گر كرده ره‌خنه‌ییه‌كه‌ی ئه‌نجامده‌دات و له میانی پرۆسەی ره‌خنه‌گرتنیشدا زمانێكی بابه‌تییانه‌ی زانستانه‌ی پاڵپشت به وشه و زاراوه‌ی رەخنەیی و دامه‌زراو له‌سه‌ر مەعریفە و تیۆری ره‌خنه‌یی دیاریكراو به‌كاردێنێت و شیكردنه‌وه و راڤه و لێكدانه‌وه‌كانی بۆ تێكست ئەنجامدەدات.
توێژەر تایبەتمەندییەکانی رەخنەی زانستی دەخاتەڕوو: بابەتێتی، زانستیبوون، میتۆدبەندی، زمانێکی رەخنەیی - زانستی و بابەتییانەیە، هاوکات باسی پەیوەندیی رەخنە بە زانستەکانەوە دەکات و پێیوایە رەخنە لە زانستە مرۆییەکان تا زانستە پەتییەکان نزیکترە، هەروەها رەخنە سوود لە میتۆدی زانستە مرۆییەکان وەردەگرێت و لایەنی ئیستاتیکی تاڕادەیەک دەبێتە پەڕاوێز، بەڵام لە توێژینەوەی رەخنەییدا زانستەکان دەبن بە خزمەتکاری ئەدەب و ئیستاتیکا و هونەرە جوانەکانی ئەدەب دەردەخرێت. هاوکات پێشکەوتنەکانی سەدەی 19 لەلایەک یارمەتی رێبازی رۆمانسیزمیدا، لەلایەکی ترەوە واقیعییەت و بابەتیبوونی بووە هۆی لاوازکردنی، بەڵام رەخنەی میتۆدی و زانستی پێگەیشت. دواتر توێژەر گەشتێک بەناو رێبازە رەخنەییەکانی سەدەی 20 دەکات، کە بە کاریگەری قوتابخانەی زمانەوانی نوێ چەندین رێچکەی رەخنەیی دامەزران، کە تیایدا تێکستنووسیان لە ناوەند خست، بەمەش تێکستیان کردە ناوەند، هاوکات پاش بونیادگەرەکان لەمەش تێپەڕین و خوێنەریان کرد بە ناوەند، سەرمەشقی ئەم شۆڕشە رەخنەییەش بۆ زمانه‌وانی نوێ و هاوچه‌رخ دەگەڕێتەوە، کە ده‌سه‌ڵاتی زانسته سروشتی و مرۆییه‌كانی له كرده‌ی ره‌خنه‌گرتندا كه‌مكرده‌وه، له كاتێكدا به درێژایی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م و بەشێکی سه‌ده‌ی بیسته‌میش ئه‌م زانستانه ده‌سه‌ڵاتیان به‌سه‌ر توێژینه‌وه ره‌خنه‌یی و ئه‌ده‌بییه‌كاندا گرتبوو. زمانه‌وانی نوێ چه‌ند ئه‌دگاری نوێی به ره‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی به‌خشی، لەوانە: (شیكردنه‌وه‌ی ناوەخۆیی – وه‌سفی)، دوور له (هه‌ڵسه‌نگاندن و بڕیاردان). كه دوو سیمای ره‌خنه‌ی پێوه‌رین. هاوکات كاریگه‌رییه‌كانی زمانه‌وانی نوێ به‌سه‌ر ره‌خنه‌ی ئه‌ده‌بیدا له چه‌ند خاڵێكدا ده‌ركه‌وتن كه كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی و بنه‌مای گشتی پێبه‌خشین، بۆ نموونە له‌و میتۆده ره‌خنه‌ییانه‌ی (تێكست)یان به ناوەند کردووە، ئەم بنەما و تایبەتمەندییانەی هەیە:
-گه‌ڕانه‌وه بۆ خودی تێكست.
-تێكست جەستە و بونیادێکی زمانییە.
-خستنه‌ڕووی شوناسی تێكست له‌ڕووی زمانییه‌وه.
