راپۆرتی/ ئیسماعیل مەحمود
ساڵی 1874 پایتەختی ئیمارەتی بابان لە قەڵاچوالانەوە گوازراوەتەوە سلێمانی ئێستا و لە دەوروبەری گوندی مەڵكەندی دامودەزگای ئیمارەتی بابان دامەزرا و جاڕی بوون بە شاری سلێمانی درا، ئیتر دەست رەنگین و پیشەوەران و بەهرەمەندان رویان كردە شارە نوێیەكەی سلێمانی و شار رۆژ بە رۆژ قەرەباڵغتر دەبوو.
رەنگە بە ئاسانی بتوانرێت یەكەم خوێندنگە و یەكەم گەرماو و یەكەم مزگەوت و چەندان یەكەمی تری ئەم شارە دەستنیشان بكرێن، بەڵام تائێستا نەتوانراوە ئەوە دیاری بكرێت كە ئایا لە دوای دروستبوونی شاری سلێمانی و لە سەردەمی بابانەكاندا بەپێی بارودۆخی ئەوكاتە بۆ یەكەمجار چ جۆرە وەرزشێك كراوە و وەرزش لە چ ئاستێكدا بووە.
بۆ نموونە ئەسپ سواری، زۆرانبازی، نیشان شكاندن لەو یاریانە بوون كە ئەو سەردەمانە كراون، بەڵام لە هیچ سەرچاوەیەكدا باس نەكراوە كە ئەو وەرزشانە لە چ ئاست و شێوەیەكدا كراون، چۆن كراون و كێ تیایاندا سوارچاك بووە؟ دیارە ئەو یارییانەی كە كراون گرنگییان پێدراوە، بەڵام ئەو ئەسپ سوارییەی ئەو سەردەمە كراوە ئەم ئەسپ سوارییە نەبووە كە ئێستا دەكرێت بەپێی یاسا و رێسای تایبەت و پاڵەوانێتی جیهانیی بۆ ساز دەكرێت، بە هەمانشێوە زۆرانبازی و نیشان شكاندن...هتد.
لێرەوە دەردەكەوێت ئەگەر رۆژێك مێژووی وەرزشیی بۆ كوردستان بە گشتی و شارێكی وەك سلێمانی بە تایبەتی نووسرایەوە، نابێت ئەوە فەرامۆش بكەین كە قسەكردن لەسەر ئەو یارییانە دەبنە سەرەتای مێژووی وەرزشی كوردستان و سلێمانی.
دروستکرنی یانەی وەرزشی
خوالێخۆشبوو مامۆستا فەرەیدون عەلی ئەمین لە ژمارە 884 ی رۆژی 26/3/1987 ی رۆژنامەی هاوكاریدا بابەتێكی بە ناونیشانی (كۆلانی یارە، گردی یارە، پیرەمێرد و نەورۆز و یادگار) بڵاوكردۆتەوە، لەو بابەتەدا ئاماژە بە بابەتێكی گرنگ بۆ مێژووی وەرزشیی سلێمانی دەكات و دەنووسێت: یارە هاتەوە سلێمانی، چووەوە خانووە گوێسەبانە رماو و گورگە دەرهێنراوەكەی، دەستێكی بە خانووەكەیدا هێناو زۆرخانەیەكی تیادا كردەوە، كوڕانی شار رویانكردە زۆرخانەكەی و فێری میلبازی و زۆرانبازی بوون.
ئەم باسە و ئەو هەنگاوە گرنگەی مامەیارە كە ئەو سەردەمە ناویەتی، ئەگەر بە وردی و بە پێوانەی وەرزشی ئێستا لێكدانەوە و شیكاریی بۆ بكەین، دەگەینە ئەم راستییانە: زۆرخانەیەكی كردەوە، دەكاتە ئەوەی یانەیەكی وەرزشی كردۆتەوە و خۆشی سەرۆكی یانەكە بووە، كوڕانی شار روویان كردە زۆرخانەكەی، واتا یاریزانی وەرگرتووە، كاتێك یارە كوڕانی شار فێری میلبازی و زۆرانبازی دەكات، دەكاتە ئەوەی یارە راهێنەریش بووە، سەرجەم ئەمانەش بە گشتی دەكەنە ئەوەی مامەیارە یەكەم كاراكتەر و كەسایەتی وەرزشیی ئەوكاتە بووە و گۆمی مەنگی وەرزشی ئەوكاتەی شڵەقاندووە.
