بۆچی توركیا دەیەوێت ببێتە ئەندام لە گروپی برێكسدا؟

نەوشیروان فەتاح

هەرچەندە توركیا لە ساڵی 1952وە بۆتە هاوپەیمانێكی سەرەكی و كارای خۆرئاوا، بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەكانی یەكێتیی سۆڤێتی ئەو كات و لە ماوەی بوون بە ئەندامیشی لە هاوپەیمانیی ناتۆ ئەندامێكی چالاك و كاریگەربووە، بەڵام لە دوای ساڵی 2003وە سیاسەتی دەرەوەی توركیا بە سەركردایەتیی (رەجەب تەیب ئەردۆگان) گۆڕانی ریشەیی بەسەردا هاتووە، دەیەوێت لە چەندین رەهەندی جیاوازەوە پێگەی خۆی لە گۆڕەپانی نێودەڵەتیدا بەهێز بكات و پێناسێكی نوێ بۆ خۆی بهێنێتە ئاراوە، لە دیارترین هەنگاوەكانی ئەنكەرە خۆ نزیك كردنەوەی بووە لە ركابەرەكانی خۆرئاوا وەك چین و روسیا و ئێران، دواین هەوڵیشی پێشكەشكردنی داواكارییەك بوو بۆ بوون بە ئەندام لە گروپی برێكسدا، تا لەو رێگەیەوە رۆڵی خۆی وەك هێزێكی كاریگەر لە ناوچەكە و جیهان بەهێزتر بكات.

ئامانجی توركیا لە بوون بە ئەندام لە گروپی برێكسدا، فراوانكردنی پێگەكەیەتی لەسەر نەخشەی جیهان، ئەو هەنگاوەش وەك دەرفەتێك لێی دەڕوانێت بۆ بەهێزكردنی ئابوورییەكەی، لە دەرەوەی ئابووریی هاوپەیمانیی وڵاتانی خۆرئاوا و ئەمریكا

گروپی برێكس
پێنج پیتی كورتكراوەی (BRICS) ناوی هەریەكە لە وڵاتانی بەرازیل، روسیا، هیندستان، چین و ئەفریقای باشوورە، ئەم وڵاتانە لەساڵی 2006دا یەكیانگرت و گروپێكی ئابوورییان پێكهێنا، لە ساڵی 2009دا یەكەم لوتكەیان بەست، لە ماوەی رابردووشدا چەند وڵاتێكی تری وەك (ئێران، ئیمارات، ئەسیوپیا و میسر) روویان لەو گروپە كردووە، دەتوانین بڵێن خاوەنی گەورەترین ئابووریی گەشەسەندووی جیهانن.
وڵاتانی بەشداربووی برێكس 3.2 ملیار كەس لەخۆدەگرن كە دەكاتە 40 %ی كۆی دانیشتوانی جیهان و ئابوورییەكانیان نزیكەی %27ی بەرهەمی ناوخۆیی جیهان پێكدەهێنن، هەروەها زیاتر لە %18ی بازرگانیی جیهانیش پێكدەهێنن.
خەونی برێكس دەركردنی دراوێكی هاوبەشە كە پشت بە زێڕ ببەستێت، بەڵام وەك دەردەكەوێت بەدیهێنانی ئەو خەونە نزیكە لە مەحاڵ، بۆیە ئێستا هاوپەیمانییەكە چاوی لەسەر ئەوەیە دراوی جێگرەوە بۆ دۆلار بدۆزێتەوە لە بازرگانیی نێودەوڵەتیدا و چیتر دۆلار هەژموونی رەهای بەسەر ئابووریی جیهاندا نەبێت و دراوی سەرەكی نەبێت لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێودەوڵەتیدا، بەڵكو دراوی نیشتیمانیی وڵاتەكان ئامرازی بەهێزی ئاڵوگۆڕ بن.

