بنـــــەماكـــــانی داهێنـــــان

موعتەسەم ساڵەیی

زانا و دەروونناسی نەمساوی (سیگمۆند فرۆید) بە یەكێك لە زانا و نووسەرە هەرە ناسراوەكانی سەدەی بیستەم دەژمێررێت. هیچ نووسەر و رۆشنبیر و بیرمەندێك لە جیهاندا بەدی ناكرێت، گەر لە كتێبخانەكەیدا چەندین كتێب و نامیلكەی ئەم زانا بلیمەتەی تێدا نەبێت .

وڵاتە خۆرئاواییەكان رۆژ لەدوای رۆژ، بێ وچان لە هەڵپەدان لە پێناوی پێشخستنی هەموو بوارەكانی ژیان. نهێنیی سەركەوتن و گەشەسەندنیشیان لە داهێنانەوە سەرچاوە دەگرێت، لەبەرئەوە بەردەوام سەرقاڵی داهێنانن لەهەموو بوارەكانی ژیاندا 

فرۆید، خاوەنی كۆمەڵێك تاقیكردنەوە و تێڕامانی دەروونییە، تێكڕای تاقیكردنەوە و ئەزموونەكانی وەكو دكتۆرێكی دەروونناسی، بوونە مایەی گەڵاڵەبوونی چەندین تیۆری بەناوبانگ و ناسراو لە بواری شیكاریی و دەروونناسیدا. فرۆید هەموو بۆچوون و تیۆرەكانی خۆی كۆكردەوە و لە دووتوێی چەندین كتێب و نامیلكەدا دایڕشتنەوە. بەرهەمەكانیشی وەرگێڕراونەتە سەر زۆربەی زمانە زیندووەکانی جیهان، بەناوبانگترین كتێبی فرۆید (لێكدانەوەی خەون)ە .
فرۆید، كابرایەكی كراوە و رووخۆش بوو، زۆری حەزی بە گەشتوگوزار بوو، بەتایبەتی لە وەرزی بەهاردا. زۆرجار لەگەڵ برادەرە نوژدار و زاناكانیدا گەشتو گوزاری دەكرد. كابرایەكی هاوچەرخی فرۆید، لەبارەیەوە دەگێڕێتەوە و دەڵێت: لە سەردەمی سەرەتای ژیانیدا حەزی بە خوێندنەوەی سەرگوشتەی ژیانی سەركردە سەربازییەكان بوو، وەكو (هانیبال، قەیسەر و ناپلیۆن و.. هتد). لەهەمان كاتدا نەخشەیەكی جیهانیی هەبوو كە بە ئاڵای وڵاتان رازابووەوە. لەو سەردەمەیشدا تا رادەیەك لە بواری رامیاریدا بیروباوەڕی سۆشیالیستیی لاپەسەند بووە و لایەنگریی لیبرالیزمی دەكرد، بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدانی نازیزم و ئەڵمانیای هیتلەریدا تا رادەیەك بڕوای بە دیموكراسی نەما، پشتگیریی لە پیاوانی رووناکبیر و لێهاتووی ئازا و بوێر دەكرد. بێ وچان دەیخوێندەوە و خۆی رۆشنبیر دەكرد و گرنگیی بە ئەدەبیات دەدا، بەرهەمەكانی (گۆتە و شكسپیر)ی دەخوێندەوە. دەوترێت لە تەمەنی هەشت ساڵیدا دەستی كردووە بە خوێندنەوەی شانۆنامەكانی شكسپیر، لەهەمان كاتدا(هۆمیرۆس)ی چووبوو بەدڵدا، بە چاوێكی پڕ لە رێزیشەوە دەیڕوانییە فیلدنگی ئینگلستانی و ئەناتۆل فرانسی فەڕەنسایی و مارك توینی ئەمریكایی .
فرۆید، لە بەرهەمەكانی نووسەری رووسیی دستۆیفیسكیدا قووڵ دەبوەوە و بابەتێكی پڕ بایەخی لەبارەی بەرهەمەكانی ئەو نووسەرەوە نووسیووە، بەتایبەتی لایەنی تاوانی كوشتنی باوك لە رۆمانەكانی دستۆیفسكیدا تەواو سەرنجی راكێشابوو، بۆیە ئەم چەمكە گرنگەی خستە ژێر تیشكی لێكۆڵینەوەوە .
