قاوەخواردنەوەیەک لای کەژاڵ ئەحمەد

توێژینەوەی:
م. نیاز ئەبوبەکر ساڵح

2-1 

بە پێویستم زانی ئەمجارە، توێژینەوەیەكی ئەكادیمیی بۆ یەكەمجار  سەبارەت بە خانمێكی شاعیر ئەنجام بدەم، لە رووی میتۆدی دەروونیی لەسەر (5) دەقە شیعری شاعیری ناسراوی نەتەوەكەمان (كەژاڵ ئەحمەد)بکەم، ناونیشانی دیوانەكەی  (قاوەیەك لەگەڵ ئەودا) یە، چاپی یەكەم  ساڵی 2001، توێژینەوەكە لە سەرەتایەك وسێ بەش پێكدێت.
سەرەتا: ناونیشانی توێژینەوەكەم (قاوە خواردنەوە لای  كەژاڵ ئەحمەد)ە  بۆ پێنج دەق لەهۆنراوەكانی شاعیر، كاتێك تەماشای  دیوانەكەیم كرد سەرپێیانە خوێندمەوە،  بەگشتی سەرجەم هۆنراوەكانی پڕ لە چێژن، لەدنیای خەیاڵ و واقیعەوە بوونیات نراوە، بابەتی خۆشەویستیی و نەتەوەیی  و بەرگریكردن لە ژنان  لە ناوەڕۆكی هەندێ لە هۆنراوەكانیدا دەبینرێ. هەموو كات  ئەو خانمانەی شاعیرن، زیاتر لەپێناوی مافەكانی ژنان وەك خەباتێكی مرۆڤایەتی و سیاسی  جگە لە بابەتی خۆشەویستیی، دەناسرێن،  ئەمە یەكەم كارمە لە سەر دەقی شیعرەکانی خانمێكی شاعیر، یەکەمجارە خانمێتی و ژنێتی  لە هەستی ناسك و جوانی  شاعیرێکدا وەك خۆی ببینم، راستگۆیی یەكێكە لەتایبەتمەندییەكانی شاعیران بەگشتی، شاعیر بوێرانە  وەك پیاوان هاتۆتە مەیدانی نووسین و خوێنەرەكانی لە خۆشەویستی بێبەش نەكردووە. ئەو (5) دەقەی هەڵمبژاردوون  تەوەری خۆشەویستییەكی مرۆڤانە، پەروەردەییانە تێیاندا دەبینرێ.  شاعیر پەیامێكی پەروەردەیی و مرۆڤانە لە رێگەی نووسینەكانییەوە دەگەیەنێتە خوێنەری  شیعر،  هیوادارم توێژینەوەكەم لەئاست خەیاڵە جوانە داهێنەرەكەی شاعیر و خوێنەری جدییدا بێت.

بەشی یەكەم:
هۆنراوەكان كە هەڵمبژاردوون لە رووی زانستی وێژەییەوە بەمجۆرەن، لە رووی ناوەڕۆكەوە بابەتەكان(دڵداری)ین، لە رووی رووخسارەوە وشەكانی دڵڕفێن و سادە و ساكارن  و كەمێ وشەی عەرەبییان تێدایە، هەندێ وشەی كاریگەری ئەو ژینگەیەی پێوەیە كە شاعیری تێدا پەروەردەكراوە و زمانی گفتوگۆی پێ پژاوە، بەجۆرێ وەستایانە وشەكانی داڕشتووە لە رووی واتاوە خوێنەر بەرەو دونیای خەیاڵ دەبات، هەست وسۆزی خوێنەر دەجوڵێنێ، لە رووی رێبازی ئەدەبییەوە زیاتر رۆمانتیكییە  و كەمێ لە خەیاڵەكانیشی لە رێبازی واقعیدا دەبینرێ، هیچ شتێكی نامۆ یان ناتەواویی لەهۆنراوەكانیدا بەدی  ناكرێت، ناونیشانی هۆنراوەكان لەگەڵ ناوەڕۆکدا تەواوكەری یەكترن، بە شێوازی شیعری ئازاد نووسیوێتی بەڵام پارچەیەك لە دەقەكانی  بەشیوەی هۆنراوەیەكی لیریكیی نووسراوە. بە دڵنیاییەوە هەر هۆنراوەیەك لەسنوری ئازادیدا ببینرێت لە رووی تەكنیكی و شێوازی جوگرافیاوە و لە خەیاڵێكی رۆمانتیكییانەدا بێت، بەدڵنیاییەوە بە بڕگەی رەسەنی كوردی (4، 6، 8، 10) بڕگە دەكرێت. هونەری رەوانبێژیی لە هۆنراوەكانیدا دەبینرێت چونكە هونەری رەوانبێژیی بنەمایەكی سەرەكی و شاعیرێتی شاعیر دەردەخات لە رووی ئاوازی خوێندنەوەوە، وشەكانی ناسك و ئاوازدارن، لەكاتی خوێندنەوەدا ئارەزوو دەكەی چەند جارێ بیخوێنیتەوە.

