خەلیل عەبدوڵڵا
زمانی ئینگلیزی، زمانێكی جیهانییە و لە سەرانسەری گۆی زەویدا، زۆرترین كەس بەو زمانە قسە دەكەن و لە كاروباری فەرمی و كاروباری ئاسایی رۆژانەدا بەكاری دەهێنن. ئێستا نزیكەی یەك ملیار و نیو كەس بە زمانی ئینگلیزی قسە دەكەن و زمانی دایكیی 400 ملیۆن كەسیشە.
هۆكار چییە ئەم زمانە ئەم پێگە بەهێزەی لەسەرانسەری جیهاندا هەیە؟
هۆكاری سەرەكیی ئەوەیە، كە ئیمپراتۆرییەتی بەریتانیا لە سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیست، چەندین وڵاتی جیهانی داگیركرد، كە رووبەرەكەی نزیكەی 25 ملیۆن كیلۆمەتر چوارگۆشە بوو، وەك كۆڵۆنی مامەڵەی لەگەڵ ئەو وڵاتانە دەكرد و زمانی ئینگلیزی بەسەریاندا سەپاند‌و كردییە زمانی كارگێڕی و خوێندن و كەلتور، رووبەری ئەو ئیمپراتۆرییەتە هێندە فراوان بوو، بەوە وەسف دەكرا كە خۆری لێئاوا نابێ!
ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش لە سەرەتای سەدەی بیستدا وەك هێزێكی نوێ دەركەوت، ئەویش لەسەر ئاستی جیهان نفوز و پێگەی خۆی سەپاند و رۆڵی دیاری هەبوو لە سەپاندنی زمانی ئینگلیزی بەسەر ئەو وڵاتانەی دەسەڵاتی بەسەریاندا دەشكا، بەوەش پێگەی زمانی ئینگلیزی لەسەر ئاستی جیهان بەهێزتر بوو.
چەند هۆكاری دیكەی وایكرد زمانی ئینگلیزی وەك زمانێكی جیهانی بێ ركابەر خۆی بسەپێنی، لەوانە:
1
ئینگلیزی بووە زمانی فەرمیی كار و بازرگانی، بەهۆی ئەوەی زۆربەی كارەكانی سەنتەری دارایی جیهانی لەلایەن بەریتانیا و ئەمریكاوە بەو زمانە بەڕێوە دەبرا.
2
بەرهەمهێنانی زۆربەی فیلمە سینەماییەكان لە هۆلیودی ئەمریكا و ناوەندەكانی دیكەی ئەوروپا بە زمانی ئینگلیزی بوو.
3
دوای بەرپابوونی شۆڕشەكانی پیشەسازی و تەكنەلۆژیای زانیاری و زیرەكی دەستكرد، زمانی ئینگلیزی بووە زمانی گوزراشتكردن لە بەرهەمی ئەو شۆڕشانە و ئامێرەكانی.
4
زمانی ئینگلیزی، زمانێكی دەوڵەمەندی كەلتور و زانست و خوێندنی زانكۆكانە، زۆرتریان سەرچاوەی ئەو بوارانە بەو زمانەیە.
5
ئەوەی جێگەی سەرنجە، وڵاتانی كۆڵۆنیكراوی بەریتانیا، دوای رزگاربوونیان و راگەیاندنی سەربەخۆیی، دەبوو دەستبەرداری زمانی ئینگلیزی ببن و بایەخ بە زمانی دایكیی خۆیان بدەن و بیكەنە زمانی فەرمی وڵات، كەچی بەپێچەوانەی ئەوەوە هەندێ لەو وڵاتانە هەر زمانی ئینگلیزییان بە زمانی فەرمیی كارگێڕی و خوێندن و كەلتور هێشتەوە، بۆ نموونە وڵاتێكی گەورەی وەك هندستان كە لە ساڵی 1947ەوە لە كۆڵۆنی بەریتانیا رزگاری بووە و سەربەخۆیی راگەیاندووە، تا ئێستا زمانی ئینگلیزی زمانی فەرمیی وڵاتە، ئەوەش بەهۆی بەهێزی و دەوڵەمەندی زمانی ئینگلیزییە، كە زمانێكی رەوانی كەلتور و تەكنەلۆژیای زانیارییە.