لە ساڵی (1885) دا فرۆید بە مەبەستی خوێندن روویكردە شاری پاریس و بۆماوەی شەش مانگ لە ژێر دەستی زانای ناسراو (ژان پارتین شاركۆ)دا خوێندی. ئەم زانا فەرەنساییە وای بۆدەچوو گوایە لە رێگەی خەواندنی موگناتیسیەوە، دەتواندرێت دیاردەكانی هیستیریا چارەسەر بكرێت. لە ساڵی 1886دا فرۆید خاتوو (مارتا برنایس)ی كردە هاوسەری خۆی و بوون بە خاوەنی شەش مناڵ. ئەوەبوو یەكێك لە كچەكانی بەناوی (ئەننا فرۆید) بوو بەزانایەكی دەروونناسی. لەو ماوەیەدا فرۆید خۆی تەرخان كردبوو بۆ چارەسەركردنی نەخۆشیی دەمارگیریی، لە زانكۆی ڤیەننەدا دەستی كرد بەوانە وتنەوە. ساڵی 1902 لەتەك چەند برادەرێكیدا كۆمەڵەی ڤیەننای بۆ شیكردنەوەی دەروونیی دامەزراند. هەر كە نازییەكان دەستیان بەحوكمڕانیی كرد، فرۆید ناچاربوو بەرەو وڵاتی ئینگلستان هەڵبێت. هەر لەو وڵاتەدا لە رێكەوتی 22 ی مانگی یازدەی ساڵی 1939 كۆچی دوایی كرد. فرۆید لە بواری شیكاریی دەروونیدا دەستێكی باڵای هەبوو، هەروەها لە رووی لێكدانەوەو راڤەكردنی خەونیشەوە خاوەنی تیۆری تایبەتی خۆی بوو. هەموو بۆچوونەكانی سەبارەت بەدنیای جەنجاڵ و تێكچڕژاوی خەون لە كتێبە بەناوبانگەكەی (لێكدانەوەی خەون)دا تۆماركراون و داڕێژراون. ئەم كتێبە وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی كوردیش. بەپێی بۆچوونی فرۆید (ئاگایی) و (نائاگایی) دوو لایەنی گرنگی كەسایەتیی هەر تاكێك پێكدەهێنن. خەونیش كە لەدنیای نائاگاییەوە هەڵدەقوڵێت بریتیە لە ئامرازێك بۆ بەدەستهێنانی ئارەزووە سەركوتكراوەكان. داداییەكان کە لەپاش ساڵی 1916 لە رۆژئاوا سەریهەڵدا و پاش ئەوانیش سوریالیستیەكان هاتنە ئاراوە، بەڕادەیەكی زۆر پەیڕەوكارانی ئەو دوو رێبازە كەوتبوونە ژێر كاریگەریی تیۆییەكانی فرۆیدەوە و گرنگییان بەدنیای جەنجاڵی بێ ئاگایی و خەون و خەیاڵ و ئەندێشە و فانتازیا دەدا. ئەم هەموو چەمك و لایەنانەیش بەخەستی لەكارە هونەرییەكانیاندا رەنگیان دەدایەوە. فرۆید رووی خۆی بەلای داهێنەرەكاندا وەرچەرخاند و بەرهەمی چەند داهێنەرێكی شیکردەوە لەمەیدانی ئەدەب و هونەردا وەكو( لیۆناردۆ داڤینشی و ڤان کوخ و دوستۆیفسكی و ماركیز دوساد و چەندانێكی تر). لەئەنجامدا وای بۆدەچوو ئەم كەسایەتییانە گەرچی خاوەنی توانای فیكری و زیرەكیی بوون و هەست ناسك بوون، زۆریش تامەزرۆی هونەر بوون، بەڵام سەرەڕای هەموو ئەمانە حەزیان بەوەبووە سەرەنجی خەڵك بۆلای خۆیان رابكێشن بەتایبەتی رەگەزی مێینە. هەر بۆیە گرنگیدان بەخودی كەسایەتی داهێنەر، كرۆك و پاڵنەری چالاكیی هونەریی و ئەدەبیی لەلای داهێنەر پێكدەهێنێت. فرۆید وای لێکدەداتەوە، هونەرمەند دووچاری نەخۆشیی دەروونیی (NEUROSES)ـ بووە هۆیەكەیشی دەگەڕێتەوە بۆ شێواوی ئارەزووە خەفەكراوەكان و توانای سێكسی كە بە (LIBIdO) ناوی دەبات. داهێنەر لەپێناوی رزگاربوون لەو نەخۆشییە بەنائاگاییەوە بەرەوە هەڵكشان – تسامی - SUBLIMATION )) دەچێت. ئەمەیش مانای وایە داهێنەر بازدەدات بەسەر كێشە سێكسییەكانیدا، بەرەو هەڵكشان دەڕوات و چالاكیی ئەدەبیی و هونەریی ئەنجامدەدات. بەمجۆرە كێشە سێكسییەكانی پەرە پێدەدات و دەیانكات بەبابەتی پڕ بایەخ و گرنگی كۆمەڵایەتی. لەبواری كیمیاسازیشدا هەڵكشان هەیە، بەو مانایەی ماددەیەك لە دۆخێكی رەقەوە هەڵبكشێت و بچێت