خەلیل عەبدوڵڵا
ئەگەر لاپەڕەكانی مێژووی مرۆڤایەتی هەڵبدەینەوە، دەبینین چەندین شەڕی ناوخۆیی و ئیقلیمی و جیهانی ڕوویانداوە و بەهۆیانەوە ملیۆنەها كەس بوونەتە قوربانی و چەندین وڵات و ناوچە وێرانکراون و زیانی گەورەی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتوریی بە وڵاتانی سەر گۆی زەوی و مرۆڤایەتی كەوتووە.
بەرژەوەندیی زلهێزەكان بۆ بەتاڵانبردنی سامانی گەلان، داینەمۆی بەردەوامی ئەو جەنگانە بوون، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەیتوانیوە لەڕێی یاسایەكی گشتیی نێودەوڵەتییەوە بەر بەو جەنگانە بگرێت، تەنانەت ئەو جەنگانە لەڕووی یاساییەوە وەك تاوانی جەنگ پێناسە نەكراوون، دەوڵەتە گەورەكان لەڕێی هێزەوە دەسەڵاتی خۆیان سەپاندووە و هەریەكەیان چەندین وڵات و گەلیان كردۆتە كۆلۆنی خۆیان و سامان و خێر و بێریانی بە تاڵان بردووە.
كۆمەڵەی گەلان و ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، وەك دوو ڕێكخراوی جیهانی، نەیانتوانی بەر بە جەنگەكان بگرن.
ئەگەرچی جەنگەكان وەكو تاوانی نێودەوڵەتی، زیانی گەورەیان لە سامانی مرۆیی و ئابووریی جیهاندا، بەڵام لەبەر ڕۆشنایی یاسای گشتیی نێودەوڵەتی، پێناسەی یاساییان وەك تاوانی جینۆساید بۆ نەكرابوو.
ساڵی 1933 بۆ یەكەمجار یاساناسی پۆڵەندی (رەفائیل لێمكین) زاراوەی جینۆسایدی لە كۆنفرانسی كۆمەڵەی گەلانی تایبەت بە یەكخستنی یاسای تاوانەكان لە مەدریدی پایتەختی ئیسپانیا بەكارهێنا.
لێمكین زیاتر دیراسەی تاوانەكانی جینۆسایدی سەردەمی یەكەمین جەنگی جیهانی و تاوانی جەنگی نازییەكانی ئەڵمانیای كردبوو.
گەیشتە ئەو ڕاستییەی كە تاوانی جینۆساید تەنها جینۆسایدی جەستەیی و بایۆلۆجی نییە، بەڵكو جینۆسایدی كەلتوریشە، ئەو بەچاوی خۆی تاوانی جینۆسایدی نازییەكانی ئەڵمانیای لە پۆڵۆنیا بینی بوو، كە چۆن جوولەكەكانیان لەناوبرد، سەرەڕای ئەوە نازییەكان شوێنەواری كەلتوری ئەو گەلانەشیان لە ناودەبرد كە خاكەكانیان داگیردەكردن، زمانی لۆكاڵی ئەو گەلانەیان لە خوێندن و دادگا و دامەزراوە دەوڵەتییەكان قەدەغە دەكرد، دژی بەرهەمی ئەدەبی و هونەریی ئەو گەلانە بوون بە زمانی خۆیان، روخسارە كەلەپووری و شارستانییەكانی ئەو گەلانەیان لەناو دەبرد. لە ڕوانگەی ئەو تاوانانەوە، ساڵی 1944رەفائیل لێمكین بۆ یەكەمجار زاراوەیەكی دیكەی هێنایە ناو فەرهەنگی یاساوە، ئەویش زاراوەی (جینۆسایدی كەلتوری) بوو.
