رانانی: کنێر عەبدوڵڵا
کتێبێک بۆ هەموو شیکردنەوە و هەڵسەنگاندنی تاکی عیراقی
ئەوەی سەرودەری لەگەڵ خوێندنەوەی بابەتەکانی مێژووی عیراقدا هەبێت، ئەوا بۆ ساغبوونەوەی بەشێک لە زانیارییەکانی و بەراوردکردنی بە سروشتی تاکی عیراقی، دەبێت لە کتێب و توێژینەوەکانی د. عەلی وەردی وردبینەوە
ئەوەی سەرودەری لەگەڵ خوێندنەوەی بابەتەکانی مێژووی داگیرکاریی، شۆڕش، کودەتا، سیاسەت و سۆسیۆلۆژی و...هتد-ی عیراق هەبێت، ئەوا بۆ ساغبوونەوەی بەشێک لە زانیارییەکانی و هەڵسەنگاندنی راستی و دروستیی ئەو سەرچاوە مێژووییانە و بەراوردکردنی بە سروشتی تاک و کۆمەڵگەی عیراق، هەردەبێت لە کتێب و توێژینەوەکانی زانای بەناوبانگی سۆسیۆلۆژیی عیراق د. عەلی وردبینەوە، ئەگەر ماوەی ئەوەشی نەبێت هەمووی بخوێنێتەوە، چونکە خوێندنەوەی کتێبەکانی ئەو زانایە و قووڵبوونەوەی لە هەڵسەنگاندنی کەسایەتیی عیراقیدا، سەنگی مەحەکە بۆ تێگەیشتن لە راستی و دروستیی ئەو سەرچاوە مێژووییانەی کە چ لەلایەن مێژوونووسانی عیراقی یان عەرەبی یاخود ئەو وڵاتانەوە نووسراون کە عیراقیان داگیرکردووە یاخود خۆرهەڵاتناس و گەڕیدە بوون و پێیدا گوزەریان کردووە.
کتێبی ئاکار (الاخلاق)ی د. عەلی وەردی یەکێکە لەو کتێبانەی زۆر راشکاوانە و سەرڕاستانە و بێ سڵەمینەوە کەسایەتیی تاک و گروپ و خێڵ و تایفەگەرایی عیراق شیدەکاتەوە چ لە ژیانی کۆچەریدا و چ لە ژیانی شارستانیاندا و ئاماژەش بە ململانێکانی نێوان کۆچەرییەکان و شارستانەکان دەکات و پێیوایە دەبێت ژیانی مرۆڤەکان بگۆڕدرێت تا بتوانرێت ئاکاریان بگۆڕدرێت.
دۆسێی ئەم جارەی کوردستانی نوێ تایبەتە بە رانانێک بۆ کتێبی (الاخلاق)ی د.عەلی وەردی کە لەلایەن نووسەر و وەرگێڕ خاتوو کنێر عەبدوڵڵا –وە خوێندنەوەیەکی شایستەی بۆکراوە و دوای خوێندنەوەی دۆسێکە زۆرکەس دەخاتە سەر کەڵکەكەی خوێندنەوەی کتێبەکە و رەنگە زۆر کەس لەدوای ئەوەوە بتوانێت بە پێداچوونەوە بە کەسایەتیی تاک و کۆمەڵگەی عیراقدا، زۆر گرێکوێرەی بۆ بکرێتەوە کە مێشکیان جەنجاڵ کردووە.
دۆسێ – جەمال ئارێز
کتێبی (الاخلاق) واتە ئاکار یەکێکی ترە لە کتێبەکانی عەلی وەردی. کتێبەکە لە 60 لاپەڕە پێکهاتووە، ناوەڕۆکەکەی (11) بەشی جیاوازی لەخۆ گرتووە، جگە لە پێشەکی و کۆتاییەکەی.
وەک دەزانین عەلی وەردی لە زانا سەرەتاییەکان بووە کە دەستیکردووە بە لێکۆڵینەوەی کۆمەڵگەی عیراق کە بەشێوەیەکی زانستی شیکاری و مێژوویی لەو بابەتەی کۆڵیبێتەوە، کە تێیدا دەرەنجامی لێکۆڵینەوەکانی، نەخۆشییەکان و کێشەکانی کۆمەڵگەکە دیاریبکات و دەستنیشانی بکات.
ململانێی کۆچەریی و شارستانی
بێگومان چارەسەری ئەو نەخۆشیی و کێشانە بەپێی ئەو دۆخەی کۆمەڵگە پێوەی دەناڵێنێت دەکرێت و ئەوەی تایبەتە بە ململانێی تیرە یان تایفەکانی ناو عیراق کە دەڵێت: «چارەسەر لە بوونی سیستمێکی دیموکراسیدا خۆی دەبینێتەوە» کە بەدەر لەوە عیراق جۆراوجۆرە لە ململانێی جیاواز، کە هەندێکجار لەجۆری شارستانی – کۆچەریی، یان تایفی یاخود سیاسیدا بەدیدەکرێت، بەڵام کێشەی فرە ململانێکان لەم قۆناغەدا لە چوارچێوەی ململانێکاندا لەسەر دەسەڵات دەرناچێت.
نووسەر دەڵێت: «کەلتوری کۆمەڵایەتی کە لەناو عیراقدا باو بوو، دوو تایبەتمەندیی لەخۆدەگرێت: دەمارگیریی و درێژەی کۆچەریی کە لە راستیدا دوو رووی دراوێکن».