بۆ دۆخێكی گازیی، ئەم زاراوەی هەڵكشانە لەدیدگای ئەم زانایەوە لە بواری هونەر و ئەدەبیشدا بەدی دەكرێت كە توانا و ئارەزووەكانی داهێنەر لەبواری كێشە دەروونییە سێكسییەكانەوە بەرزببێتەوە و هەڵبكشێت بۆ دنیای هونەر و ئەدەب كە مانای بەرزیی و بڵندیی دەبەخشێت. بەم پێیەیش هەڵكشان بریتیە لە پرۆسەی گۆڕانكاریی لە ئاستی پاڵنەرە خۆڕسكیە ناكۆك خوازەكان و ئارەزووە سێكسییە سەركوتكراوە تێرنەكراوەكان، دواتر بەرزكردنەوەیان بەرەو ئاستی چالاكی و داهێنانی ئەدەبیی و هونەریی و فیكریی وەكو وێنەكێشان و پەیكەرتاشی و چیرۆك و رۆماننووسین و کاری شانۆیی و سینەمایی و داهێنانی وەرزشی و نوژداری و.. هتد. ئەم پرۆسەیە وەكو فرۆید بۆی دەچێت بریتیە لە وەرچەرخانی ئارەزووی سێكسی بەرەو ئامانجی ئەدەبیی و هونەریی و فیكریی. ئەم حاڵەتەیش پاڵنەر و خواستە دوژمنكارییەكان بەرز و بڵند دەكاتەوە بەرەو ئامانجە كۆمەڵایەتییە پیرۆز و لەبەرچاو گیراوەكان، بۆ نموونە (ماركیز دوساد و جان جینێ) لە كەسانێكی خواست نزمەوە بەرەو ئاستی نووسەرێكی بەڕێز هەڵكشان و بڵندبوونەوە. زۆربەی تیۆییەرەكانی فرۆید لـــــە ئارەزووە سێكســــییەكانەوە سەرچاوە دەگرن، ئەمەیش مانای ئەوە دەبەخشێت فرۆید لەم رووەوە زیادەڕەویی كردبێت، وەهایشی كردووە لەلایەن چەندین بیرمەندەوە رەخنەی لێ بگیرێت. فرۆید لە شاری ڤیەننادا پەروەردەبووە، ئەو شارەیش بەرلە جەنگی یەكەمی جیهانیی پایتەختی ئیمپراتۆرییەتێكی ناسراوبوو. ژنانی چینە دەستڕۆیشتووەكان لە رووی توانای ماددی و پۆشاك و خۆراكەوە تێربوون، بەڵام لە رووی سێكسیەوە برسی و چاوچنۆك بوون. ئەمەیش وایكردبوو نەخۆشیی دەروونیی لە نێوانیاندا بڵاوببێتەوە، زۆرێك لەو خانمانەی روویان دەكردە لای فرۆید بۆ چارەسەركردن، ئەم دیاردەیە بە ئاستێکی زۆر رەنگیدایەوە لەسەر تیۆرییەكانی فرۆید، گەر بهاتبایە فرۆید لە ژینگەیەكی تردا بژیایە لەوانەبوو تیۆرییەكانی بەئاراستەیەكی دیكە رێچكەیان ببەستایە، بۆ بەرپەچدانەوە و بەرهەڵستیی كردنی تیۆرییەكانی فرۆید، بۆ نموونە(چارلس دیكنز) باسی ئاكامی هۆكارە ئابوورییەکانی دەکرد نەك سێكسییەکان، مەبەستی بوو لە رێگەی داهاتی نووسینەكانییەوە خێزانەكەی بەخێو بكات. بەهەمان شێواز دوستۆیڤسكی لەپێناوی بەدەستهێنانی پارە و پولدا دەینووسی. ساڵی (1732) ڤۆلتێر نامەیەك بۆ (لیڤیبەر)ی هاوەڵی دەنووسێ و دەڵێت: (پێویستە مێش هەنگەكان هەنگوین بەرهەمبهێنن، یاخود كرمی ئاوریشم ماددەی ئاوریشم بهێننە بەرهەم، شاعیریش بۆیە دەبێت بە شاعیر، چونكە سروشت ئەمەی بەسەردا سەپاندووە). ئەندرێ جید لەبارەی نووسینەوە دەڵێت:(قورسترین شت لەدنیادا ئەوەیە مرۆڤ دەست بەنووسین بكات، چونكە پیشەی نووسین پێویستی بەدڵسۆزی و پاكڕەوشتیی هەیە) ئێمەیش بۆمان هەیە بەرپەرچی هەندێك لە بۆچوونەكانی فرۆید لە بارەی داهێنانەوە بدەینەوە، كە هەردەم داهێنان پەیوەست دەكات بە ئارەزووە سێكسییەكانەوە. دەپرسین و دەڵێین: ئاخۆ دەبێت پاڵنەرە سێكسییەكان لە پشت نووسینی(مەم و زین)ەكەی (ئەحمەدی خانی) و (ئەی ڕەقیب)ەكەی(دڵدار)ی شاعیرەوە بووبێتن؟ لە وەڵامدا دەڵێین نەخێر، بەڵكو هەستی نەتەوایەتی هۆكاری سەرەكیی و پاڵنەری بنەڕەتیی بوون بۆ داهێنانی ئەو دوو شاكارە و چەندین شاكاری تر لە كوردستان و سەرانسەری جیهاندا.
