رۆژی 10/12، رۆژی راگەیاندنی جاڕنامەی جیهانیی مافی مرۆڤە، کە لە ساڵی 1948دا دەرچووە، ئەو یاسایە تا هەنووکەش لە زۆرینەی وڵاتانی ئەندام لەو رێکخراوە نێودەوڵەتییەدا وەک مەرەکەبی سەر کاغەز مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت، تەنانەت لەلایەن بەشێک لەو وڵاتانەشەوە کە ئیمزای پابەندبوونیان کردووە بە پەیماننامەکەوە.
عیراقی نوێ وەک دەوڵەت و هەرێمی کوردستانیش وەک بەشێک لە عیراقی فیدراڵ پابەندبوونی خۆیان بەو جاڕنامەیەوە دووپاتکردووەتەوە، بەڵام هێشتا لەزۆر رووەوە پابەندییەکان لەئاستی خواستی ناوخۆ و کۆمەڵی نێودەوڵەتیشدا نییە و راپۆرتەکانی رێکخراوەکانی مافی مرۆڤیش گەواهیی ئەو کەلێنە دەدەن لە جێبەجێکردنی ئەو پابەندییانەدا.
لەو رووەوە ئاسۆ شێخ کەمال زیندانی سیاسی و رۆژنامەنووس و چالاکوانی مەدەنی لە دیدارێکیدا لەگەڵ کوردستانی نوێ لەبارەی جاڕنامەکە و زەرورەتی هەموارکردنەوەی و گونجاندنی لەگەڵ قۆناغی ئێستای دوای 74 ساڵ، باری سەرنجی خۆی دەخاتەڕوو.
دیداری: ئارێز حسێن
لەبارەی پێویستیی ریفۆرم و هەموارکردنەوەی یاسا و پەیماننامەکانەوە لە سایەی سیستمی نوێی جیهاندا، ئاسۆ کەمال دەڵێت: لەپاش دوو جەنگی گەورەی جیهان و بۆ رێگریی لە ناکۆکی و سەرکێشیی نێوان وڵاتان و بۆ دەستەبەرکردنی ئازادی و رێزگرتنی لە مافی مرۆڤ و یەکسانی نێوان گەلان و پەنابردن بۆ وتووێژ و دوورکەوتنەوە لە بەکارهێنانی چەک لە مانگی نیسانی ساڵی 1945دا لە کۆنفرانسی سان فرانسیسکۆ بە نوێنەرایەتی 51 وڵات و رێکخراوی نێودەوڵەتی کۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان راگەیەندرا و پاش سێ ساڵ و لە رۆژی 10/12/1948 دا لە پاریس جاڕی گەردوونی مافی مرۆڤ بڵاوکرایەوە کە لە 30 بەند پێکهاتبوو، وتیشی: لە سەردەمی ئەفلاتون و سەرەتای هۆشیاریی مرۆڤایەتییەوە قسە لەسەر مەفی مرۆڤ کراوە و هەر قۆناغە و چەند دروشم و هەنگاوێک نراوە، بۆیە ئەوە دەیسەلمێنێت دوای 1948یش پێویستە ریفۆرم بەردەوام بێت، چونکە جەنگ و ململانێکانیش گۆڕانکارییان بەسەردا هاتووە، واتە پێشێلکاریی نوێش هاتووەتە ئاراوە، بەتایبەتیش لەم سەردەمەدا کە چەندین جەنگی ناوچەیی بە جۆرەها چەکی کاولکارییەوە رێگەخۆشکەرن بۆ کاولکردن و کوشتن و ئاوارەبوونی مرۆڤەکان، چیتر مانەوەی جاڕنامەی مافی مرۆڤ لە چواچێوەی چەند بەندێکدا هیچ کەڵکێکی نییە و پێیوابوو هەر لە بنەڕەتەوە خودی نەتەوە یەکگرتووەکانیش پێویستی بە داڕشتنەوەیەکی نوێیە.
عیراق ئیمزای پەیماننامەکەی کردووە
لەبارەی عیراقیشەوە ئەوەی روونکردەوە کە ئەگەرچی عیراق لە 21/11/1945 دا بووە بە ئەندامی UN و لەوکاتەوە ئیمزای لەسەر زۆرینەی پەیماننامەکانی ئەو رێکخراوە نێودەوڵەتییە کردووە، بە پەیماننامەی مافی مرۆڤیشەوە، بەڵام تەنها بە ئیمزاکردن کۆتایی بە پێشێلکردنی مافی مرۆڤ نایەت، بەڵکو پێویستە ناوەندە نێودەوڵەتییەکانی دیکە سنوورێک بۆ جەنگەکان و پاوانخوازیی و سەرهەڵدانی گروپە تیرۆریستی و توندڕەوەکان و بازرگانیکردن بە مرۆڤەوە دابنێن تا بتوانرێت بەندەکان بچنە بواری جێبەجێکردنەوە.