باس لەوەش دەکات کە تایفەگەریی جۆرێکە لە پەیوەندیی خێڵەکی بە مەزهەب یان بە کەسێکی دیاریکراوەوە و کاتێک تاکێکی تایفی دەمارگیر بێت بەرامبەر بە مەزهەبەکەی، ئەوا گرنگی بە بنەما ئەخلاقی و رۆحییەکانی ناو مەزهەبەکە نادات، بەوپێیەی ئەمە شتێکە لە دەرەوەی بازنەی بیرکردنەوەی خۆیەتی. ئەوەش بایەخی پێ دەدات ئەوەیە کە دەمارگیریی ئاماژەی پێ دەکات لە دڵسۆزی بۆ گروپەکەی و دوژمنایەتی لەگەڵ ئەوانی تردا دەکات.
بە واتایەکی تر، تەماشای مەزهەبی خۆی دەکات وەک چۆن سەیری کۆچەرییەکان دەکات بۆ هۆزەکەیان.
دواتریش دێت جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەوەی بەسەر عیراقدا هاتووە لەماوەی جەنگی یەکەمی جیهاندا لەهەر وڵاتێکی تردا بێت، ئەگەری روودانی هەیە لەو ماوەیەی دەسەڵاتی حوکمڕانی نامێنێت. بەڵام ئەوەی عیراق جیادەکاتەوە، بوونی تایبەتمەندێتییەکەیەتی لە رووی سروشتی کۆمەڵگەکەوە کە کۆچەرییە، بۆیە تاڵانچییەکان لە عیراق زۆربەی هێرشەکانیان پێش ئەوانی تر ئاڕاستەی فەرمانگەکانی حکومەت دەکەن، وەک ئەوەی بیانەوێت تۆڵەیان لێبکەنەوە.
رەنگە کەسانی بەڕێز بەشداریی تاڵانکردنەکە بکەن، بەوپێیەی هیچ جیاوازییەکیان لەگەڵ سەرگەردان و ئەو گەمژانەدا نییە، ئەوەش ئاماژەیە بۆ سروشتی بەها کۆمەڵایەتییە باوەکان کە تیایاندا هەیە.
هەموو کەلتورێک سیستمێکی هەیە
نووسەر باسەکەی لە ئەخلاقدا چڕکردووەتەوە کە بە سروشتی بابەتەکە جیاوازە لەگەڵ هەموو بابەتەکانی تردا، چونکە وەک سەرچاوەکانی تەندروستی یان تەکنیکی یاخود ئابووریی نییە لە رووی رێکەوتنی خەڵکەوە، بەزۆری لەوەی کامەی باش یان خراپە یان لەوەی دەتوانرێت تێڕوانینێکی جێگیریان هەبێت بۆ شتەکان، بەڵام ئەخلاق لە مەسەلە رێژەییەکانە کە لەڕووی زانین و پێوانەکردنییەوە جیاوازیی بەخۆوە دەبینێت.
لەکاتێکدا خێڵە عیراقییەکان تاڵانیی یەکتریی و شەڕ دەکەن لەنێوان خۆیاندا، هەست بە شانازییەکی زیادەڕۆیی دەکەن لەبەرامبەر ئەوەی دەیەوێت پیرۆزییەکەی پێشێل بکات، بەڵام لە بەرامبەر حکومەتدا هەڵوێستی زەلیلی و هەژاری دەگرێتەبەر
بە واتایەکی دیکە دەتوانرێت بووترێت کە هەموو کەلتورێکی مرۆیی بۆخۆی سیستمێکی تایبەت بەخۆی هەیە سەبارەت بە ئەخلاق، بۆیە بەشێوەیەک لە گومان و سوکایەتییەوە سەیری ئەخلاقی ئەوانی تر دەکات.
بۆیە گرنگە ئێمە بزانین کە ئەخلاق چییە بەرلەوەی بزانین ئەوەی ونە یان دیارنییە لەئەخلاقدا چییە؟
لەو روانگەیەوە نووسەر دەڵێت: «هەوڵ دەدەم بەراووردێک بکەم لە نێوان ئەخلاقی کۆچەریی و شارستانیدا، هۆکاریشم بۆ ئەوە یەک هۆکارە، ئەویش ئەوەیە کە بۆم دەرکەوت کۆمەڵگەی عەرەبی لەنێو زوربەی کۆمەڵگەکانی تردا تایبەتمەندترە، لەو روانگەیەی پەیوەندییەکی پتەوی بە کۆچەرییەوە هەیە، لەلایەک و لەلایەکی دیکەشەوە نیشتمانی کۆنترین شارستانییەتەکانە لە مێژوودا و لە هەمان کاتدا نیگەرانیی خۆی نیشاندەدات بەوەی هەندێ لە توێژەرە عەرەبەکان بایەخێکی تەواو بەم لایەنەی کۆمەڵگەکەیان نادەن و ئەوەی دەبینرا بەهەمان شێوەی لێکۆڵینەوەی خۆرئاواییەکان لە کۆمەڵگەکەیان دەکۆڵییەوە.
وێرای زانینی ئەوەی کۆمەڵگەی عەرەبی لە کۆمەڵگە خۆرئاواییەکان جیاوازترە لە رووی کەلتوری و رۆشنبیری و شارستانییەوە، بۆیە پێویستی بە بەرنامەیەکی تایبەت بەخۆی هەیە، چونکە پێکهاتەی وڵاتە عەرەبییەکان دەکەوێتە گەورەترین ناوچەی بیابانەوە لەجیهاندا و مێژووی ئەم وڵاتانە پڕاوپڕە لە شەپۆلی مرۆڤایەتی کە بەدوای کۆچەرییدا دەگەڕا، نەوە لە دوای نەوە، بۆیە ناکرێت کاریگەریی ئەم بیابانە وەلابنرێت لە پێکهاتەی کۆمەڵگەی عەرەبیدا، کە بێگومان کەلتوری کۆچەریبوون خۆی دەچۆڕێنێت لە قووڵایی دەروون و رۆحماندا و بەها کۆچەرییەکان بووە بە بەشێک لە سیستمی کۆمەڵایەتیمان.