بەشی دووەم:
لە رووی میتۆدی دەروونی، سایكۆلۆژیای شاعیرەوە،  دەتوانم تواناكانی شاعیرێكی خانم شان بەشانی شاعیرانی پیاوی كورد بخەمە رروو. پێدەچێت ئەو باسانەی لە دەقەكەیدا شیکردنەوەم بۆ كردووە  بەشێكی كەمی واقیعی ژیانی خۆی بێت و ئەوانەی تر رووداوی ژیانی هاوڕێ و كەسانی دەوروبەری بێت، چونكە شاعیر دەتوانێ  وەك بڵێی ئەو رووداوە لە ژیانی خۆیدا روویداوە وەستایانە پیشەی شاعیرێتی بەدەستهێناوە، خەیاڵكردن لای هەموو كەسێك هەیە بەڵام داڕشتنی ئەو خەیاڵانە لە دیوی ئاگاییدان و داننان بە راستگۆیی ئەو هەست و وشانەی لە ناخیدا دروست بوون كە كەسانی ئاسایی لە بێ ئاگاییدا هیچ تێناگەن چونكە شاعیر جوانترین نهێنی ناو حەشارگەكانی دڵ دەڕێژێتە سەر كاغەز، خۆشەویستی لای شاعیر راستگۆیانەیە  لە رابردوویەكی كۆن یان  قەدەرێكی ئێستا ئەم هۆنراوانەی نووسیوە، چونكە هەموو نووسینێك هۆكارێكی لەپشتە.  قاوە خواردنەوە لە واقیعی ژیانی شاعیردا لەگەڵ ئەو  زەمەنەی شاعیر بۆ خۆشەویستی دەنووسێتەوە، وەك قاوەخواردنەوە لای شاعیر بەواتای قبوڵ كردنی ئەوە كاتێ لەگەڵ یەكەم نۆشینی قاوەیەكی تاڵی رەشدا بە شیرینییەكی  رۆح بە خەندەیەكی ئەو چاوەكاڵانەی ئەو نۆشیویەتی، توانی لەیەكەم قومی قاوەخواردنەوە لەگەڵ ئەودا  چیرۆكێكی جوانی خۆشەویستیی بخوێنێتەوە، بێ ئەوەی فنجانەكە دەمەونخون بكات وەك قاوەگرەوەكان. شاعیر لە یەكەم تێڕوانینی چاوەكاڵەكانی ئەو و شیرینیی وشەكانی   لە وتەمەنە دوورودرێژەی ژیانیدا دووچاو بە دڵ دەگرێت، ئێستا لە تامی خۆشەویستیی راستەقینە تێ دەگات، داواكارە جارێکی تر لەدانیشتنێكی وا كورتدا  قاوەیەكی تر لەگەڵ ئەو كەسەدا بخواتەوە كە وای لە شاعیر كرد (قاوەیەک لەگەڵ ئەودا) بكاتە ناونیشانی دیوانەكەی.