دەکرێت رەخنە لە چەند لایەنێكی سەرنج و تێڕوانینەكانی سیگمۆند فرۆید بگیرێت، بەڵام تیۆرە دەروونییەكانی بەشێوەیەكی گشتی گەلێك لایەنی راستیی لە خۆدەگرن. كار گەیشتۆتە رادەیەك بۆچوونەكانی، هەژموونی خۆیان سەپاندووە بەسەر تێكڕای كۆمەڵگەی مرۆڤایەتیدا، سەرجەم خوێندنگا و زانكۆ و ئەلقە زانیاری و رۆشنبیرییەكانی جيهان، بەگەرمییەوە لە جیهانی فرۆید دەڕوانن و بە وردییەوە تیۆرە دەروونییەكانی دەخوێنن .
ئەو بیرمەند و زانایانەی لەبارەی دنیای داهێنانەوە دوواون ژمارەیان زۆرە، یەكێك لەوانە زانای ناسراو ئەلفرێد ئیدلەرە( 1870 ــ 1937 )، خاوەنی تیۆری ( گرێی كەم و كوڕی )، ئەم زانا نەمساییە وای لێكدەداتەوە، گەر تاكێك تۆوی خۆبەكەم زانین لەناخیدا رووابێت و دووچاری گرێی كەموكوڕیی بووبێت، ئەوا خۆی لەبەردەم دووڕیانێكدا دەبینێتەوە، لەو حاڵەتەیشدا یا خۆی دەخواتەوە و خۆی بەلاواز دێتە پێش چاو و گۆشەگیر دەبێت، یاخود دەتوانێت بازبدات بەسەر هەستكردن بەكەم و كوڕییەكانیدا، بۆی هەیە كاری مەزن بەئەنجام بگەیەنێت و بەهرەمەندیی بنوێنێت و داهێنان بكات. لەمێژووی دوورونزیكدا لەم رووەوە نموونە زۆرن، هەندێك لەكەسانی بلیمەت ، لە قۆناغی خوێندنی سەرەتاییاندا بەگەمژە ناوزەد کراون، لەبواری خوێندندا سەركەوتووو نەبوون بەڵام لەكاتی گەورەبوونیاندا بوون بەكەسانی بلیمەت و ناسراو، توانيويانە لە بوارەكانی زانست و ئەدەب و هونەر و گەلێك لایەنی تردا داهێنانی گەورەبکەن. لێرەدا دەتوانین ناوی هەندێكیان تۆماربكەین وەكو: (ئەنیشتاین، باستوێر، باسكال، بۆنكارێ، جێمس وات، داروین، نیوتن، ئەمیل زۆلا، تۆلستۆی، سەمۆئێل جۆنسون، والتەر سكوت، بسمارك، ماركس، جۆن كەنەدی و وینستون چەرچل .. هتد).
بۆ نموونە(باستوێر) بەهۆی نزمیی نمرەكانییەوە لە پەیمانگەی باڵای شاری پاریس وەرنەگیرا. یاخود نووسەری ناسراو (ئەمیل زۆلا)  لەتاقیكردنەوەی مێژووی ئەدەبی فەرەنسیدا سەركەوتنی بەدەست نەهێنا. بۆی هەیە رەخنە ئاراستەی چەند چەمكێك لە تیۆرەكانی(ئەلفرێد ئیدلەر)ی خاوەنی تیۆری (گرێی كەمو كوڕی) بگیرێت، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی راوبۆچوونەكانی گەلێك لایەنی راستیان لە خۆگرتووە.