بە گوێرەی لێکۆڵینەوەکانی وەردی، چارەسەری دۆخی عیراق لە بوونی سیستمێکی دیموکراسیدا خۆی دەبینێتەوە چونکە بەدەر لەوەی عیراق ململانێی جیاوازیی شارستانی – کۆچەریی، یان تایفی یاخود سیاسیی تێدا بەدیدەکرێت، بەڵام کێشەی فرەیی ململانێکان لەم قۆناغەدا لە چوارچێوەی ململانێ لەسەر دەسەڵات دەرناچێت
کەسایەتیی کۆمەڵگەی کۆچەریی
ئەمەش وادەکات لە دۆخی ئێستاماندا، نەتوانین تێگەیشتنمان بۆ ئەخلاقی عەرەبی هەبێت، پێش ئەوەی لێکۆڵینەوە لە ئەخلاقی باووباپیرانی کۆچەریمان بکەین و بزانین چۆن سەیری کاروباری ژیانیان کردووە.
نووسەر بەشێکی کتێبەی تەرخان کردووە بۆ ناسینی کەسایەتیی کۆمەڵگەی کۆچەریی کە پێیوایە توێژینەوە کۆمەڵایەتییە نوێیەکان وای دەبینن کە هەر کۆمەڵگەیەک لە کۆمەڵگە مرۆییەکان، وەک تاک وایە، خاوەنی کەسایەتییەکی تایبەت بەخۆیەتی و ئەوە کەسایەتییە کۆمەڵگەییە بەشێوەی چەمک پێی دەوترێت کەلتور. بۆیە نووسەر خوێندنەوە و لێکۆڵینەوەکەی لەم روانگەیەوە کردووە و هەربۆیەشە پرسیارێک دەخاتەڕوو لەوەی ئاخۆ ئەو بناغەیە چییە کە کەسایەتیی کۆمەڵگەی کۆچەریی لەسەر بنیات دەنرێت؟ چونکە دەڵێت: بۆ وەڵامدانەوەی ئەوە پێویستە بەراوورد بکەین لە نێوان کەسایەتیی کۆچەریی و پێچەوانەکەی واتە کەسایەتیی شارستانی، کە دەکرێت لێرەوە بووترێت کەسایەتیی شارستانیی لەسەر بنەمای بەرهەم بنیاتنراوە لەکاتێکدا کەسایەتیی کۆچەریی لەسەر بنەمای بەدەستهێنان بنیاتنراوە و هیچ نازانێت لە کاروباری بەرهەم، کەمێک نەبێت.
بێگومان جیاوازی هەیە لەنێوان ئەخلاقی بەرهەم و ئەخلاقی بەدەستهێناندا و لەناو کۆچەریدا شوێنی لاوازەکان نابێتەوە کە بانگەشە بۆ بیروباوەڕی دادپەروەریی و یەکسانی دەکەن، بەڵکو ماف بە شمشێر و هێز وەردەگیرێت و ئەوەی لەناویاندا دابنیشێت گوێبیستی قسەکانیان بێت، بە جدی دەزانن کە پێوانەی پیاوەتی تەواو بە پێوانەی بردنەوە و بەدەستهێنان دەپێون.
ئەو پیاوانەی مافی خۆیان بە مەچەکی خۆیان وەردەگرن و هیچ کەس پێیان ناوێرێت، و لەهەمان کاتدا گەورەترین نەنگی ئەوەیە کە کارێک بکەن یان کاری دەستی بکەن، بە نموونە رستن و چنین، چونکە لە تێڕوانینی ئەواندا کەسێکی لاوازە و بە ئارەقی ناوچەوانی خۆی قووتی ژیانی بەدەستدەهێنێت و بە ژنان دەیشوبهێنن؛ نەک ئەوەی بە زەبری شمشێر بەدەستی بهێنێت.
لێرەوە ناوی کاری دەستیان ناوناوە بەناوی پیشە کە لە وشەی سووکایەتیکردنەوە وەرگیراوە.
پیشەگەریی ترسنۆکی و زەلیلییە؟
دواتر باس لە پێوەرەکانی شارستانی دەکات و دەڵێت: «مرۆڤی شارستانی هەر لە لەدایکبوونییەوە، لەسەر بنەمای بەهای تر دامەزراوە کە خەڵک بە پێوانەی بەرهەم و داهێنان لە پیشەکانیان و لەوەی دەستیان دەکەوێت یان قازانجی لێدەکەن پێدەزانرێت و کەسی کۆچەریش بە تاوانبار و دز ناوزەند دەکەن و لە دیدی ئەوانەوە ترسنۆک و زەلیلن و کەرامەتیان نییە و هیچ مافێکیان لە ژیاندا نییە؛ بۆیە ئەم دوو مرۆڤە جیاوازە کە هەڵقووڵاوی دوو کۆمەڵگەی جیاواز و بە دوو پەروەردە و بەهای جیاواز مامەڵە دەکرێن، ناکرێت بەیەک پێوانە هەڵسەنگاندن یان خوێندنەوەیان بۆ بکرێت، چونکە پێوەرەکانیان جیاوازن.
هەربۆیە لە رووی ئەخلاقیشەوە سەیرکردن و خوێندنەوەکان جیاوازیی بەخۆوە دەبینێت کە بێگومان هەڵقووڵاوی ئەو پەروەردە و کۆمەڵگەیە دەبێت کە مرۆڤەکان تێیدا پەروەردە دەکرێن؛ بۆیە بیرمەندان و زاناکان کە رێساکانی ئەخلاق لە عەقڵی خۆیانەوە هەڵدەهێنجن و بەسەر خەڵکیدا دەیسەپێنن، بە هەڵەدا دەچن، چونکە ئەو رەفتار و بەها باڵایانە دەبێت هەڵقوڵاوی کۆمەڵگەکەت بن و ئەگەر کۆمەڵگە رێزی لە تاک گرت، ئەوکات هەموو خەڵک لە هەوڵی ئەوەدا دەبێت و دەبێتە رەفتار و رەنگدانەوەی لە ژیانیدا دەبێت.