-تێكست بونیاد و سیسته‌مێكه و توڕێك پێوه‌ندیی به‌یه‌كه‌وه‌ی به‌ستوونه‌ته‌وه و به هه‌موویانه‌وه بونیادێكی هه‌مه‌كی گشتییان پێكهێناوه.
یەکەم: دابڕینی هۆكاره ده‌ره‌كییه‌كان و سیاقی مێژوویی و ده‌روونی و كۆمه‌ڵایه‌تی و بارودۆخی داهێنانی تێكست.
دووەم: دابڕینی تێكست لە ژیاننامەی تێكستنووس.
سێیەم: شیكردنه‌وه‌ی زمانی بۆ ئاسته زمانییه‌كانی تێكست.
چوارەم: نامۆكردن
پێنجەم: لادان
شەشەم: (واتا) به‌شێكه له بونیادی تێكست و له‌میانی بونیادی گشتی تێكسته‌وه به‌رهه‌م دێت.
هەرچی ئه‌و میتۆده ره‌خنه‌ییانه‌ی (خوێنه‌ر)یان بە ناوەند داناوە، پشت بەم بنەما و تایبەتمەندییانە دەبەستن: (گه‌ڕانه‌وه بۆ خودی تێكست، دابڕینی تێكست له هۆكار و سیاقه ده‌ره‌كییه‌كان و له خودی تێكستنووس، واتا له‌میانی ئاوێته‌بوونی خوێنه‌ر له‌گه‌ڵ تێكستدا به‌رهه‌مدێت، نەک له‌لایه‌ن تێكستنووسه‌وه، جیاكردنه‌وه‌ی مه‌به‌ستی تێكستنووس و تێكست، دال له تێكستدا ئاماده‌بووه و مه‌دلوول له دۆخی ئاماده‌نه‌بووندایه، هەروەها ده‌كرێت هه‌ر دالێكی ئاماده‌بووی نێو تێكست چه‌ندین مه‌دلولی ئاماده‌نه‌بووی جیاوازی هه‌بێت.)
توێژەر رای وایە، کاتێک ره‌خنه له پێوه‌ندیی راسته‌وخۆدایە به زانست، ئه‌وا پێویستە میتۆدبەند بێت، چونكه زانست به بێ میتۆد نابێت. رەگەزەکانی میتۆدیش لە سێ ئاستدا دەردەکەون: یەکەم: كۆڵه‌که و بنه‌ماكان (حەتمییەت، راستی و بابەتێتی)، دووەم: بونیاده میتۆدبەندییه‌كان (فاكته‌كان، چه‌مكه‌كان، گریمانه و بیردۆز و یاسا و رێساكان)، سێیەم: ئه‌ركه‌كان (وه‌سف، راڤه‌كردن، پێشبینیكردن و ته‌حه‌کكومكردن). دواتر توێژەر باسی کێشەکانی میتۆد و بێ میتۆدی، تاک‌میتۆدی و فرەمیتۆدی لە رەخنەی پراکتیکی ئەدەبیدا دەکات و پێیوایە، ئاماده‌بوون و ئاماده‌نه‌بوونی میتۆد ئاریشه دروست دەکات، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەر توێژینەوەیەکی ئەکادیمی لەبارەی ئەدەب و شیعری کوردی لەزانکۆکاندا پێویستە میتۆدێک یان چەند میتۆدێک (بەشێوەی تێهەڵکێش) بەکاربێنێت، بە مەرجی ئەوەی ئاگاداری بنەچەی ئەو میتۆدە و ژینگەی لەدایکبوونی بێت و بتوانێت لەگەڵ پراکتیک بیسازێنێت نەک میتۆد بکاتە ئامانج و تێکستی بۆ بکات بە قوربانی، واتە دۆگمای میتۆدی نەبێت، چونکە هەر میتۆدێکی رەخنەیی خاوەن تێڕوانینێکی دیاریکراوە کە لەسەر بنەمای تیۆرێک یان چەند تیۆرێک دامەزراوە و خاوەن چەندین کەرەستە و زاراوە و تەکنیک و میکانیزمی تایبەتە و پەیڕەوی کۆمەڵێک هەنگاوی کردەیی لە پڕۆسەی رەخنەگرتندا دەکات و بەهۆیانەوە رەهەندێکی دیاریکراوی نێو تێکستی ئەدەبی دەکاتە ئامانج و هەوڵی خستنەڕووی پێگە و رۆڵ و ئەرک و سروشتی ئەم رەهەندە دەدات.