بەشی سێیەم:
ریزبەندی هۆنراوەكان و شیکردنەوەی دەروونیی.
  هۆنراوەی یەكەم:

(وەك بەرسیلە عاشقم)
هەردەڵێی پرچی كچێكم
كەتەڕوبڕ هەمیشە ئاوی لێبتكێ
هەرگیز وشك نەبێتەوە،
یان  وەكو لێوی ئەستوری ئەفریقییەك
ئەو كات ماچێ بەهەوا دەبەخشێت.
چەند عاشقم...
عەیامێكە شەوان لەرزو تا دەمگرێ و
رۆژانیش وڕێنە دەكەم،
بەخوا كۆنە تەمەنی ئەوینم و
 تازەیە دڵداریم
هەمیشە تازەیە،  
ئەوەتا من بە هەزاران هەزار جار
 لەناو بینینتا مردووم و
كەچی هەردەم وادەزانم یەكەمجارە دەتبینم ...تاد

لەم هۆنراوەیەدا شاعیر باسی عەشق دەكات لەدوو تەمەنی جیاوازدا، تەمەنی هەرزەكاریی كە هەڕەتی گەنجێتی عەشق وەك پرچێكی تەڕوبڕی بەزەوقە، ئەو تەڕییە  تنۆكی بارانی خۆشەویستییە بە دڵی قژییەوە باق وبریقی بەجۆریكە وەك بڵێی ئەمە تەمەنی گوڵێكە ئاوی عەشق لەتاڵ بەتاڵی پرچی دەتكێ و وشك نابێتەوە یان وەك لێوی ئەستوری ئەفریقییەكان بە ورتەیەك  وەك بڵێی ماچ بەهەوا دەبەخشێ، تەمەنی دووەم لای شاعیر باس لەعەشق دەكات  پێی سەیرە  لەم تەمەنە كە تەمەنی بەرەو هەڵكشان و كامڵبوونە كەچی ئەوینێك  تازەیە وەك پەتایەك شەوان بەدەم لەرز و تاو رۆژگاریش بەدەم  وڕێنەی گەرمی خۆشەویستییەوە لەگەڵ خودی خۆی دەدوێ . لای شاعیر بۆ ئەم ئەوینە تازەیە  بانگی ژیان دەكات و هەموو شتێكی لەلا جوانە، شاعیر دەڵێ هەزاران هەزارجار جار پێدەچێت هەر ئەوینە كۆنەكەی  لا تازە بووبێتەوە  چونكە دەڵێ هەزاران هەزارجار سەیرم كردووە لە تەماشاكردنیش بێزار نابێ و تێریش نابێ لەو خۆشەویستییە، ئەم تایبەتمەندییەی شاعیر یەكێكە لەتایبەتمەندییەكانی كەسانێ كە راستگۆن لە خۆشەویستیدا نە تێربوون و نە بێزاربوونیان پێ قبوڵە، چونكە خاوەن هەڵوێستێكی مرۆڤانە و پەروەردەییە  بەجۆرێ دەتوێتەوە بۆ ئەوینەكەی و هیچ ماندوونابێ و لەسەرەتاوە دەست پێ دەكاتەوە، وا دەزانێ تازە ناسیویەتی  یان وەك یەكەم بینین بەجۆشە بۆ ئەو،  شاعیر لە خۆی دەڕوانێ لەگەڵ ئەم تەمەنە، سەرلە نێو ماڵی ئەم دنیا جەنجاڵ و بێ سەرە دا دەستەكانی  پڕن لە قیژە و بشیوەنێک  كە خۆی بۆخۆیی دەکات، دڵنیایە لەناو ئەم دنیا یەدا كە پڕە لە قەدەر و رووداوێ كە دەبێتە چارەنووس، ناچار بەتەنیا خۆی دەڕوات بەرەو بێهیوایی و مردن،  دەست و دڵ و سەری خاڵین لە هەموو شتێ، تەنها عەشق نەبێ. كەواتە شاعیر لە دنیای بێ ئاگاكاندا خۆی خاڵی كردۆتەوە وەك بڵێی دەمرێت، بەڵام سەرتاپای دڵ و جەستە و رۆح و گیانی پڕە لە خۆشەویستی، ئەمەش دیوێكی تری جوانیی خۆشەویستییە كە مرۆڤی ئاسایی هەستی پێناكەن تەنها خەیاڵە جوانەكانی  رۆح لە ئاگایی دیوی پەنهان و راستەقینەی  ژیاندا هەستی پێدەكەن. لە نزیكبوونەوەی  پێگەیشتنی تەمەنی بەرسیلە، هەستی كرد كە چەند گومڕایە، وایزانیوە ژیان لەنێوان لێوی عەشقدا پیتێكە و بەئاسانی دەوترێ، بەڵام لەمەحاڵی  عەشق تێگەیشت كە (ناوترێ) و ناتوانێت بیڵێت، چونكە دڵی شاعیر پڕییەتی لە تەرمی ئەو كەسانەی وایزانیووە مەعشوقن،  ئیستا دڵنیابووە كە  ئەوان وەك ئەوە نەبوون شاعیر پێشبینیی کردووە، چونكە شاعیر زۆربەیانی لەناخیدا ناشتووە بەڵام ئیستا دەزانێ كەوا دەروونی، ئەو تابووتەنییە، تەرمی ئەوانەی تێدابێت كە بەهەڵە ناسیبوونی وایزانیووە مەعشوقن.  ئیستا ناخی لەگۆرستانی ئەو كەسانە پاك بووەتەوە و دەروونی تابووت نییە، بەڵكو پڕە لە عەشقێكی راستەقینەی  دڵی كچێكی تازەپێگەیشتووی وەك بەرسیلە.
هۆنراوەی دووەم 
باران
باران لەناو مندا 
بچكۆلەیە هێندەی 
كۆرپەلە لەناو دایكیدا.
من لە باراندا بەرینم
لەمسەری دنیاوە  دەكێشم
تا ئەوسەری  درێژبوونەوەی باڵی خوا. 
باران و من 
گرینۆکین گرینۆکین گرینۆک. 
من و باران 
پڕین لە نزای عاشق و
دڵی بەرینی هەزاران عەشقی سەنەم
پرین لە چاو
پڕین لە ئاه،لە دەم
هەردووكمان ئالودەین.