لەلایەکی دیکەشەوە نووسەر بەدەر لە لایەنە نەرێنییەکانی کۆچەرییەکان، باس لە هەندێک لایەنی تری دەکات کە ئەرێنییە و پێیوایە لەکاتێکدا کۆچەرییەکان وەک دەستدرێژکار و تاڵانچیی دەبینین، بەهەمان شێوە وەک بەخشندە و سەربەرز و دڵسۆز دەیبینین، تا ئەو رادەیەی تەنانەت شارنشینەکە ناتوانێت هاوتای بێت لەوەدا؛ بۆیە رای وایە کۆچەریی راستە داوای پارەو پول دەکات، بەڵام داوای ناکات لەپێناوی پارەدا، چونکە لای ئەو پارە بە نیشانەکانی پیاوەتی و زاڵبوون دادەنرێت؛ بۆیە گوێ بەوە نادات کە بەخشندە بێت کاتێک پارە دێتە دەستییەوە.
دەرکەوتنی سیماکانی شارستانییەت لە حەفتاکانی سەدەی رابردوودا شاری بەغدای پایتەختی عیراق وەک نموونە
کۆچەری لەنێوان دزیی و بەخشندەییدا
لێرەوە وەسفی کۆچەریی بە تاڵانچی و بەخشەر هاتووە؛ واتە تاڵانچییە کاتێک تاڵانکردن هێمای دەسەڵاتە، هەروەها بەخشەرێکە کاتێک بەخشین هێمای دەسەڵات بێت بە هەمان شێوە؛ بۆیە وایدەبینێت بە پەرۆشترین کەسە لەسەر فلسێک؛ کاتێک ئەو فلسەی بەزۆر یان دەستدرێژیکردن وەردەگرێت؛ لەکاتێکدا ئەو یەکێکە لە بەخشندەترین کەس داوای یارمەتیی لێدەکەیت یان کاتێک دێیتە سەر خانەخوێکەی، ئەو لەپێناوی ئەوەدا هەوڵدەدات سەرەڕای پارە، ژیانی خۆی بەخت بکات.
جگە لەوەی کۆچەریی راشکاوە، حەزی لەدووڕوویی و خۆدزینەوە یان ناپاکی نییە؛ بەڵکو پێیوایە ئەو خەسڵەتانە لاوازییە و لەگەڵ سروشتی ئازاو براوە و زاڵەکاندا ناگونجێت.
ئەو ئامادەیە بتکوژێت، یان تاڵانت بکات، بەڵام فریوت نادات، یان ناپاکی لە متمانەت ناکات.
لێرەوە نووسەر عەلی وەردی واقیعێک دەهێنێتە بەرچاوی خوێنەر، کاتێک باس لە مێژوو دەکات و دەڵێت: «مێژوو شاهیدی زنجیرەیەک لەشکرکێشیی کۆچەرییەکانە کە ناوچەکانی تەنیشت بیابانەکەیان داگیرکرد، ئەگەر واز لە لایەنە سیاسییەکەی بهێنین کە ئاشکرایە، با رۆبچینە لایەنە کۆمەڵایەتییەکەیەوە، بەتایبەتی ئەو لایەنەی پەیوەندیدارە بە لایەنی ئەخلاقەوە؛ واتە ئەخلاقی کۆمەڵایەتی لەو کاتانەدا کە چۆن خوێندنەوەی بۆ کراوە، ئەمە مەبەستی لێکۆڵینەوەکە بێت کە لێرەدا نووسەر هاوڕایە لەگەڵ رای ئیبن خەلدون کە کۆچەرییەکان لەو کاتانەدا خەسڵەتە باش و خراپەکانیان لەبیردەکەن، لە چوارچێوەی سەردەمە کۆنەکانی کە ئیبن خەلدون تیایدا دەژیا، بەڵام لەم سەردەمانەی کۆتاییدا جێی باوەڕی زۆر نییە و نموونەش بۆ ئەوە دەهێنێتەوە بەوەی لە سەردەمی کۆندا خەڵک شمشێری بەکاردەهێنا؛ بۆیە کۆچەرییەکان لە زۆربەی کاتەکاندا بەسەر شارنشینەکاندا سەردەکەوتن، بەو شێوەیە لەکاتی خۆیدا دەستیان بەسەر ناوچەکاندا دەگرت و شانشینیان دادەمەزراند و چینی دەسەڵاتداریان پێکدەهێنا، بەڵام لە سەردەمە کۆتاییەکاندا چەکی ئاگرین جێی شمشێری گرتەوە کە کۆچەرییەکان وەک شارنشینەکان نەیاندەزانی ئەو چەکانە بەرهەم بهێنن، یان لە هونەرەکەی شارەزا بن؛ بۆیە هەستیان بە دەستەوەستانی دەکرد و درکیان بەوە دەکرد کە ئازایەتییان لە کۆندا فریایان ناکەوێت لەبەرامبەر لوولەی تۆپ و دەنگی فیشەکدا.
عەلی وەردی لە پەرەگرافێکدا دەڵێت: دەترسم خەڵکی عیراق لێم زویربن و بڵێن بە ئەنقەست ئابڕووی تاکی عیراقیی بردووە لای وڵاتانی تر»
سیاسەتی عوسمانی لەخۆشکردنی ئاگری ململانێکاندا
بۆیە لە کورتەی ئەم باسەدا، نووسەر دەڵێت:»ئەوەی ویستم بە کورتی بیڵێم لەمبارەیەوە ئەوەیە کە ململانێی نێوان کۆچەریی و شارنشینی لە سەردەمە کۆنەکاندا شێوازێکی نوێی لەخۆگرتبوو؛ بۆیە هۆزە کۆچەرییەکان دەستیانکرد بە دزیکردن بۆ ناو شارەکانی دراوسێ و لەوێ نیشتەجێبوون بەبێ ئەوەی هەوڵی دەستبەسەراگرتنیان بدەن».