ئامانجی توركیا
ئامانجی توركیا لە بوون بە ئەندام لە گروپی برێكسدا، فراوانكردنی پێگەكەیەتی لەسەر نەخشەی جیهان، ئەو هەنگاوەش وەك دەرفەتێك لێی دەڕوانێت بۆ بەهێزكردنی ئابوورییەكەی، لە دەرەوەی ئابووریی هاوپەیمانیی وڵاتانی خۆرئاوا و ئەمریكا، بە تایبەتی دوای ئەو ئاستەنگە بەردەوامانەی بۆ بوون بە ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا بۆی دروست كرا، لێپرسراوانی توركیا ئەو هەستەیان لادروست بووە، پێویستە روو لە هاوپەیمانییەكی تر بكەن و پێگەی جیۆسیاسیی وڵاتەكەیان دوور لە ئابووریی وڵاتانی پێشكەوتووی خۆرئاوا بەهێز تر بكەن، پێشیان وایە بوون بە ئەندام لە گروپی برێكس دەبێتە هۆی بەهێز كردنی هەماهەنگی بازرگانی و دارایی لەگەڵ ئەو وڵاتانە و گەشە كردنی پەیوەندییە ئابورییەكانیان لە رێگەی ئەو بانكەی برێكس دروستی كردووە.

ئابووریی توركیا 
هەرچەندە بە پێی ئامارەكانی سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی بۆ ساڵی 2023 ئابووریی توركیا لە ریزبەندی حەڤدەیەمیندایە، بەڵام گومانی تێدانییە ئێستا دۆخی ئابوورییەكەی لە قۆناغێكی زۆر خراپدایە و بە تەواوی پشتی بە وەبەرهێنانی بیانی بەستووە، رێژەی هەڵاوسان گەیشتۆتە %72، گومانی زۆر لە سەر داهاتووی ئابووریی توركیا دروست بووە و هەوڵەكانی ئەردۆگانیش بۆ باشتركردنی دۆخی ئابووری وڵاتەكەی بێسوود بووە، بۆیە بۆ گەشەكردنی ئابووریەكەی رووكردنە گروپی برێكس بە یەكێك لە دەرفەتەكان دادەنێت، لە كاتێكدا بوون بە ئەندام لەو گروپە هێندەی مەیلێكی سیاسییە هێندە ئابووری نییە.

پاساوەكانی بوون بە ئەندام 
لە ماوەی 10 ساڵی رابردوودا پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ هاوپەیمانەكانی لە خۆرئاوا ئاڵۆزی تێكەوتووە، بە تایبەتی دوای ئەوەی لە ساڵی 2013دا ئەردۆگان وڵاتانی خۆرئاوای بە پشتیوانیی خۆپێشانەدانەكانی (بەهاری عەرەبی) تۆمەتبار كرد، هەروەها پشتگیریی ئەمریكا لە چەكدارانی كورد و هێزەكانی سوریای دیموكرات لە جەنگی دژ بە داعشدا، پەیوەندییەكانی ئەنكەرەی لەگەڵ واشنتۆن هێندەی تر ئاڵۆزكرد.
لە ئۆكتۆبەری ساڵی 2015دا دوای پەرەسەندنی ئاڵۆزیی و توندوتیژی لە ناوچە كوردییەكان، هەریەك لە ئەمریكا و ئەڵمانیا، بڕیاریاندا سیستمی بەرگریی ئاسمانی خۆیان لە توركیا بكشێننەوە، لە بەرانبەر ئەوەدا توركیا لە رێگەی كڕینی سیستمی بەرگریی ئاسمانی (ئێس - 400)ی روسیاوە لە ساڵی 2017دا پەیوەندییەكانی لەگەڵ مۆسكۆ بەهێزكرد، ئەوەش وایكرد ئەمریكا ئەنكەرە لە كڕینی فڕۆكەی (ئێف - 35) بێبەش بكات و سزاشی بەسەردا بسەپێنێت.
كودەتا سەبازییەكەی ساڵی 2016 پرسێكی ترە كە ئەردۆگان بەردەوام لە وتارەكانیدا خۆرئاوا و ئەمریكای پێ تۆمەتبار دەكات و پێی وایە، دەستی خۆرئاوای لە پشتە و لە ئەمریكاوە هەوڵی رووخاندنی حكومەتەكەی دراوە.
هەروەها دوای زیاتر لە 20 ساڵ مانەوەی لە دەسەڵات (رەجەب تەیب ئەردۆگان) سەرۆكی توركیا بە تەواوی نائومێد بووە و بەتەواوی لەوەش دڵنیا بۆتەوە كە هەرگیز وڵاتەكەی نابێتە ئەندام لە یەكێتیی ئەوروپادا، بۆیە پێی وایە ئەنكەرە پێویستی بەوەیە لە پەیوەندییەكانیدا هاوسەنگی لە نێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوا بپارێزێت. 

