د. هەرێم عوسمان
بنەما فەلسەفییەکانی شیعری نوێخوازی کوردیی، نامەیەکی دکتۆرایە(شەرمین ئیبراهیم) ساڵی 2023 بە سەرپەرشتی (پ. د. محەمەد بەکر محەمەد) پێشکەشی کۆلێژی پەروەردەی زانکۆی سەڵاحەدین کردووە. نامەکە بە رێبازی شیکاریی نووسراوە و دوو بنەمای فەلسەفیی پووچگەرایی و بوونگەرایی کردووەتە رایەڵەی شیکارییەکانی لەناو هەر دوو رێبازی ئەدەبی دادائیزم و هێماگەریدا. نامەکە لە دەروازەیەک و پێنج بەش پێکهاتووە، لە دەروازەدا باسی پەیوەندیی و جیاوازیی ئەدەب و فەلسەفە و تایبەتمەندیی هەریەکەیانی کردووە.
زمان و داڕشتن و ناوەڕۆکی تێزەکە (لە بەشە تیۆرییەکەدا) لاوازە و نەیتوانیوە زمان و تێگەیشتن و پێکەوەبەستنی گونجاو بۆ پرس و چەمکە فەلسەفییەکان بدۆزێتەوە
1
بەشی یەکەم، (پووچگەرایی و بنەماکانی لە فەلسەفەی نیچە)دا، لە دوو تەوەری سەرەکی پێکدێت: پووچگەرایی و رەهەندەکانی. لەگەڵ، پووچگەرایی نیچەیی و بنەماکانی. پووچگەرایی لە زمانی ئینگلیزیدا بە(Nihilism) هاتووە، بنچینەکەی بۆ وشەی لاتینی(Nihil) دەگەڕێتەوە کە بە مانای هیچ دێت. لە زمانی کوردیدا چەند زاراوەیەکی بۆ دانراوە:(نیهیلیزم، هیچگەرایی، هیچخوازی، عەدەمییەت، هیچ باوەڕی، پوچ باوەڕی). هەرچەند پووچگەرایی وەک دژە عەقڵ ناوبراوە، بەڵام لە چەندین کایەی عەقڵییدا کارایە، لەوانە فەلسەفە و دەرونناسی و ئەدەب و سیاسەت...تد. پووچگەرایی هەندێک پێیان وایە، بریتییە لە رووبەڕووبوونەوە و بە هەند وەرنەگرتنی ژیان و دونیا و هەرشتێك، كە پەیوەست بێ بە ژیان و دونیا یاخود بریتییە لە روانین و رامانێك، كە لەئەنجامی بێ ئومێدی و جۆرێك لە گومان لە ژیان و بوون کە لای مرۆڤ دروست دەبێت. کەواتە پووچگەرایی ئەو باوەڕەیە کە بوون بە هیچ دادەنێت یاخود هەڵوەشاندنەوەی بنەڕەتی بوون و گەڕانەوەی بوونە بۆ (هیچ). ئەم هەڵوەشاندنەوەیەش چوار شێوازی گرنگی هەیە: (هیچگەرایەتی ئۆنتۆلۆجی، مێژوویی، ئەپستمۆلۆجی و ئاكاریی). لەم رەهەندەوە پووچگەرایی وەک رەوتێک لە ئەدەبی مۆدێرندا چالاک بوو، کە لێوانلێوە لە نیگەرانی و نائومێدی و بەرهەمی ئەو رووداوە مێژووییانەیە، كە ئەوروپا لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا بەخۆیەوە بینی. ئەوەی تۆقێنەرە لەم جۆرە ئەدەبەدا ئەوەیە، كە هەموو دەرگە و پەنجەرەیەكت بە روودا دادەخا و هیچ دەرفەتێكت بۆ دەربازبوون بۆ ناهێڵێتەوە.