لەم روانگەیەوە نووسەر لێکۆڵینەوەکەی چڕکردۆتەوە لەسەر خێڵەکانی عیراق و کاردانەوەکانی بەسەریانەوە هەبووە لەڕووی ئەخلاقەوە؛ بۆیەشە باس لەوە دەکات کە ئەو خێڵە کۆچەرییانەی کە لەم دواییەدا لە عیراق نیشتەجێبوون، بەتایبەتی لە سەردەمی عوسمانییەکاندا، دەستیان کرد بە لەدەستدانی زۆرێک لە خەسەڵەتە باشە دێرینەکانیان، لەکاتێکدا خراپەکانیان پاراست، راستگۆیی و ئەمانەت و راشکاوییان لەدەستدا بە نموونە، بەڵام پەیوەستبوون بە دەمارگیریی خێڵەکی، تۆڵەسەندنەوە، زاڵبوون و شانازیکردن بە شەڕ و تاڵانکردنەوە.
ئەمەش جێی پرسیار و سەرسووڕمان بوو، بەوەی ئاخۆ هۆکار چیبوو کە وایکرد خەسڵەتە باشەکانی کۆچەرییەکان لاواز ببن لە بەرامبەر بارودۆخە نوێیە شارنشینییەکەیاندا؟ بێگومان لەپشت ئەوەوە فاکتەرێکی کۆمەڵایەتی هەیە دەبێتە هۆی ئەم دەرەنجامە کە بەدەر نییە لە لەدەستدانی ئەخلاقی گەورە، کەواتە چییە؟ نووسەر بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە پێیوایە سیستمی حوکمڕانی کە عیراقی بەڕێوەدەبرد لەو سەردەمەدا، دەستی هەیە لە لەدەستدانی ئەو ئەخلاقەدا، چونکە حکومەتی عوسمانی حوکمڕانییەکی دروستی پەیڕەو نەدەکرد و بایەخی نەدەدا بە پاراستنی ئاسایش و سیستم لە وڵاتدا و هەموو خەمێکی راکێشکردنی باج و غەرامەکردن بوو لە هاووڵاتییان. هەروەها سیاسەتی حکومەت لەبەرامبەر خێڵەکاندا وازی لێدەهێنان یەکتری بکوژن و تاڵانی بکەن لەنێوان خۆیاندا، لەپێناوی لاوازکردنیاندا.
بۆیە هەمیشە خێڵەکان لە بەدەستهێنانی زەوییە باشەکاندا لەجەنگدا بوون؛ وەک چۆن باووباپیرانیان لە بیاباندا شەڕیان دەکرد لەسەر ئاو و پووش و گیا.
سەرەڕای ململانێ سیاسییەکان، هێشتا ململانێ کەلتوری شارستانی و کۆچەریی بەردەوامە
دەمارگیریی بۆ تۆڵەکردنەوە
مێژووی خێڵە عیراقییەکانیش شایەتی ئەوەن کە هیچ کات لە زەوییەکی دیاریکراودا بۆ ماوەیەکی درێژ جێگیر نەبوون. یان دووردەخرانەوە یان دەردەکران بەپێی بوونی هێز و دەمارگیرییان و مەیلیان بۆ شەڕ و دەستبەسەراگرتن، ئەمەش وادەکات کە خەڵکی خێڵەکە دابونەریتە دێرینەکانیان بپارێزن کە یارمەتیان دەدات لەم سەنگەرە توندڕەوییەدا بمێننەوە.
دواتر دێتە سەر باسی دووفاقی یان دووڕوویی خێڵە عیراقییەکان، بەوەی لەکاتێکدا تاڵانیی و شەڕ دەکەن لەنێوان خۆیاندا و هەست بە شانازییەکی زیادەڕۆیی دەکات لەبەرامبەر ئەوەی دەیەوێت پیرۆزییەکەی پێشێل بکات، بەڵام لە بەرامبەر حکومەتدا هەڵوێستی زەلیلی و هەژاری دەگرێتەبەر. واتە لەبەرامبەر هاوشێوەکانی خۆیدا هەست بە کەرامەت و شانازی دەکات و لە هەموو کەس زیاتر تووڕە و ودەمارگیر دەبێت بۆ تۆڵەکردنەوە؛ لەکاتێکدا لەئاست حکومەتدا کەسایەتییەکی تر لەخۆدەگرێت کە پێچەوانەکەیەتی؛ واتە هیچ کاردانەوەیەکی نییە لەئاست سوکایەتی و هێرشەکانی حکومەت و پشوودرێژە بەبێ ئەوەی هیچ تۆڵە و هێرش و شۆڕشێک بکات.
هەر ئەوەش وایکردووە کە تاکی خێڵ هەنگاو بە هەنگاو خەسڵەتی راستگۆیی و ئەمانەت و نەریتی باب و باپیرانی لەدەست بدات کە لەبیاباندا پێی بەناوبانگ بوون، چونکە لێرەوە درۆکردن و لاوازی زاڵ بوو بەسەر کەسایەتییاندا؛ لەکاتێکدا کاربەدەستانی حکومەت دەهاتن دەستیان دەگرت یان هاوبەشییان دەکرد لە مەڕ و ماڵات و دەسکەوتە کشتوکاڵییەکانیاندا؛ بۆیە ناچاردەبوون کە سوێند بە خوا و پێغەمبەر بخۆن و درۆیان لەگەڵدا بکەن بۆئەوەی بەشێک لەو باجە لەخۆیان دووربخەنەوە کە بەسەریاندا سەپێنراوە، چونکە دەیانزانی ئەگەر پەیڕەویی راستگۆیی بکەن لەگەڵ حکومەتدا، هیچیان بۆ نامێنێتەوە کە بەشی خۆیان و ماڵ و منداڵەکانیان بکات لە رووی خۆراک و جلوبەرگەوە.