داهێنان پێویستیی بە بەهرە و ویست و ئیرادەیەكی پۆڵایین هەیە، هەروەها بە نێوەند و ژینگەیەكی شیاو و لەبار کە یارمەتیدەر بێت بۆ نەشونمای بەهرە و داهێنان. بۆ ئەمەیش  پێویستی بەخۆماندوو كردنێكی زۆرە، زانای پۆڵەندی كۆپەرنیكۆس(-1473 1543) بەدرێژایی چل ساڵ سەرقاڵی تاوتوێ كردنی بۆچوون و تیۆرە زانستییەكانی بوو، نەیدەویست كتێبە ناسراوەكەی(لەبارەی جموجوڵی هەسارەکانی ئاسمان )ەوە چاپ بکات. لەتەمەنی حەفتا ساڵیدا لە ژێر پاڵەپەستۆی دۆست و هاوەڵەكانیدا ناچاربوو چاپی بکات. ئەوەبوو لە كاتی سەرەمەرگیدا كە لەنێو جێگادا راكشابوو، دانەیەك لەو كتێبەی خۆیی بەدەست گەیشت. ئەو دۆزینەوە زانستییانەی كۆپەرنیكۆس لەسەردەمی خۆیدا، شۆڕشێكی گەورە و گران و مەترسیدار بوو، توانیی گۆشەنیگای سەرجەم كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بگۆڕێت، بەوپێیەی سەرپێچیی تیۆرییەكانی ئەرستۆ و بەتلیمۆسی دەكرد، توانیی ئەو راستییە بسەلمێنێت كە گۆی زەوی بەدەوری خۆی و خۆردا دەسووڕێتەوە، بەڵام لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا خوێندكارێكی قۆناغی سەرەتایی، شارەزای ئەو بۆچوونە زانستییەی كۆپەرنیكۆسە .
زانای دەروونناس بافلۆف (1936- 1849) بەدرێژایی چارەکە سەدەیەك سەرقاڵی تۆمــــاركردنی تاقیــكردنەوە زانستییەكانی بوو. نەیدەویست ئەو دەقانەی خۆی بەچاپ بگەیەنێت، تا ئەو كاتەی یەكێك لەقوتابییەكانی هەڕەشەی لێ دەکات و ناچاری دەکات بەچاپیان بگەیەنێت .
وڵاتە رۆژئاواییەكان رۆژ لەدوای رۆژ، بێ وچان لە هەڵپەدان لە پێناوی پێشخستنی هەموو بوارەكانی ژیان. نهێنیی سەركەوتن و گەشەسەندنیشیان لە داهێنانەوە سەرچاوە دەگرێت، لەبەرئەوە بەردەوام سەرقاڵی داهێنانن لەهەموو بوارەكانی ژیاندا وەكو: فیكر و فەلسەفە و ئەدەب و هونەر و زانیاریی، یاخود لە رووی پیشەسازییەوە هەردەم دەست بەكارن، ئامرازەكانی بەرهەمهێنان و پێداویستییەكانی ژیان پەرە پێدەدەن، ئەمەیش دەرگای لەبەردەمیاندا واڵا كردووە باڵا دەستبن و خۆشگوزەرانیی بۆخۆیان دابین بكەن. بە پێچەوانەی ئەوانیشەوە ئێمەی خۆرهەڵاتیی، بەتایبەتی وڵاتانی ئەم ناوچەیەی دەوروبەرمان، دەستەوەستان لێی دانیشتووین، زۆر كۆڵەوارین و ناتوانین بە ئەرکی داهێنان هەڵبستین و بەرەو پێشەوە هەنگاو بنێین. بە تەنیا لە بواری چاوچنۆكیی و پاوەنخوازیی و خۆبەزلزانین و كوشتن و بڕیندا، داهێنانی سەرسوڕهێنەر ئەنجام دەدەین!، وڵاتانی پێشكەوتوو خەون بەئایندەیەکی پرشنگدارترەوە دەبینن، ئێمەی رۆژهەڵاتییش بەعەقڵییەتێكی چەقبەستووەوە چاومان بڕیوەتە رابردوو، شكۆمەندیی خۆمان لە مێژووی دێریندا بەدی دەكەین. پێویستە بەوردی رابردوو بخوێنین و لێی وردببینەوە، بۆئەوەی پەند و عیبرەتی لێ وەربگرین، بۆمان هەیە بڵێین گەر رابردوو بەلامانەوە ئازیز بێت، ئەوا ئایندە و داهاتوو ئازیزترن.