مێژووی پووچگەرایی بۆ سەردەمی یۆنانی کۆن و پێش سوکرات دەگەڕێتەوە، بەڵام بە شێوەیەکی زانستی و تیۆری ئەم رەوتە لە سەدەی نۆزدە لە دوای ساڵەکانی 1878، وەکو زاراوە بەرامبەر کەسانی ئانارشیزم و تیرۆریزم و تێکدەرەکان بەکارهات. دامەزرێنەری ئەم رەوتە فەلسەفییە لە روسیا باکونینە.
هەرچی بۆچوونی نیچەیە لەبارەی پووچگەراییەوە جیاوازە، چونکە لە ئەنجامی شكستێكەوە نەهاتووە، كە بەسەر ئاكاری مەسیحی و بەها كەلتوری و عەقڵانییەكانەوە هاتبێت، بەڵكو بە پێچەوانەوە، نیهیلیزم لە ئەنجامی سەركەوتن و هاتنەدی ئەو بەهایانەدا دەركەوتووە، لەبەرئەوە كاركردنی عەقڵی كۆمەڵگای مۆدێرن، توانی هەموو دونیا بە تەكنەلۆژیا بكات و رەهەندێکی مێتافیزیکی بە بوون و ژیان و دونیا و ئاکار بدات. نیچە رای وایە داهێنەرانی بیری خودگەریی و راسیۆنالیزم لەفەلسەفەدا لەپشت هاتنەكایەی هیچگەرایی ئەوروپاوەن.
نیچە توانی لە ئەنجامی ململانێی نێوان پۆزیتڤیزم و رۆمانسیزم رەوتێکی نیهلیزم دابهێنێ، چونکە ململانێی نێوان پۆزیتڤیزم و رۆمانسیزم بە درێژایی سەدەیەك بەردەوام بوو، ململانێیەك، كە لەنێوان دوو رەوتی بیركردنەوە، یەكیان گرنگی بە ماددە و ئامێر و ژیانی رۆژانە دەدا، ئەویتریان گرنگی بە سۆز و دنیای رۆحیی مرۆڤ دەدا. پەروەردەی فیكری نیچە لەنێوان ئەم ململانێیانەدا بووە هۆی ئەوەی، كە رەوتێكی بیركردنەوەی تایبەتی دابهێنێ، كە دواتر بە نیهیلیزم ناسرا. لەم گۆشەنیگایەوە توێژەر ئاماژە بە مەرگی خودا، مرۆڤی باڵا، ئیرادەی هێز و گەڕانەوەی سەرمەدی و دەسەڵات لای نیچە دەکات و جۆرەکانی نیهلیزم (پووچگەرایی کاریگەر، کارلێکراو)، دیاری دەکات و پێیوایە مرۆڤی پووچگەرا مرۆڤێكە بێ خودا، بێ راستی، بێ بەها، بێ موڕاڵ و هەقیقەت و ماهییەت، مرۆڤێكە هەموو یاسا و رێسا و داب و نەریتێك رەتدەكاتەوە. هاوکات توێژەر باسی رەهەندە مێژوویی و جوگرافی و بابەتییەکەی پووچگەرایی دەکات، کە بەپێی قۆناغەکان و وڵاتانی رۆژئاوا و رۆژهەڵات و کایەکان دەیناسێنێت.
2
بەشی دووەم، بە ناونیشانی (دڵەڕاوکێی بوون لە فەلسەفەی هایدیگەر)دا، لە دوو تەوەری سەرەکی پێکدێت، یەکەم، چەمک و زاراوە و رەهەندەکانی دڵەڕاوکێ و چەمکی بوون دەخاتەڕوو، لە تەوەری دووەمدا، دڵەڕاوکێی بوون بە چەمکە هایدیگەرییەکەی دەخاتەڕوو، هەروەها خودی چەمکی (بوون) و شێوازەکانی بوون و دڵەڕاوکێی بوون لە فەلسەفەی هایدیگەر دەخاتەڕوو، لە کۆتاییشدا پەیوەندیی زمان و شیعر و بوون لای هایدیگەر بەسەردەکاتەوە.