گوێزانەوەی درۆ بۆ سەردەمی حوکمڕانی
لەسەروبەندی باسکردن لە ئەخلاقدا، نووسەر عەلی وەردی جەختی لەوە کردۆتەوە کە تەنانەت پاش دامەزراندنی دەسەڵاتی (نیشتمانی)شدا لە عیراق، خێڵەکانی عیراق هیچ گۆڕانکارییەک بەسەر ئەخلاقیاندا نەهات و تەنانەت تاکی خێڵەکی، هیچ جیاوازییەکیان بەدینەکرد لەنێوان رابردوو و ئێستادا. جگە لەوەی حکومەتی نوێ سیستمی سەربازگرتنی (تجنید) سەپاند، پاش ئەوەی لە سەردەمی عوسمانیدا لێیان خۆش ببوون و یەکێک لەو باسانەی لەناو خەڵکدا دەوترایەوە ئەوە بوو کاتێک شەکر و قوماش بە بلیت دابەش دەکرا، سەرنشینی عیراق دەگەیشتە 10 ملیۆن بە نموونە، بەڵام ئەم ژمارەیە دادەبەزی بۆ سێ ملیۆن بە نموونە لەکاتی تۆمارکردنی ناوەکانیان بۆ بوون بە سەرباز؛ ئەوەش بەمانای درۆکردنی خەڵک دێت، جارێک لەڕووی زۆری و جارێکی تر لەڕووی کەمییەوە و ژمارە راستییەکەیشی کەس نەیدەزانی.
پاش باسکردنی کاریگەریی حکومەت لە پەرتەوازەبوونی ئەخلاق لای خێڵەکانی عیراق.
دواتر نووسەر لە بەشێکی تری باسەکەیدا کاریگەریی دەرەبەگایەتی لەسەر ئەخلاق باس دەکات کە بەهەمان شێوە بگرە خراپتر بوو. حکومەت دەستیکرد بە رووپێوی زەوییەکان و مافی تۆمارکردنی، کە مەبەست لێی ئەرێنی بوو، بەڵام بە نەرێنی بەسەر هەندێک ناوچەدا شکایەوە.
ئێستاش پاش رووپێوکردنی زەوییەکان و تۆمارکردنی بە ناوی شێخەکانەوە، دۆخەکە گۆڕا بەوەی شێخەکان هەستیان کرد کە زەوییەکە بووە بە موڵکی خۆیان و تەنها خۆیان دەتوانن بەکاریبهێنن و سوود و چێژ لە بەروبومەکەیشی وەربگرن، لەبەرئەوەی حکومەت رەزامەندە لەسەری، بەوەش وایلێهات زەوییەکەی لای بریکارەکەی بەجێدەهێشت و لەلایەن کۆمەڵێک جووتیارەوە بەڕێوەدەبرا و خۆشی لە پایتەخت دەژیا و تا ئەو رادەیەی راهات لەسەر خۆشییەکانی ژیانی شار و چیدی حەزی نەدەکرد بگەڕێتەوە بۆ گوندەکەی.
بەوەش وەزیفە کۆمەڵایەتییەکەی پێشووتری بەلاوەنا و خۆی پەرواێزخست لە هۆزەکەی، تەنانەت تا راددەی بێزاربوونی لە ژیان و سەردانی گوندەکەشی. بەو شێوەیە زۆربەی جووتیارە عیراقییەکان دزییان دەکرد و سوێندیشیان دەخوارد تا بیسەلمێنن کە ئەستۆپاکن لەو دزییەی دەیانکرد و چەند نموونەیەکی زیندووش لەو بارەیەوە دەهێنێتەوە.
قەرزدار و قەرزدەر یان براوە و دۆڕاو؟
دواتر جووتیاران رێگایەکی جیاوازتریان بەکاردەهێنا لە کۆچەرییەکان، کە ئەوان بەزەبری شمشێر دزییان دەکرد، بەڵام ئەمان وەک جووتیار رێگەیەکی تری شاردراوە و درۆیان بەکاردەهێنا لە دزی بۆئەوەی بژین.
هەروەها کاریگەریی قەرزارەکان بەشێکی تری باسەکەی نووسەر بوو، کە دوابەدوای دەرەبەگەکان هات و بەشێوەیەکی فراوان لەنێوان خیڵە عیراقییەکاندا بەربڵاوبوو. کە بەو هۆیەوە جووتیارەکان قەرزارێکی زۆری خاوەن فرۆشگاکان بوون. ئەم خەسڵەتەی جووتیارەکان لە باب و باپیرانی کۆچەرییەکانەوە بۆیان مابووەوە، لەسەر ئەو دروشمە ژیانیان بەڕێدەکرد کە دەوترا :»ئەوەی لە گیرفانتدایە، خەرجی بکە و جێی دەبێتەوە»و بەشێوەیەک ژیانیان بەسەردەبرد کە بیر لەمڕۆ بکەرەوە و حسابی سبەی مەکە، چونکە پێیانوابوو بایەخدان بە کاروباری سبەی، بەڵگەیە بۆ لاوازیی مرۆڤ و کەمیی متمانەی بە ئازایەتی و هێزی شمشێرەکەی.