شاعیر خۆی و باران وەك یەك دەبینێ، ئەمە تایبەتمەندییەكی تری شاعیرانی رۆمانتیكە، خۆشەویستی بە باران ناودەبات  باسی خۆی و باران دەكات، چونكە باران سومبولی خۆشەویستییە، بە كۆرپەیەكی سكی دایک -ی دەچوێنێ كە هێشتا مناڵە و بەم تەمەنە بچوكەوە خۆشەویستیی وەك باران دەبارینێ، لەمسەری دنیاوە هەتا ئەوسەری كە دەسەڵاتی خودایە ئەم بۆن و بەرامی خۆشەویستییە دەبارێنێ، چونكە شاعیر و باران لە خۆشەویستیدا دەبارێن، خاڵی هاوبەشی نێوان شاعیر و باران خۆشەویستی و خەمە كە ناتوانرێ بشاردرێنەوە، بارینی خەم و بارانی خۆشەویستی دەبارێنن، شاعیر لەگەڵ باراندا دەبارێت  و دەگری  واتا مەبەستی دابارینی وەرزی پایزە كە ئاهو حەسرەتی دڵی ئەم و باران لەگرمە و تریشقەی ئاسمان و ئاهو نزای ناخی شاعیرەوە بۆ دووریی ئەو بۆ وەرینی گەڵای درەختەكان، گریانی شاعیر لە گریانی كەسی تر ناچێ،  بەدڵ دەگری و ئازاری دووریی و چاوەڕوانیی وەك ناڵەی  ئازارێكی قوڵ دەبینرێ وەك دڵی  زامداری هەزاران عاشقی  بێ بەخت، چونكە چاوەكان پڕن لە چاوەڕوانیی، دەم پڕە لە ئاهو نزاو حەسرەت، نە دەتوانێ نەگری نە دەتوانێ خۆشی نەوێ، كەواتە شاعیر و باران  ئالودەی خۆشەویستی و گریانن؟
هۆنراوەی سێیەم:
“ناوازەترین ئازار” 

چاوم لە باران تەڕترە 
دڵم دەڵێت ئاخۆ كەی دێی 
تاڵی زوڵفم جیابۆوە
دڵنییام تۆش بیرم دەكەی.
ئەی ناوازەترین ئازار
دەبا خوای كچێ نەتگرێ 
كە بسكی حوزنی جیهانە و
دڵی ئەوینی لێ دەتكێ.
لەگەڵ تەنیایی دانیشتم
بۆئەوەی بەتەنیا نەبێ 
بە شەقامەكاندا رۆشتم 
جێگا پێكانتم خۆش دەوێ .
چاوەڕێم كردیت وەك دایكت 
لەبەردەم پەنجەرەكانا
چاوەڕێت كردم وەك ئاشتی
لەناو خەونی نیشتمانا. 
بەجێ دەمێنم ئێواران
هێندە ئاوڕدەدەمەوە 
كە دەركەوتی وا دەگۆڕێم 
خەریكە خۆم ناناسمەوە.
راهاتووم لە چاوەڕوانیی 
دەزانم  هەر دوایی پێ دێت
بۆچی بینینت وا كورتە
دەست پێ ناكات كۆتای دێت؟!