هەژمونی توركیا
توركیا زیاتر لە چەند مانگێكە بە رەسمی داواكاریی بۆ بوون بەندام لە گروپی برێكس پێشكەش كردووە، ئەوەش پێچەوانەی ئەو گۆڕانكارییە جیۆسیاسییانەیە كە ئێستا جیهان پێیدا تێپەڕ دەبێت، بەڵام ئەنكەرە پێی وایە لە داهاتوودا قۆناغ بە قۆناغ سەنتەری قورسایی جیۆسیاسی لەو وڵاتانە دوور دەكەوێتەوە كە خاوەنی ئابوورییەكی پێشكەوتوون، مەبەست لێی ئەمریكا و خۆرئاوا)یە، لە بەرانبەردا روو لەو وڵاتانە دەكات، كە ئابوورییەكەیان لە گەشەكردندایە مەبەستیشی گروپی برێكسە، هەروەها ئاڵۆزییەكانی لەگەڵ هاوپەیمانیی ناتۆ بە دەرفەت دەزانێت بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ روسیا و گروپی برێكس.

گۆڕانی ئابووری
لە رووی ئابوورییەوە توركیا لە چەندین بواردا پشت بە روسیا و چین دەبەستێت، بە نموونە لە كۆی گشتی بازرگانیی دەرەكیی توركیا رێژەی %11ی لەگەڵ روسیایە، رێژەی %42ی پێداویستی ناوخۆی غازی سروشتی لە روسیاوە هاوردە دەكات و ساڵانە زیاتر لە شەش ملیۆن و 300 هەزار گەشتیاری روسی روو لە توركیا دەكەن، جگە لەوانە كۆمپانیای (روس ئەتۆم) بە بەهای 24 ملیار دۆلار سەرقاڵی دروستكردنی وێستگەیەكی ئەتۆمییە لە كەناری دەریای سپی ناوەڕاست لە توركیا و دانوستانەكانیش بەردەوامن بۆ دروستكردنی وێستگەیەكی تری ئەتۆمی.
هەرچی پەیوەندیی بە چینەوە هەیە، توركیا لە چەندین بواری جیاوازدا هەماهەنگیی ئابووریی لەگەڵ پەكین هەیە، لەوانە دروستكردنی وێستگەیەكی ئەتۆمی، دروستكردنی كارگەی ئۆتۆمبێلی كارەبای لە توركیا.
 
مەترسی و ئاستەنگ
لەوانەیە بوون بە ئەندامی توركیا لە گروپی برێكس دەروازەیەكی نوێی ئابووری و سیاسی بە رووی ئەنكەرەدا بكاتەوە، بەڵام چەندین مەترسی و ئاستەنگی تری بۆ دێتە پێشەوە، لەوانە نزیكبوونەوەی زیاتری توركیا لە روسیا دەبێتە هۆی نیگەرانیی هاوپەیمانەكانی لە خۆرئاوا، بە تایبەتی هەڵوێستەكانی ئەنكەرە لە جەنگی بەردەوامی روسیا و ئۆكرانیا، هەروەك پێشتر ئەمریكا چەند جارێك هۆشداری داوەتە ئەنكەرە، ئەگەر پەیوەندییە سەربازییەكانی لەگەڵ مۆسكۆ فراوانتر بكات، سزای تری بەسەردا دەسەپێنێت.
لەلایەكی ترەوە توركیا ئەندامی ناتۆیە و نایەوێت پەیوەندییە سەربازییەكانی لەگەڵ هاپەیمانەكانی گرژیی تێبكەوێت و بێبەش بێت لەو یارمەتییە دارایی و سەربازییانەی لە ئەمریكا و وڵاتانی یەكێتیی ئەوروپا وەریدەگرێت، هەروەها توركیا بەشێكی سەرەكییە لە سیستمی موشەكی ناتۆ و بەرژەوەندیی ستراتیژیی گرنگی تێیدا هەیە، بۆیە دەیەوێت پارێزگاری لە هاوسەنگی پەیوەندییەكانی لەگەڵ خۆرئاوادا بكات و بەردەوام بێت.
 
سەرچاوە: ئاژانسی بلومبێرگ