خاوەن فرۆشگاکانیش ئەم خەسڵەتەیان بەکاردەهێنا و بەئارەزووی خۆیان نرخیان لەسەر کاڵاکان دادەنا و بەو شێوەیە قەرزارەکان پارەکانیان کەڵەکە دەبوو و دواجار دەبوو بەشێوەیەک لە شێوەکان رێکبکەوتنایە و ئاڵوگۆڕی کاڵایان بکردایە لە بری پارەکانیان، نموونەش لەو بارەیەوە دەهێنێتەوە و باس لە یەکێک لەوانە دەکات و دەڵێت: «جووتیارێک بڕێک پارەی کەمیی قەرزکرد بۆئەوەی سێ مریشکی پێ بکرێت بۆ میوانەکەی، وایلێهات جاربەجار پارەکە کەڵەکە دەبوو و نەیدەتوانی بیداتەوە، تا ناچار بوو گایەک بفرۆشێت بۆ دانەوەی قەرزەکانی».
بەو جۆرەش جووتیار گوشاری زۆری دەکەوتە سەر بەهۆی قەرزارییەوە و دووچاری گرێی دەروونی دەبۆوە بەرامبەر هەر بەڵێنێک کە دەیدا یان هەر قەرزێک کە دەیکرد؛ بەو هۆیەشەوە دەستبەرداری ئەخلاقی وەفاداریی دەبۆوە کە باب و باپیرانی پێی بەناوبانگ بوون؛ بۆیە سەرەنجام خاوەن فرۆشگەکان رێگەی یاساییان دەگرتەبەر و بەو شێوەیە ناخۆشی و دەمەقاڵی و زۆرجار شەڕ لەنێوانیاندا بەرپادەبوو، ئەمان هەڵدەهاتن لێیان و ئەوانیش بەدوایاندا رایاندەکرد و بڕیاری دەستبەسەراگرتنی ماڵ و موڵک و بەرهەمەکانیان بەسەردا دەدان.
تا وایلێهات پەیوەندیی نێوان قەرزدەر و قەرزدار لە گونددا بە پەیوەندیی نێوان دۆڕاو و براوە دادەنرا لە بیاباندا.
لەنێوان پارە پەیداکردن و وەجاخزادەییدا
نووسەر لە روویەکی دیکەوە باس لەوە دەکات کە پێویستیی ئابووری و دارایی هەندێک جار پاڵنەرە بۆ مرۆڤەکان کە کۆت و بەندەکان تێکبشکێنێت، کاتێک ئەوەش روودەدات لەنێوان خەڵکی گوندە عیراقییەکاندا، کە بەها دێرینەکانیان هێواش هێواش بەکەم سەیردەکرد و شەرعییەتیان دەدا بە کارە قازانج بەخشەکان، بەشێوەیەکی تر پارەیان بەباشتر دەزانی لەوەجاخزادەیی، ئەوەش بە سروشتی خۆی دەبێتە هۆی بەربڵاوی و جۆرێک لە بێباکی لەڕووی ئاکار و ئەخلاقەوە تیایاندا، چونکە پاڵنەری قازانج بەسەر رەفتاریاندا زاڵ بوو.
لە زانستی دەروونیدا باس لەوە دەکات ئەگەر کەسێک کارێکی حەرامی کرد بۆ یەکەمجار، بۆ جاری دووەم و سێیەم ئاسانتر دەبێت بۆی؛ بۆیە پێیوایە ئەوان چێژیان بینی کاتێک تامی حەرامیان کرد و لێرەدا مەبەستی نووسەر لە حەرام دەرچوونە لە بەها بۆماوەییەکان، چونکە هەر قازانجێک لەم رێگەیەوە و لەسەر حسابی بەهاکان بێت، پاڵیان پێوە دەنێت کە زۆر دوور بڕۆن تا ئەو راددەیەی لە کۆتاییدا دەگەنە ئەوەی زۆر بێباکبن بە هەموو بەهاکانەوە کۆن و نوێ و ئەو وتەیەیشیان بەسەردا دەسەپێت کە دەڵێت: «هەردوو رێگەکەیان بەفێڕۆدا».
لە بەشێکی دیکەی باسەکانیدا، د.عەلی وەردی نووسەر و توێژەر دەڵێت: بەشێوەیەکی گشتی بەها کۆمەڵایەتییەکان کتوپڕ لە دڵی خەڵکدا ناڕوات، چونکە رۆچووەتە ناخ و قووڵایی نائاگییانەوە (اللاشعور) کە لەوێدا بۆ ماوەیەکی زۆر پێداگری لەسەر خۆڕاگری دەکات، بەشێوەیەک کاریگەریی لە ئاراستەکردنی رەفتاردا هەیە، سەرەڕای گۆڕینی بارودۆخی گونجاو بۆی؛ بۆیە لەکورتکراوەی ئەم بەشەی قسەکانیدا، جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەخلاق لە عیراقدا هێشتا لەناو خۆیاندا کۆمەڵێک بەهای کۆچەریی لەخۆدەگرن، کە خۆی لە رێزگرتن لە سەرکەوتووەکان و سوکایەتیکردن بە دۆڕاوەکاندا دەبینێتەوە، بەڵام بەهایەکی شێواون بەو پێیەی لە ژینگەی سەرەتایی خۆیان دەرچوون و ئەرکی کۆمەڵایەتیی خۆیان لەدەستداوە و بگرە ئاراستەی رەفتار وەک گرێیەکی دەروونی دەکەن بەبێ ئەوەی ئامانجێکی هەبێت کە گونجاو بێت لەگەڵ دەوروبەرە نوێیەکەیدا.