کاتی کردنەوەی یانەی وەرزشی
لێرەدا دەبێت بوترێت ئاخۆ زۆرخانەكەی یارە یەكەم زۆرخانەی سلێمانی بووبێت؟ دیارە وەڵامی ئەم پرسیارە لە هیچ سەرچاوەیەكدا نەدراوەتەوە و لە هیچ شوێنێكیش باسی ئەوە نەكراوە پێش ئەوەی مامەیارە ئەم زۆرخانەیە دروست بكات، كەسی تر زۆرخانەیەكی لە سلێمانیدا كردبێتەوە یان تەنانەت زۆرخانەیەكی تر لە سلێمانیدا هەبووبێت.
ئەوەش ماوە بیزانین ئاخۆ مامەیارە كەی و ساڵی چەند زۆرخانەكەی دروستكرد، ئەی زۆرخانەكە لە كوێی سلێمانی و لە چ گەڕەك و كوچە و كۆڵانێكی ئەوسای شاردا بووە؟ بۆ ئەم زانیارییانەش سەرەتا مامۆستا جەمال بابان لە كتێبی (سلێمانی شارە گەشاوەكەم) دا بۆ كات و ساڵی دامەزراندنی زۆرخانەكەی یارە، دەڵێت: ״لەشكری ئەحمەد پاشای بابان لەلای رۆژئاوای شاری كۆیە نزیك گردی (ریزەتو) خێوەت هەڵدەدەن، دوای بڵاوە لێكردنی لەشكرەكەی ئەحمەد پاشا، ئیتر سوپای عوسمانی دێتە پێشەوە، بەڵام كتوپڕ تۆپخانەی ئەحمەد پاشا دەست ئەكات بە تۆپ تەقاندن، ئەوانیش بەوە شپرزە دەبن و سەیر ئەكەن كەس نەماوە هێندێك تۆپچی نەبێت، دەوریان ئەدەن، یەكێك لە تۆپهاوێژەكان یارە ئەحمەدی سەرۆكیانە، دواتر بەدیل ئەیانگرن ئەیانبەنە لای نەجیب پاشا״.
ئەم رووداوە كە مامۆستا جەمال بابان باسی دەكات ساڵی 1850 ی زایینی بووە، دوای ئەم رووداوە بە ماوەیەكی كەم، یارە ئازاد دەكرێت و دێتەوە سلێمانی، لە گەڕەكی گۆیژە ژیان بەسەر دەبات، دواتریش زۆرخانەكەی دروست دەكات، ئەمە دەمانگەیەنێتە ئەوەی كە زۆرخانەكەی یارە لەنێوان ساڵی 1850 تا 1851 دا دروستكراوە.
شوێنی یانە وەرزشییەکە
سەبارەت بەشوێنی زۆرخانەكەش كە لەكوێدا بووە، مامۆستا فەرەیدون عەلی ئەمین لە هەمان ئەو باسەدا دەڵێت: ״بەپێی نەخشەی ئێستای سلێمانی دەڵێم، ئەگەر لە بەردەركی سەراوە بتەوێت بچیت بۆ شەقامی گۆران نەختێك ئەڕۆیت تا ئەگەیتە سەرەتای شەقامەكە ملی رێگابگرە بە دەستی راستا یەكەم كۆڵانی قیرتاوكراو كە شەقامی گۆران دەبەستێتەوە بە شەقامی سابونكەرانەوە، ئەو كۆڵانە خۆیەتی، تا سەد هەنگاوێك یان زۆرتر ئەوە كۆڵانی یارە بووە، زۆرخانەكەی یارە دووەم خانوو بووە بە دەستی راستدا. ئێستا ئەو شوێنە ریزە دوكانە، دەكاتە بازاڕی خەفافی ئێستا״.
لەكۆتاییدا دەڵێت: ئەگەر لە دیدی وەرزشیی ئێستاوە سەیری یار ئەحمەد بكەین ئەوا یار ئەحمەد پیاوێكی وەرزشكاری لێهاتووی سەردەمەكەی بووە، كوڕانی شاری بە وەرزش ئاشنا كردووە، یەكەم بەردی بناغەی بۆ یەكەم یانەی وەرزشیی لە سلێمانی و لە سەردەمی بابانەكاندا داناوە.