ئەو چالاکوانە سیاسییە ئاماژەشی بەوە دا کە لە سیستمی حکومڕانیشدا عیراق بەهۆی زاڵبوونی عەقڵی شۆفێنی لەناو کایەی حزبی و حکومیدا، ئەستەمە بتوانێت وەک پێویست پارێزگاری لە مافی مرۆڤ بکات.
عیراق لە شۆڤێنیزمەوە بۆ ململانێی تایفی
هەروەها دەڵێت: عیراقی دوای رژێمی سەدام حسێن جۆرێکی دیکەی ململانێی هێنایە ئاراوە لەتەک گڵۆبالیزمدا و به‌پێی بیرمه‌ندی ئه‌مریکی فۆکۆیاما، له‌کتێبه به‌ناوبانگه‌که‌ی (کۆتایی مێژوو و دواهه‌مین مرۆڤ) دا، ئه‌و پێیوایه له‌پاش رووخانی بلۆکی خۆرهه‌ڵات، مرۆڤایه‌تی پێده‌نێته قۆناغێکی نوێوه، که سیستمی لیبراڵیزم و که‌پیتاڵیزم هه‌موو جیهان ده‌گرێته‌وه و ئه‌مه‌ش کۆتایی مێژووی مرۆڤایه‌تییه، عیراقیش بەدەرنییە لەو سیستمە نێودەوڵەتییە و بازرگانیکردن بە مرۆڤ و نەتەوە و مەزهەب و رەگەزەکانەوە، هەرچەندە تاڕادەیەک بەهۆی جێگیربوونی بەشێک لە دەزگا رەسمییەکانی دەوڵەتەوە بەتایبەتی ناوەندە یاساییەکان، لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا جیاوازییان هەیە سەرەڕای ئەوەی لەوێش گەندەڵی و فرەییەکی بێسەروبەر و تایفەگەری و فیکری مەزهەبی هەیە، بەڵام هێشتا چەند هەنگاوێک لەپێش هەرێمەوەن، ئەگەر مافی مرۆڤ لە یاسا بەرکارەکاندا ببینین و بەراوردیان بکەین بە یاساکانی هەرێم.
جیاوازیکردن لەنێوان زیندانی و قوربانیانی ئەشکەنجە
ئاسۆ شێخ کەمال وەک زیندانییەکی سەردەمی رژێمی پێشوو، نموونەی بە جیاوازییەکانی نێوان یاسای زیندانیانی سیاسی و قوربانیانی ئەشکەنجە لە هەرێم و عیراق هێنایەوە و وتی: حکومەتێک نەتوانێت مافی قوربانیانی گەلەکەی دابین بکات، ناشتوانێت مافی مرۆڤ بپارێزێت، کە گەلەکەی زۆرترین ئازار و پێشێلکارییان بەرامبەر کراوە، بۆیە هەر ئەوە بۆخۆی بێڕێزیکردنە بەرامبەر رێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکانی تایبەت بە قوربانییان.
روونیشیکردەوە کە عیراق یەکێکە لەو 158دەوڵەتەی ئیمزای لەسەر رێککەوتننامەی نێودەوڵەتی 46/39 ی تایبەت بە هاوپشتیی قوربانیانی ئەشکەنجە کردووە کە لە 26/6/1987 لەلایەن UN ەوە کەوتووەتە بواری جێبەجێکردنەوە، ئەگەرچی عیراق دوای ساڵی 2004 ئەو رێککەویننامەیەی ئیمزاکرد کە ئەوەش بەشێک بوو لە رێزگرتن لەهەموو ئەو قوربانییانەی لەسەر دەستی رژێمی بەعسدا ستەمیان لێکرابوو.