توێژەر پێیوایە دڵەڕاوکێ لە کوردیدا دڵەخورپە، دوودڵی، نیگەرانیشی بۆ بەکاردەبرێت. سەرەتا لەڕووی دەروونی و دواتر لەڕووی فەلسەفیی و بەتایبەت لە بونگەراییدا پێناسەی دەکات، کە پێیوایە لەگەڵ کات و مردن و ئازادیدا تانوپۆی بوون پێکدەهێنن، لەبەرئەوە مرۆڤ ناتوانێت بێ دڵەڕاوکێ بێت. پاشان رەهەندەکانی دڵەڕاوکێ (ترس، ئازادی، مردن و کات) دەخاتەڕوو، هەروەها جیاوازی لە نێوان ترس و دڵەڕاوکێدا دەکات. ترس، ترسە لە شتێکی دیاریکراو لە ئێستادا، بەڵام دڵەڕاوکێ لە شتێکی دیاریکراو نییە، بەڵکو لە سەرجەمی بوون و لە ئایندەیە. سەبارەت بە ئازادیش پێیوایە مرۆڤ تا ئازاد نەبێت، ناتوانێت خاوەنی بڕیار و هەڵبژاردنی خۆی بێت و راستیش نادۆزێتەوە، ئەوەی ئەم کارەش ئاسان دەکات دڵەڕاوکێیە، چونکە ئازادی بە پێچەوانەی ترس پەیوەندییەكی تەواوكاری بە دوودڵی و دڵەڕاوکێوە هەیە. مردنیش بۆ مرۆڤە، لەبەرئەوە ناتوانێت لە دەرەوەی خۆی دایبنێت، هاوکات مردن جۆرێکە لە بانگ و ئاگایی بۆ رەسەنێتی بوون و واتا بە بوونمان دەبەخشێت، لەژێر رۆشنایی هەڵبژاردن و پڕۆژەکانی بوونیشمان دڵەڕاوکێ چالاک دەبێت، لەبەرئەوە دوانەی مەرگ و دڵەڕاوکێ پەیوەستن بە بڕیاردان لەبارەی پرۆژەکانی بوونمان.
دواتر توێژەر چەمکی بوون لای فەیلەسوفگەلێکی وەک، نیچە، سارتەر، کیرکیگۆر، یاسپەرز، هایدیگەر و ئیبن سینا، دەخاتەڕوو، کیرکیگۆر سێ ئاستی بوون دیاری دەکات: ئاستی جوانی، کە بەدوای چێژدا وێڵە، ئاستی ئاکاریی کە ئاکارگەرایە، ئاستی ئایینی یان (سۆفییانە)، کە بەرزترینیانە، چونکە بوونەوەر رووبەڕووی خوا دەبێتەوە، هەر لەم پرسە فەلسەفییانەوە توێژەر بێ هیچ زەمینەسازییەک دەپەڕێتەوە و دەنووسێت، کەواتە شاعیری نوێخواز، لە رێگەی تێگەیشتنی لە واتای بوون دەتوانێت گیانی نوێخوازی و ئێستێتیکا لە نووسینەکانیدا بەرجەستە بکات!. بە بۆچوونی من زمان و داڕشتن و ناوەڕۆکی تێزەکە (لە بەشە تیۆرییەکەدا) لاوازە و نەیتوانیوە زمان و تێگەیشتن و پێکەوەبەستنی گونجاو بۆ پرس و چەمکە فەلسەفییەکان بدۆزێتەوە و لە زۆر شوێنیشدا بە هەڵە لێیان تێگەیشتووە و خستوویەتەڕوو، ئەمە جگە لەوەی زۆرتر وەرگرتنە لە سەرچاوە گەلێک کە کێشەئامێزن، هاوکات هەڵەی زمان و رێنووسیشی زۆرە.