دوای جەنگی دووەمی جیهان كۆمەڵەی گشتیی نەتەوەیەكگرتووەكان، هەوڵیدا، ڕێكەوتننامەیەك بۆ قەدەغەكردنی تاوانی جینۆساید و سزادانی ئەنجامدەرانی دەربكات، بۆ ئەو مەبەستە لیژنەیەكی سێ كەسی پێكهێنا، یەكێكیان رەفائیل لێمكین بوو، كە شارەزاییەكی باشی لەو بوارەدا هەبوو، لێمكین ڕۆڵی دیاری لە داڕشتنی ئەو ڕێكەوتننامەیەدا هەبوو، ماددەیەكی تایبەتی لەو ڕێكەوتننامەیەدا سەبارەت بە تاوانی جینۆسایدی كەلتوری و سزادانی ئەنجامدەرانی جێگیر كردبوو، بەڵام هەندێ دەوڵەتی خاوەن بڕیار كە چەندین وڵاتیان كردبووە كۆلۆنی خۆیان و لە سامان و خێر و بێریان بەهرەمەند بوون، دژی دانانی تاوانی جینۆسایدی كەلتوری بوون لەو ڕێكەوتننامەیەدا و گوشاریان كرد ئەو ماددەیەیان لابرد.
ساڵی 1948 ڕێكەوتننامەی قەدەغەكردنی تاوانی جینۆساید و سزادانی ئەنجامدەرانی لەلایەن رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكانەوە دەرچوو، بەبێ ئەوەی هیچ ئاماژەیەك بە تاوانی جینۆسایدی كەلتوریی بكات.
ئەگەرچی تاوانی جینۆسایدی كەلتوری لە هیچ بڕگە و ماددەیەكی پەیماننامە و بەڵگەنامەكانی یاسای گشتیی نێودەوڵەتی بەشێوەیەكی ڕوون و ڕاشكا‌و نەهاتووە، بەڵام لە هەندێ بەڵگەنامەی یاسای نێودەوڵەتیدا بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ هاتووە، لەوانە: لە ماددەی 22ی جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤدا ئاماژە بەوە كراوە كە دەبێ هەموو هاوڵاتییەك مافە كەلتورییەكانی پارێزرا‌و بێت و رێزی لێبگرێت.
لەماددەی 27ی پەیماننامەی مافە ئابووری و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەكانی ساڵی 1966ی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكاندا، ئاماژە بەوە كراوە ئەو وڵاتانەی پێكهاتەی نەتەوەیی و ئایینی جیاوازیان تێدایە، دەبێ رێز لە زمان‌و كەلتورییان بگێرێت‌و نابێ لەو مافانە بێبەش بكرێن.
هەروەها ڕێكەوتننامەی لاهای بۆ پاراستنی سامانی كەلتوریی ساڵی 1954و ڕێكەوتننامەی جیهانیی پاراستنی مافەكانی دانەری ساڵی 1952و ڕاگەیاندنی پرنسیپەكانی هاوكاریی كەلتوریی ساڵی 1966و ڕێكەوتتنامەی پاراستنی كەلەپووری جیهانیی ساڵی 1972و چەندین بەڵگەنامەی دیكەی نێودەوڵەتی، هەر یەكەیان لە گۆشەنیگای جیاوازەوە باسی پاراستنی سامانی كەلتوری و كەلەپووری گەلان دەكەن.
لەبەر رۆشنایی ئەو بەڵگەنامە یاساییە نێودەوڵەتییانەدا، قەدەغەكردنی زمانی دایك، لەناوبردنی سیمای كەلتوری و شوێنەوار و كتێبخانە و بەڵگەنامەكان و مۆزەخانە و دامەزراوە هونەری و رۆشنبیری و رێگرتن لە ئەنجامدانی سرووتی ئایینی پێكهاتە ئایینییەكان، دەچنە خانەی جینۆسایدی كەلتورییەوە.
ڕێكخراوی یونسكۆ، چەندین بەیاننامەی بۆ پاراستنی كەلتوری گەلان دەركردووە، دژی جینۆسایدی كەلتوری بووە و بە پاكتاوكردنی كەلەپووری و كەلتوری وەسفی كردووە، ئاماژەی بەوە كردووە كە پاراستنی كەلتور پێداویستییەكی لاوەكی نییە، بەڵكو پێداویستییەكی سەرەكی و گەوهەرییە.