یاسای 35ی عیراق و 11ی هەرێم
بە وتەی ئاسۆی شێخ کەمال «بەپێی ئەو رێککەوتننامەیە، قوربانیانی ئەشکەنجە تەواوی قەرەبووی ماوەی ئەشکەنجەیان دەکرێتەوە و بەشێوەیەک کە هاوتای قوربانیدانەکەیان بێت، لەسەر ئەو بنەمایە عیراق لە رێگەی کۆمەڵێک شارەزا و پسپۆڕی سۆسیۆلۆژی و سایکۆلۆژییەوە، یاسایەکی بردە (نوێنەران) و لە ساڵی 2006دا بەیاسای ژمارە 6ی تایبەت بە دەزگای زیندانییەکانی عیراق لە نوێنەران دەنگی لەسەردرا و کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە و ساڵی 2013 هەموارکرایەوە و بە یاسای ژمارە 35 بڵاوکرایەوە، بەڵام لە هەرێمی کوردستان ساڵی 2011 یاسایەکی کرچوکاڵ لە پەرلەمان بە هاوکاریی کۆمکاری زیندانییەکان دەرچوو کە نەک ماف و ئیمتیاز، تەنانەت رێزیشی تێدا بەدیناکرێت لەچاو یاساکەی عیراقدا».
راشیگەیاند: ئەگەر یاساکەی عیراق و هەرێم بەراورد بکرێت، ئەوا بەئاشکرا درک بەو جیاوازییە دەکرێت، چونکە هەر لەبنەڕەتەوە زیندانی سیاسی بەحزبی کراوە و وەک دەستکەوتی حزبی مامەڵەی لەگەڵدا کراوە، چونکە وشەی زیندانی سیاسی جگە لە بەسیاسیکردنی کەیسەکە هیچی دیکە نییە و تێنەگەیشتنە لە پەیماننامەکەی UN وەک قوربانیانی ئەشکەنجە. جگە لەوەش کەلێنی یاسایی زۆر لە جێبەجێکردنی خودی یاسای ژمارە 11ی هەرێمدا هەیە، کە هەموو وەزارەت و دامەزراوەکانی پەیوەست بەو کەیسە دەخاتە بەردەم بەرپرسیارێتییەوە و دەهێنێت لێپێچینەوەی یاساییان لەگەڵدا بکرێت.
هەرخۆی دەبێت ئەو کەسەی لەلایەن لیژنەوە دۆسێکەی پەسەند دەکرێت بەخششێک (مینحە)یەکی خانەنشینی مانگانەی بەپێی ئەو مەرج و رێنماییانە بۆ خەرج بکرێت کە ئەنجومەنی وەزیران دەریدەکات، بەمەرجێک بڕەکەی لەوەی هاوتاکانی لە حکومەتی فیدڕالدا کەمتر نەبێت!، بەڵام هەرێم زۆر پێچەوانەی ئەو بڕگەیە مامەڵەی کرد و تەناتە بەرلە وادەی 10 ساڵیش بەچەند مانگێگ مینحەی بەشێک لە زیندانیانیان بڕی.
ئەمەیان جۆرێکە لە سوکایەتی
روونیشیکردەوە کە بڕگەکانی تری ئەو یاسایەش جێبەجێ نەکراوە کە لە قازانجی زیندانیانی سیاسیدایە. لەوەش نەنگیتر رێنماییەکانی پشتڕاستکردنەوەی کەیسەکان، لەبری ئەوەی بە پشتبەستن بە دیکۆمێنت و دادگا بێت، کراوە بە داواکردنی چوار شایەت بۆ پشتڕاستکردنەوە کە ئەوە دەچێتە خانەی سوکایەتییەوە، چونکە لە تەواوی گۆی زەویدا تەنها بۆ (زینا) چوار شاهید داوا دەکرێت.
بەبڕوای ئەو نەدەبوو ئەو جیاکارییە لەنێوان زیندانی و گیراودا بکرایە، چونکە سەرباری ئەوەی هەموویان قوربانیی ئەشکەنجەن، زۆرجار وابووە ئەگەر هەڵوێستی سیاسی لەبەرچاو بگیرێت، رەنگە گیراوی سیاسی زۆرتربنیان بەهۆی خۆڕاگرییەوە نەگەیشتوونەتە دادگا و سزایان بەسەردا نەسەپێندراوە.