    شاعیر لە رێگەی چاوەكانییەوە خۆشەویستی دەردەبڕێ چونكە دڵ كە پڕ مشتێكە پڕە لە ئەو، بەزمانی دڵ دەدوێت و بیری دەكات، شاعیر چاوەڕوانییەكی تاڵی چەشتووە هێندە لە چاوەڕوانیدایە تاڵەكانی قژی جیابۆتەوە لەیەكتر  و پەشۆكاو دەردەكەوێ وەك بڵێ نزیكە لێم بەڵام دیاریش نییە، هەركات دوودڵ بە ئاگابن لەیەكتر دەزانێ ئەوەی تر بیری  دەكات. نووسەر ئازاری چاوەڕوانیی بۆ بینینی ئەو ئازاری رۆحە بەڵام شاعیر ئەم ئازارەی بەجیاوازتر لەو ئازارانەی تر وەسف دەكات  كە ناوازەترینە، شیرینە، وەك خۆی ئەو دەبینێت، ئازارەكان كە لای ئەوەوە بێت جوانترینن، شاعیر سكاڵای دڵ دەكات دەڵێ نەكا خوای ئەم دڵەم بتگرێ، پڕ ئازارێكی گەورەیە ئەم دڵەم هەربۆیە  دڵم ئەوینی لێ دەتكێ، شاعیر  هێندە چاوەڕوانی بینینە، هەست بەتەنیایی دەكات و لەگەڵ تەنیایی دادەنیشێت  و دەبنە هاوڕێ و هاودەم  تاكو تەنیایی  بە تەنیا نەبێ، لەگەڵ تەنیایی بەشەقامەكاندا دەڕوات و بیر لە رابردوو دەكاتەوە، شوێن پێكانی ئەوی  خۆشدەوێ  كە پیایدا ررۆشتووە لەگەڵ ئەو، واتە شاعیر بەناو تەنیایدا گوزەر دەكات، زۆرجار مرۆڤ كە دڵی پڕدەبێت لە تەنگی و خەم و تەنیایی تەنیاتر دەبینرێت. چاوەڕوانیی وەك دایكە  لەبەردەم هەموو ئەگەرێكی هاتن چاوەڕێ دەكات وەك ئەونیشتمانەی تینووی ئاشتییە، نووسەر لەم هۆنراوەیەدا وەك كەسێكی ئاشتیخواز بۆ خاكەكەی جارێكی تر خۆی دەناسێنێ، ئێواران لەنێو گێژاوی چاوەڕوانیدا دەتاسێ وچاوەكانی بەدەم شەپۆلی هاتن و نەهاتنی ئەو دەورمێ لەناو  تەنیاییدا جێ دەمێنێت، هێندە ئاوڕدەداتەوە لەو رابردووەی ئەوی  پێناساندووە، شاعیر دەڵێت كە دەركەوتی  وادەگۆڕێم  واتا باس لە زەمەنی رابردوو لەگەڵ ئێستا كە لە دووری ئەوە، بەجۆرێ  گۆڕاوە هەتا ئەو دێتەوە نە ئەو و نەخۆی  ناناسێتەوە،  بەڵام چاوەڕوانیی بووەتە كار و پیشەی شاعیر و ماندوو نابێت و بە پیشەی سەرەکیی خۆی  دەزانێ ، تا ئەم چاوەڕوانییە، ئەم ئازارە ناوازەیە كۆتایی دێت، بەڵام گەر بێت و بیبینێت، بینینی  هیندە كورتە، هێندەی چاو تروكاندنێکە بۆ ئەمی ماندوو، زوو كۆتایی دێت.