جینۆسایدی كەلتوری، هیچی كەمتر نییە لە جینۆسایدی جەستەیی و بایۆلۆجی، چونكە جینۆسایدی كەلتوری دەبێتە هۆی لەناوبردنی زمان و كەلتور و رۆحی نەتەوە و توانەوەی لە بۆتەی نەتەوەیەكی تری سەردەستەدا.
گەلی كوردستان سەرباری ئەوەی ڕووبەڕووی تاوانەكانی ئەنفال و كیمیاباران بۆتەوە و ئەو تاوانانە بەپێی یاسای گشتیی نێودەوڵەتی و یاسای نیشتمانی لە هەرێمی كوردستان و عیراق، بە تاوانی جینۆساید ناسراون و زیاتر تیشك خراوەتە سەر جینۆسایدی جەستەیی و بایۆلۆجی، بەڵام ئەو تاوانانە تەنها تاوانی جینۆسایدی جەستەیی نین، بەڵكو تاوانی جینۆسایدی كەلتوری و كەلەپووری و جینۆسایدی ژینگەیی و سووتماككردنی خاك و لەناوبردنی سامانی كشتوكاڵی و ئاژەڵداری و سەرچاوەكانی ژیانی گەلێك بوون.
گەلی كوردستان، لەلایەن دوژمنەكانییەوە زمانەكەی قەدەغە كراوە، سیما كەلەپووری و كەلتوری و شوێنەواری و پەروەردەیی‌و بەڵگەنامە مێژووییەكانی لەناو براوە، كە هیچیان كەمتر نییە لە جینۆسایدی جەستەیی و بایۆلۆجی.
لە كۆتایی ئەم وتارەدا دەگەینە ئەو راستییەی كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەگشتی و رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان بە تایبەتی، بایەخی ئەوتۆی بە تاوانی جینۆسایدی كەلتوری نەداوە و یاسا و دەقێكی روون و راشكا‌و نییە كە ئەو تاوانەی وەك تاوانێكی نێودەوڵەتی ناسیبێت و سزای ئەو لایەن و دەوڵەتانە بدات كە ئەو تاوانە دەکەن. ئەو بەڵگەنامە نێودەوڵەتیانەش كە بە ناڕاستەوخۆ ئاماژە بە تاوانی جینۆسایدی كەلتوری دەدەن و باسی سزای ئەو كەسانە دەكەن كە ئەو تاوانە دەکەن، نەك دەوڵەتەكان. ئەوەش لە ئەنجامی گوشاری دەوڵەتە گەورە و خاوەن بڕیارەكانە، نەك سزادانی ئەو دەوڵەتانەی تاوانی لەو جۆرە دەکەن بەزیان بۆ خۆیان بگەڕێتەوە.
زۆربەی شارەزایانی بواری یاسای گشتیی نێودەوڵەتی رایان وایە:
-1 دەبێ رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان زیاتر بایەخ بەپرسی تاوانی جینۆسایدی كەلتوری بدات و رێکكەوتننامەیەكی تایبەت بە تاوانی جینۆسایدی كەلتوری دەربكات و بە راشكاوی سزا بۆ ئەو دەوڵەت و لایەنانە دیاریبكات كە ئەو جۆرە تاوانە نێودەوڵەتییە دەکەن.
بۆ ئەوەی لەسەرەتاوە بەر لە روودانی ئەو تاوانە بگیرێ، نەك دوای روودانی هەوڵی چارەسەری بدرێت.
-2 سیستمی بنچینەیی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی هەموار بكرێتەوە،لە ماددەیەكی سیستمی ئەو دادگایەدا بە راشكاوی ئاماژە بە تاوانی جینۆسایدی كەلتوری بكرێت و سزای توند بۆ بکەرانی دابنرێت.
سەرچاوەكان:
-1 سەركەوت جەلیل،جینۆسایدی كەلتوری و زمانی كوردی، ناوەندی كوردستان بۆ یاسای نێودەوڵەتی، 2023
-2 د.واثق عبدالكریم حمود، موقف القانون الدولي من الابادة الثقافیة، جامعة تكریت.