لەو رووەشەوە لەبارەی یاسای ژمارە 35 ی ساڵی 2013 ی دەزگای زیندانییە سیاسییەکانی عیراقەوە وتی: جگە لە وردەکاریی قەرەبووکردنەوەی شایستەی زیندانی و گیراوانی سیاسی، لە سەرەتاوە یاسایەکی فیدڕاڵی بوو، حکومەتی هەرێمی کوردستان رێگربوو لە جێبەجێکردنی یاساکە لە هەرێمدا، دەنا یاسای ژمارە 35 بە روونی چارەسەری زۆر گرفتی کردووە کە لە ئەنجامی ئەشکەنجەدا زیندانی و گیراوان دووچاری دەبنەوە بۆنموونە لە یاساکەدا هەموو ئەوانەی لە رەفحا دەستبەسەربوون، ئەوانەی بەهۆی سەرکوتکردنیان لەلایەن رژێمەوە روویان کردووەتە دەرەوەی عیراق و لە کەمپەکانی سعودیەدا گیرساونەتەوە، یان ئەوانەی لە رێکخراوە نێودەوڵەتییەکاندا ناویان لە کەمپەکانی دەستبەسەری تۆمار کراوە و هه‌موو ئه‌و هه‌ڵه‌بجه‌ییانه‌ی دوای کیمیاباران رۆیشتوونه‌ته ناو ئێرانەوە ئه‌و یاسایه ده‌یانگرێته‌وه، جگەلەوەش به رەسمی له یاساكه‌دا به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییەکەی هەرێم لە ده‌زگای زیندانییه سیاسییه‌كانی عیراقدا جێگه‌ی كراوه‌ته‌وه. هەروەها هه‌موو ئه‌وانه دەگرێتەوە کە له گۆڕه به‌كۆمه‌ڵه‌كان رزگاریان بووه، ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت کە كه‌مترین ئیمتیاز له یاساكه‌ی عیراقدا مووچه‌یه، بۆیه پێویست ناكات زیندانی سیاسی هێنده باسی مووچه بكات، چونکە هەر لە یاساکەی هەرێم خۆیدا هاتووە حكومه‌ت خه‌رجی چاره‌سه‌ركردنیان له نه‌خۆشخانه حكومییه‌كانی ناو هه‌رێمدا له‌ئه‌ستۆ ده‌گرێت، لەکاتێکدا له یاساكه‌ی عیراقدا لە مادده‌ی نۆزده‌دا هاتووه : ده‌زگای زیندانییە سیاسییەکان چاره‌سه‌ری خۆیان و خێزانه‌كه‌یان له ئه‌ستۆ ده‌گرێت له ناوه‌وە و ده‌ره‌وه‌ی عیراق.
حکومەتێک نەتوانێت مافی قوربانیانی گەلەکەی دابین بکات، ناشتوانێت مافی مرۆڤ بپارێزێت، لەکاتێکدا گەلەکەی خۆی زۆرترین ئازار و پێشێلکاریی بەرامبەر کرابێت، ناشتوانێت رێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکانی تایبەت بە قوربانییان و مافی مرۆڤ وەک خۆی جێبەجێ بکات
چەند پێشنیازێک بۆ هەرێم و بەغدا
لە کۆتاییشدا وتی: لەیاساکەی عیراقدا دەڵێت:5 ٪ ی دامه‌زراندن له ته‌واوی دامه‌زراوه حكومییه‌كاندا بۆ زیندانیان و گیراوانی سیاسییه.
لەکاتێکدا ئەمانە زۆربەی لە یاساکەی هەرێمدا نییە، بۆیە پێشنیازێک بۆ حكومه‌تی هه‌رێم دەکەم ئەویش ئەوەیە ئه‌گه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم پێیوایه ده‌زگای زیندانییه سیاسییه‌كانی عیراق كه‌مته‌رخه‌مه، پێویسته سكاڵای یاسایی له‌سه‌ر تۆماربكات له دادگای فیدراڵی به‌پێی یاسای كارپێكراو لە ماددەی 93 ، خۆ ئه‌گه‌ر خۆی ئه‌و كاره ناكات، با كارئاسانی بكات من ئه‌و ئه‌ركه دەگرمە ئه‌ستۆی خۆم. خۆ ئەگەر
ده‌زگای زیندانییه سیاسییه‌كانی عیراق ئاماده‌یه و حكومه‌تی هه‌رێم رێگره، ئه‌وا بێگومان زیندانی و گیراوی سیاسی مافی ئه‌وه‌یان هه‌یه هەڵوێستی یاسایی لە دژی هه‌رێم وه‌ربگرن و سكاڵا لە دادگا بەپێی هەردوو ماددەی 13و 93 ی دەستوور تۆماربکەن. له‌و حاڵه‌ته‌شدا ده‌بێت بەرگەی هه‌موو ده‌ره‌نجامەکانی بگرن، ئەگەرنا بەداخەوە ئه‌وه هیچ ناگه‌یه‌نێت جگە لەوەی حكومه‌تی هه‌رێم هاووڵاتیانی سنووره‌كه‌ی لەئاستی عیراقدا به هاووڵاتیی پله دوو هه‌ژمار ده‌كات.