2
بەشی دووەم، (رەخنەی ئەدەبی و رەخنەی رەخنە و میتۆدەکانیان لە توێژینەوەدا)، پێکهاتەی ئەم بەشەیە و سەرەتاش پێناسەکانی رەخنەی ئەدەبی و دواتر میتۆدەکانی دەخاتەڕوو. لە میتۆدی چوارچێوەیی (سیاقی)دا، میتۆدەکانی (مێژوو، کۆمەڵایەتی و دەرونی) باس دەکات، لە میتۆدی نەسەقیشدا، میتۆدەکانی (رەخنەی نوێ، فۆرمالیزمی روسی، بونیادگەریی فۆرمالیزمی، شێوازگەری، سیمۆلۆژیا، هەڵوەشاندنەوەگەری، تیۆری وەرگرتن و هێرمینۆتیکا) بەسەر دەکاتەوە. لە تەوەری دووەمیشدا رەخنەی رەخنە کە زاراوەیەکە یەکەمجار تۆدۆرۆف بەکاریهێناوە، دەخاتەڕوو. رەخنەی رەخنە، پرۆسەیەکی رەخنەییە لەسەر گوتارێکی رەخنەیی بنەما و ئەدگارەکانی خۆی رەنگڕێژ دەکات. بەومانایەی رەخنەیەکیان پرۆسە رەخنەییەکەی لەسەر داهێنانی ئەدەبیدا ئەنجام دەدات. ئەوەی تریان، پرۆسەکە لەسەر خودی ئەو رەخنەیە ئەنجام دەدات کە پێشتر لەسەر داهێنانی ئەدەبیدا ئەنجام دراوە، کەواتە رەخنەی رەخنە شوێنکەوتەی رەخنەی ئەدەبییە، بۆیە هەندێک رەخنەگر پێیانوایە بێ میتۆدە و مناڵکارە.
لە کۆتایی ئەم بەشەدا، توێژەر باسی میتۆدەکەی (جۆهانا ناتالی) کە میتۆدی هەڵبژێردراوێتی دەکات، جۆهانا هەوڵیداوە میتۆدێکی گشتگیر و دیاریکراو بۆ ئەو توێژینەوانە دابنێت، کە توێژینەوە ئەدەبی و رەخنەییەکان دەکەنە کەرەستەی توێژینەوەکانیان، بۆ ئەمەش چەند رێکارێکی داناوە: ئامانجەکانی توێژینەوە، سەرچاوەی پشت پێ بەستراو، دەق- مەتنی لێتوێژراو، چوارچێوەی میتۆدبەندی و هۆشیاری رەخنەیی رەخنەگر و پیادەکردنی رەخنەیی و تاقیکردنەوەی دروستی..هتد.