سەرنجەکانی د. عەلی وەردی
لە کۆتاییدا نووسەر چەند سەرنج و تێبینییەک دەخاتەڕوو لەوانە:
-1 هیوادارم من یان کەسانی تر دەرفەتی ئەوەمان هەبێت کە ئەخلاقە ونبووەکانی عەرەب بخوێنینەوە لەڕووی پەیوەندییانەوە بە ململانێی ئایین و پرەنسیپەکانەوە یان لەڕووی پەیوەندییان بە شارستانییەتی خۆرئاواوە کە خەریکە بەتەواوەتی بڵاوببێتەوە لە جیهانی عەرەبیدا و کاریگەریی لەسەر کاروباری کۆمەڵایەتی جۆراوجۆر هەیە.
-2 توێژینەوەکەم ئەم لایەنە لە رەوشتمان دەردەخات و دەشێت خاڵی نەبێت لە زیادەڕەوی و کەموکورتی. ئەرکی من تایبەت بوو بە لێکۆڵینەوە لە سەرچاوە ئەخلاقییە ونبووەکان، نەک وننەبووەکان و جەخت لەوە دەکاتەوە کە سەردەمی لەخۆباییبوونی نەتەوەیی بەسەرچووە و زەمەنی لێکۆڵینەوە لە نەخۆشییە کۆمەڵایەتییەکان و لێکۆڵینەوە لە راستییەکان جێگەی گرتووەتەوە، هەرچەندە تاڵ بێت. بۆ ئێمە زیانبەخشە کە ستایشی خۆمان بکەین و گەلەکەمان بە باشترین خەڵک بزانین و ئەخلاقەکەمان بە باشترین ئەخلاق پێناسەبکەین. ئەو کۆمەڵگەیەی نکۆڵی لە بوونی نەخۆشیی بکات، وەک نەخۆشێک وایە کە سییەکانی دەقرتێنێت و گوێ لە ئامۆژگارییەکانی پزیشک ناگرێت.
-3 من تەنیا لە لێکۆڵینەوەکەمدا سەرنجم خستۆتە سەر کۆمەڵگەی عیراقی و دەترسم خەڵکی عیراق لێم زویر و تووڕە ببن. هەندێکیان گوێبیستی ئەم بابەتەم دەبن و دەربارەم دەڵێن: «د.عەلی وەردی بە ئەنقەست ئابڕووی تاکی عیراقیی بردووە لای وڵاتانی تر» و زەحمەت نییە باوەڕ بکەن بەوەی کەسێکیان بێت پێم بڵێت:»براکەم ئابڕووت بردین».
دواتر نووسەر لە باسەکەیدا دەڵێت: «لەڕاستیدا من شانازی بە عیراقەوە دەکەم و شەرەفمەندم کە سەر بەوم، بەڵام لەگەڵ ئەوەدا پەیڕەوی پرەنسیپی سۆفییەت دەکەم «، خوایە ئابڕومان بەرە نەک پەردەپۆش» و هیوادارم کە توێژەرە کۆمەڵایەتییەکان لە وڵاتانی تری عەرەبی پەیڕەوی ئەم بنەمایە بکەن و خەڵکەکەی خۆیان لەبەردەم خەڵکانی تردا دەربخەن، بێگومان لە زانستدا ئابڕووبردن نییە و گومانم لەوەدا نییە ئەگەر لە بارودۆخی وڵاتانی دیکەی عەرەبی بکۆڵینەوە، ئابڕووەکان و نەخۆشییە کۆمەڵایەتییەکان بەدیدەکەین کە کەمتر نابێت لەوەی لە عیراق بینیمان.
-4 من توێژینەوەکەم تەرخان کردووە بۆ وەسفکردنی نەخۆشییەکە، بەبێ ئەوەی دەرمانەکە بنووسم و بەڕای من لەبەرئەوەی ئێمە بە نزیکەیی هۆکارەکانی سەرهەڵدانی نەخۆشییەکەمان زانی، بەرپرسیارێتی لەم بوارەدا دەکەوێتە ئەستۆی حکومەت، ئەو دەتوانێت پلانێکی ژیرانە دابڕێژێت کە خەڵک کەلەپووری کۆچەریی و بیابانیی خۆیان لەبیر بکەن و سەرقاڵی گێڕانەوەی ئەو بەها نوێیانە بن کە ئەمڕۆ شارستانییەتی جیهان لەسەری دامەزراوە. بۆ نموونە دەتوانێت دەرەبەگایەتی لەلادێ نەهێڵێت و لە موڵکی بچووکدا بڵاویبکاتەوە و لەڕێگەی کۆمەڵگەی هەرەوەزی و قەرزی کشتوکاڵییەوە، رێگریی لە زیانی سووخۆران بکات، تا تاکی لادێ هەست بکات مەیلی دەستکەوتن و زاڵبوون کە لەڕابردوودا بۆی ماوەتەوە، لەژیانی خۆیدا سوودی پێ ناگەیەنێت، هەروەها بایەخدان بە بەرهەم و بەدەستهێنانی ئەخلاقی گونجاو بۆ ئەو، تاکە رێگەیە کە بەرەو سەرکەوتن و کەرامەتی دەبات.
جووتیاری عیراقی جاران لەبەرامبەر دەستکەوتنی پارەی زیاتر پەنای بۆ درۆکردن دەبرد
ژیانی مرۆڤ بگۆڕە
ئێمە ناتوانین چاکسازی لە رەوشتی خەڵکدا لەڕێگەی ئامۆژگارییەوە بکەین، وەک ئەوەی کۆنەکان لە رابردوودا دەیانکرد. ئەخلاق لە هەلومەرجە کۆمەڵایەتییەکانی دەوروبەریدا لەدایک دەبێت، ئەگەر ئەم بارودۆخانە نەگۆڕێت، ئەوکات هیوا ناخوازین کە رەوشت بەو شێوەیە بگۆڕێت کە ئێمە دەمانەوێت، بەم شێوەیە قسەی ئەو کەسە باوەڕپێکراو دەبێت کە دەڵێت: «ژیانی مرۆڤ بگۆڕە، ئەخلاقی دەگۆڕێت».