3
بەشی سێیەم، (پووچگەرایی و دڵەڕاوکێی بوون وەک بنەما بۆ رێبازەکانی دادائیزم و هێماگەری)، لە دوو تەوەر پێکدێت، یەکەم: (دادائیزم و پووچگەرایی) کە تیایدا چەمک و مێژووی دادائیزم باس دەکات، کە دادا بێ مانا یاخود واتای ئا ئا دەگەیەنێت، زاراوەکەش بۆچوون وایە کە شاعیری رۆمانی تریستان تزارا پێشەنگی دادائیزم بە رێکەوت دایهێناوە. دواتر توێژەر پەیوەندیی دادائیزم و پووچگەرایی دەخاتەڕوو، کە فەلسەفەی دادائیزم فەلسەفەی هیچە، یاساکەی بێ یاساییە، هونەرەکەی تێکدان و شێواندنی هونەرە. لێرەشەوە نموونەی مانفێستی خۆیان وەک بەڵگە، کە لەساڵی 1916 لەلایەن (فرانس پییکابیا) خوێندراوەتەوە، دەهێنێتەوە:
دادا، هیچە..هیچە..هیچە
وەکو ئاواتەکانتان: هیچە
وەکو بەهەشتەکانتان: هیچە
وەکو بە پیرۆزگرتووەکانتان: هیچە
وەکو سیاسییەکانتان: هیچە
وەکو پاڵەوانەکانتان: هیچە
وەکو هونەرمەندەکانتان: هیچە
وەکو ئایینەکانتان: هیچە
لە کۆتاییشدا توێژەر رەهەندە هزرییەکانی دادائیزم دیاری دەکات. هەرچی تەوەری دووەمە لەبارەی هێماگەری و بنەماکانییەتی، سەرەتاش چەمک و مێژووی هێماگەری دەخاتەڕوو، دواتر بنەماکانی و دیدگای هێماگەری بۆ چەند بابەتێکی فەلسەفی بەسەر دەکاتەوە و ئەوەش دەخاتەڕوو، کە هەردوو رێبازەکە هاوبەشبوون لە یاخیبوون و رەتکردنەوەی بەها و دەسەڵاتە جیاوازەکاندا.
4
بەشی چواره‌م و پێنجه‌م بۆ پراكتیزه‌كردنی بنه‌ما فه‌لسه‌فییه‌كانی هه‌ردوو فه‌لسه‌فه‌ی پووچگه‌رایی و دڵه‌ڕاوكێی بوون و بنه‌ما هزرییه‌كانی رێبازی هێماگه‌ری و دادائیزم تەرخانکراوە. لە چواره‌مدا بنه‌ما فه‌لسه‌فی و هزرییه‌كانی فه‌لسه‌فه‌ی پووچگه‌رایی نیچه و رێبازی دادائیزم له شیعری شاعیرانی کورد شیکراوەتەوە. توێژەر بە دیاریکردنی پووچگەرایی کاریگەر نموونەی شیعرەکانی سەباح رەنجدەر دەهێنێتەوە:
دڵۆپێک خوێن لە دەنووکی هەڵۆ تکا
ئەو دڵۆپە
ژوور و بەژوورێکی دامێ لە ماڵی خوداوەندان
شاعیران بەناو کڵاورۆژنەیدا هاتن
سەکۆیەک گوڵی گیان و سەروا و کێشیان بەدەستەوە بوو
نان و ئاوم لەگەڵ بەش کردن
پاشان بەهرە و سرووش
دواتر نموونە بە شیعرەکانی بەختیار عەلی و ئەحمەدی مەلا دەهێنێتەوە و رای وایە بەختیار عەلی لە شیعردا رووی لە مرۆڤی باڵایە، لە پووچگەرایی کارلێکراویشدا بێ هیوایی کارایە، چونکە ژیان تەواو بێ مانایە و مردن زاڵە، لەمەشدا نموونە لە شیعری بەختیار دەهێنێتەوە:
من تۆ دەدەم بە شانمدا ئەی نێچیر و بەرەو مردن دەڕۆم
وەک چۆن تۆ منت داوە بە شانتدا و بەرەو مردن دەڕۆیت
نە من پێش تۆ دەگەم و نە تۆش پێش من
چونکە دواجار هەموو نێچیری یەکین
یەکدی هەڵدەگرین و بەهێمنی بەرەو مردن دەڕۆین
توێژەر لە روانگەی شیکاریی ئەم شیعرەوە پێیوایە هەموو بەدوای نێچیرێکدا دەگەڕێین لە بێمانایی ژیان دەرمانبهێنێت، بەڵام راوچیی مردن هەموومان راودەکات و ناتوانین لەدەستی هەڵبێین. بەختیار لە شیعرێکی دیکەیدا خۆی لە پوچگەر و بازاڕییەکان جیا دەکاتەوە و بە گەمژەکان کە هێزیان هەیە، ناویان دەبات:
ئەی دۆست... گەمژەکان لێرەدا پادشان، رەخنەگرن، حاکمن
مامۆستای ستاتیکان... مۆسیقارن... رۆژنامەنووس... شاعیرن
ژمارەی گەمژەکان، لە ژمارەی ئەستێرەکان زیاترن
گەمژەکان تا دێت زۆرتر دەبن
چ سادە دەتوانن بمکوژن ... ئەی دۆست
من دەمرم و گەمژەکان بۆ هەتاهەتایە نامرن
هەرچی ئەحمەدی مەلایە لەناو بێ بڕوایی تەواو دایە و ئومێدیشی بە رزگاربوون لە پووچگەریی نەماوە و بە وەهم دەیبینێت:
بڕوام بە هیچ نەماوە.