3
بەشی سێیەم، ئەم بەشە پراکتیکە بە ناونیشانی (سیماکانی رەخنەی زانستی لە چوارچێوەی ئامادەبوونی میتۆدی رەخنەییدا)یە، کە دوو تەوەری سەرەکی لەخۆ دەگرێت. لە یەکەمدا ئاوڕ لە سیمای (رەخنەی زانستی) لە چوارچێوەی ئامادەبوونی یەک میتۆدی رەخنەیی لەو ماستەرنامە و دکتۆرانامانە دەداتەوە. بۆ ئەمەش شەش نامەی ماستەر وەردەگرێت و بە ماستەرنامەی (بونیادگەری د ناڤ رەخنا کوردیدا) دەستپێدەکات، کە ئامانجەکانی نەخستووەتەڕوو، ئامانجی پەنهانیشی لەگەڵ ناوەڕۆکی نامەکەی ناسازگارە، چونکە ناونیشانەکەی دەچێتە ناو رەخنەی رەخنەوە، بەڵام کارەکەی لەناو رەخنەی ئەدەبیدا جێبەجێکردووە، کە ئەمە هەڵەی بنەڕەتی نامەکەیە، هاوکات سەرچاوەکانیشی کەمتر پەیوەستن بە میتۆدی مەبەستەوە، «لەم ماستەرنامەیەدا، (44) سەرچاوە لە کۆی (180) سەرچاوە پەیوەندیی راستەوخۆیان بە بونیادگەری و جۆرەکانییەوە هەیە، کە دەکاتە رێژەی (24 %) لە کۆی گشتی هەموو سەرچاوەکان). هاوکات توێژەر وردنەبووە لە خستنەڕووی میتۆد و پراکتیکدا. دواتر توێژەر سەرنجی ماستەرنامەی (شێوازگەری تیۆر و پراکتیک) دەدات، پێیوایە خستنەڕووی ئامانج و سەرچاوەکانی لە ئاستێکی شیاو دایە، بەڵام کێشەی میتۆدی لە پراکتیکدایە، چونکە میتۆدەکەی کە لەناوەوەی دەق دەکۆڵێتەوە، بەڵام لە پراکتیکدا سوودی لە دەرەوەش وەرگرتووە، لەبەرئەوەشە کە هەڵسەنگاندن و بڕیاردانی تێدایە، لەکاتێکدا میتۆدەکەی لەمە بەدەرە، زیاتر وەسفی و شیکارییە، نەک بڕیاردان.
سەبارەت بە دکتۆرانامەکانیش بە (سۆسیۆلۆژیای شیعری کوردی لە روانگەی پێوەرە ئاکارییەکانەوە) دەستپێدەکات و بەوردی بە پێی بنەما میتۆدییەکەی دەیخوێنێتەوە، پێیوایە ئەمیش راستەوخۆ ئامانجەکەی باس نەکردووە، هەروەها توێژەر سوودی لە سەرچاوە لاوەکییەکان نەک سەرەکییەکان بەستووە، کە ئەمەش خەوشێکی گەورەیە، بەڵام نمونە - دەقی لێتوێژراوی لەگەڵ میتۆدەکەی گونجاوە، هەرچەند نەیتوانیوە نموونەکان بە تەواوی و ئەزموونی شاعیرانی ماوەی ئاماژە بۆکراو وەربگرێت، بەڵکو بۆ شاعیرانی کلاسیک گەڕاوەتەوە، لەکاتێکدا دەبوو زیاتر شاعیرانی زەمینەسازی شیعری نوێی وەربگرتایە، هاوکات میتۆدبەندی تێزەکە کێشەی هەیە و توێژەریش تێکەڵکاری لە زاراوە و چەمکەکان کردووە، ئەمە جگەلەوەی میتۆدەکەی بە وەسفی -شیکاری داناوە، بەڵام ئەمانە سیمای میتۆدن نەک خودی میتۆدەکە، پاشان بە وردی رەخنە لەم نامانەش دەگرێت: (رەخنەی بونیادگەری لە تیۆرەوە بۆ پراکتیزەکردن) و (بنیاتی کارنامەیی لە دەقی نوێی کوردیدا) و (زمانی شیعری و رەخنەی ئەدەبی نوێ)، لە کۆتاییدا بە نۆ خاڵ ئەنجامی نامەکەی دەخاتەڕوو، کە گرنگترینیان، لە کۆی 123 نامەی ماستەر و دکتۆرا تەنیا 10 نامە بانگەشەی بەکارهێنانی میتۆدبەندیان کردووە، بەڵام لەم دە نامەیەش تەنیا دوانیان پابەندبوون، لە بانگەشەی فرەمیتۆدیشدا کەمترین نامە پەیڕەوی لێ کردووە، زۆرترین نامەی ئەم قۆناغە نوێیە و تێکست ناوەندە و خوێنەر بە پلەی دووەم دێت، خاڵی کۆتاییش ئەوەیە کە نامەکان بەشێوەی بەشەکی و لەتلەتکردنی تێکستەکان لێیان توێژراوەتەوە، ئەمەش ئەنجامێکی سەرکەتوو لە پرۆسەی میتۆبەندیدا بەدی ناهێنێت.