ئینگلیزی وەك زمانی یەكەم
وڵاتی هۆنگ كۆنگ كە پێشتر كۆڵۆنی بەریتانیا بووە و لە ساڵی 1977ەوە گەڕاوەتەوە سەر چین، كەچی تا ئێستا زمانی ئینگلیزی زمانی فەرمیی ئەو وڵاتەیە و زمانی دایكییان، كە زمانی چینییە نەبۆتە زمانی فەرمیی وڵات، چەندین وڵاتی دیكەش زمانی ئینگلیزی وەك زمانی یەكەم، یاخود زمانی دووەم بەكاردەهێنن.
ئیدی هەموو ئەو هۆكارانە وایكرد، كە زمانی ئینگلیزی لەسەر ئاستی جیهان ببێتە زمانێكی جیهانیی بێ ركابەر.
بەڵام سەرباری ئەوەی كە زمانی ئینگلیزی زمانێكی جیهانییە و ئەو پێگە بەهێزەی هەیە، زۆربەی وڵاتانی جیهان بایەخی زۆر بە زمانی دایكییان دەدەن و زمانی فەرمی وڵاتە و یاسا و سیاسەتی تایبەتی خۆیان بۆ پاراستن و بژاركردن و گەشەپێدانی زمانەكەیان هەیە.
زمانی کوردیی
گەلی كوردستان بەدرێژایی مێژوو، سەرباری هەوڵەكانی داگیركەران بۆ لەناوبردنی زمانەكەی و سڕینەی ناسنامەی نەتەوەیی، هەوڵی پاراستن و گەشەپێدانی زمانەكەی داوە و لەو پێناوەشدا قوربانی زۆری داوە.
شاعیران و نووسەران و ئەدیبان و رۆژنامەنووسان و هونەرمەندان و شارەزایانی ئەكادیمی و دانەرانی ئەلف و بێی كوردی لەسەرانسەری كوردستانی گەورەدا، رۆڵی جوامێرانەی هەبووە لە پاراستنی زمانی شیرینی كوردی.
شۆڕش و راپەڕینەكانی گەلی كوردستان، یەكێك لە داخوازییە سەرەكییەكانیان داننان و بەفەرمی ناسینی زمانی كوردی بووە لە دەستوور و یاساكانی وڵاتدا.
لەوبارەیەوە دەتوانین كوردستانی باشوور بە نموونە بهێنینیەوە، كە بەرپرسانی كورد لە سەردەمی پاشایەتی و كۆماریی لە هەوڵی ئەوەدابوون، كە لە دەستوور و یاساكاندا دان بە زمانی كوردیدا وەك زمانێكی فەرمی بنرێت.
لە زۆربەی دەستوور و یاساكانی سەردەمەكانی پاشایەتی و كۆماریدا، تەنها دان بەزمانی عەرەبیدا نرابوو وەك زمانی فەرمی وڵات، لە باشترین حاڵەتدا لە دەستووری كاتیی 1970 بەهەوڵی سەركردایەتیی شۆڕشی كوردستان، زمانی كوردی وەك زمانی ناوچەی ئۆتۆنۆمی بەفەرمی ناسرابوو.
دوای پڕۆسەی ئازادی عیراق، بەهەوڵی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان، لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عیراق بۆ قۆناغی گواستنەوەی ساڵی 2004 و دەستووری هەمیشەیی عیراقی ساڵی 2005، زمانی كوردی بەزمانی فەرمی هاوشانی زمانی عەرەبی ناسێنرا‌و چەسپی، دوو یاسای فەرمی زمانیش لەسەر ئاستی عیراق و هەرێمی كوردستان دەرچووە، ئەوانیش یاسای زمانە فەرمییەكان لە عیراق و یاسای زمانە فەرمییەكان لە هەرێمی كوردستان.
سەرباری ئەو پشتیوانییە دەستووری و یاساییەی كە بۆ پاراستنی زمانی كوردی دەرچووە، وەك پێویست هەوڵی پاراستنی زمانەكەمان نەدراوە و یاسای زمانە فەرمییەكانی هەرێمی كوردستان كە لەساڵی 2014ەوە لە پەرلەمانی كوردستانەوە دەرچووە‌و 27 ماددەیە و هەموو بوارەكانی پاراستن و گەشەپێدانی زمانی كوردی و زمانی پێكهاتەكانی دیكەی هەرێمی كوردستانی لەخۆگرتووە، كەچی زۆربەی ماددەكانی ئەم یاسایە وەك پێویست جێبەنەكراوە و
فەرامۆش كراوە.