لە درزەکانی هیوا تەنها وەهم ماوە،
بڕوام بە ویش نەماوە.
دواتر لە نموونەی رێبازی دادائیزمدا دیدی شاعیران بۆ نەتەوە، دەسەڵات، جەنگ، ئاکار و ژیان دەخاتەڕوو، پاشان بە شێوەی رێژەی سەدیی دەستنیشانی دیدگاکانیان دەکات، کە رەهەندی دادائیزم لای سەباح رەنجدەر 46 ٪، لای بەختیار 41 ٪ و ئەحمەدی مەلا 31 ٪ ، بەڵام کۆی گشتی بنەماکانی پووچگەرایی لای ئەحمەدی مەلا لە هەردووکیان بەرزترە.
5
له به‌شی پێنجه‌میشدا به ناونیشانی (فه‌لسه‌فه و هزری دڵه‌ڕاوكێی بوونی هایدیگه‌ریی له شیعری قۆناغه‌كه‌دا)، دیارترین بنه‌ماكانی فه‌لسه‌فه‌ی دڵه‌ڕاوكێی بوون له‌لای هایدیگه‌ر و گرنگترین ره‌گه‌زه هزرییه‌كانی بوونگه‌رایی هایدیگه‌ر (مردن، ئازادی، کات) به گوێره‌ی رێبازی هێماگه‌ری (بوون، ژیان و مردن و تێکدانی بنەما زمانییەکان) له‌لای هەر سێ شاعیری ناوبراو بە نموونەی شیعرییەوە دەهێنێتەوە، هەروەها بە پێی بوونی رەسەن لە ئاستی زمان و جەستەدا نموونە شیعرییەکانیان شیکاری دەکات. لە کۆتاییشدا ئەنجامی نامەکەی بۆ هەر سێ شاعیرەکە و دەرهێنانی رێژەی سەدیی لەسەر بنەمای شیکاریی شیعرەکانیان بە پێی چوارچێوە فەلسەفییەکان دەخاتەڕوو، کە بەمجۆرەیە: (دەرهێنانی رێژەی سەدیی هەردوو بنەما فەلسەفییەکانی پووچگه‌رایی نیچه‌یی و دڵه‌ڕاوكێی بوونی هایدیگه‌ری و بنه‌ما هزرییه‌كانیان له رێبازه‌كانی پووچگه‌رایی و هێماگه‌ریدا بەیەکەوە له‌لای هەر سێ شاعیری قۆناغه‌كه، بۆمان دەرکەوت کە (سەباح رەنجدەر) لە پلەی یەکەمدایە به رێژه‌ی (35 ٪) و (ئه‌حمه‌دی مه‌لا) له پله‌ی دووه‌مدایه به رێژه‌ی (34 %) و (به‌ختیار عه‌لی) له پله‌ی سێیه‌مدایه به رێژه‌ی ( 31 %).
