ئاوازی «کە دەڵێن» لە نێوان کورد، عەرەب، تورک و گریکدا

خالید مەجید فەرەج



کورد دەڵێت: "کە دەڵێن ئەمڕۆ دەشت و کێو شینە" عەرەب دەڵێت: "قدك المیاس یاعمري .. یاغصین البان کالیسر" تورک دەڵێت: Ada Sahillerinde Bekliyorum "من لە کەنارەکە چاوەڕوانتم" واتا لە کەناری دەریا، یۆنانییەکان بە دوو جۆرە شیعر یان ناو گوتوویانە "من دڵخۆشم بە ئازارەکەم" هەروەها "هەر وەکو بچیت بۆ وڵاتی غەریبیی" لەلای عەرەبەکان ئەم گۆرانییە بە "قدک المیاس" بەناوبانگە و گۆرانیبێژی عەرەبی سوریی (سەباح فەخری) گوتوویەتی، هەندێک دەڵێن: ئاوازی گۆرانیبیژ و ئاوازدانەری تازەگەر لە بواری گۆرانی و مۆسیقای عەرەبی(سەید دەروێش)ی میسرییە، کە(1892 - 1923) لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەهەم و نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا ژیاوە.
زۆر کەم لە مێژوونووسانی گۆرانی و مۆسیقا دەزانن کە مەلا عوسمانی موسڵی(ملا عثمان الموصلي) خاوەنی ئاوازەکەیە، مەلا عوسمان ساڵی 1854 لە موسڵ لەدایکبووە ئەو کاتەی عیراق لەژێر حوکمی عوسمانلیدا بووە و لە ساڵی 1923 لە بەغدا وەفاتی کردووە. دەوترێت ئەم ئاوازەی لە ئیستانبوڵەوە لەگەڵ خۆیدا هێناوە بۆ سوریا. ئەوەی گومانی تێدا نییە ئەوەیە، مەلا عوسمان کوردێکی خەڵکی ئامێدیی سەربە شاری دهۆکە. ئەو بۆچوونەی دەڵێت خەڵکی موسڵ بووە و ئاماژە بە کوردبوونی یان بە شوێنی لەدایکبوونی ناکات، هۆکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەو دەمە دهۆک قەزایەکی سەر بە موسڵ بووە، بەڵام هەرچۆنێک بێت مەلا عوسمان خوێندەواری و رۆشنبیرییەکەی  عەرەبی و تورکی بووە و ئەو کارانەشی کە وەک ئاواز و گۆرانیی و سروود یان تەواشیحی ئایینی کردوونی، تەنها خزمەتی بە مۆسیقا و گۆرانیی عەرەبی کردووە.

شێخ عوسمانی موسڵی

لە حەوت ساڵیدا باوکی دەمرێت و خێزانێکی عەرەب دەیگرنە خۆ. هەر بە گەنجیی روو لە قوستەنتینی پایتەختی مێژوویی رۆم دەکات، واتا ئیستانبوڵ. ئەو لەو شارەدا نیشتەجێ دەبێت کە رۆمەکان هەموو قورساییە کەلتوری و مۆسیقی و شارسـتانییەکەیانیان لێ بەجێهێشـــتووە،  بۆیە دەکەوێتە ژێر کاریگەریی مۆسیقا و گۆرانییە فۆلکلۆرییە رۆمییەکانەوە و لە ئاوازدانانی بۆ گۆرانیی و سروودە ئایینییە ئیسلامییە سۆفییەکانەوە، سوڵتان عەبدولحەمید ناوی دەبیستێت و بانگی دەکات بۆ کۆشکەکەی تا گوێ لە هەندێک لە گۆرانییەکانی بگرێت. لەوێ دەبێت بە باشترین قورئانخوێن و تەجویدکار و ئاوازدانەر و گۆرانیبێژ.
ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەوەیە  گۆرانیی "قدک المیاس" کە ئاوازەکەی لە گۆرانییەکی رۆمیی کۆنەوە وەرگیراوە، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەم و ناوی "هەر وەکو بچیت بۆ غەریبی"یە و رۆمە یۆنانییەکان زۆر باش دەیزانن و دەیڵێنەوە.
کاتێک سەید دەروێش چاوی بە عوسمان موسڵیی دەکەوێت، سێ ساڵ لەسەر دەستی عوسمان دەخوێنێت و زۆر لەو سروود و ئاوازانە کە لە قوستەنتینەوە لەگەڵ خۆی هێناونی، لێوەی فێر دەبێت و یەکێکیش لە وانە ئاوازی ئەو گۆرانییەیە کە لەلای عەرەب بە"قدک المیاس" بەناوبانگە و سەباح فەخریی گۆرانیبێژی پێ بەناوبانگ بووە، کاتێ ئاوازەکە وەردەگرێت و شیعری "قدک المیاس یاعمري" دەکات بەبەردا.
راستییەکە ئەوەیە ئەم ئاوازە نە تورکییە و نە عەرەبییە وەکو هەندێک بەهەڵە بۆی چوون، بەڵکو رەگ و ریشەی دەگەڕێتەوە بۆ ئاوازێکی رۆمیی(یۆنانی)، ئەوەش بەڵگەیە لەسەر قووڵیی کاریگەریی شوێنەواری شارستانیی رۆمانی لەسەر تورک و عەرەب.
شایەنی باسە زۆر لە گۆرانیبێژە عەرەبەکان ئەم ئاوازەیان بە شیعر یان دەقی جیاوازەوە وتووەتەوە، بۆ نموونە فەیروز دەڵێت: "یالیل الصب متی غدە.. اقیام الساعة موعدە"، هەروەها عەبدولحەلیم حافز لە گۆرانیی "مداح القمر" و زۆری دیکەشدا وتوویانەتەوە.
 هەروەکو پێشتر ئاماژەمان پێدا ئەم گۆرانییە بە تورکییش گوتراوە، بەم ناوە "ئەدە ساحیلیرندە"، تورک خۆیان بۆ ئاوازەکەی ئاماژە بە مەلا عوسمان دەکەن، بەڵام لە هەندێک تۆماری دیکەدا لەسەر قەوانەکان، دەڵێن:     ئاوازدانەر نەناسراوە، هەموو ئەوە دەزانین کە نەناسراو واتا فۆلکلۆر.
توێژەری مۆسیقی Frye Ellen لەکتێبەکەیدا The marble threshing floor, a collection of Greek folk-songs (کێڵگەی مەڕمەڕ - کۆمەڵێک لە گۆرانییە میللییە یۆنانییەکان)دا دەڵێت: ئەم گۆرانییە دەگەڕێتەوە بۆ ئاوازێکی یۆنانیی کۆن کە لە دەوروبەری ساڵی 1821دا، دانراوە.
دکتۆر محەمەد سدیق ئەلجەلیلی(1903 - 1980) لە وتارێکیدا بە ناونیشانی(التراث الموسیقي في الموصل و المقامات الموصلیة) واتا کەلتوری مۆسیقا لە موسڵ و مەقامە موسڵییەکاندا، دەڵێت: لە موسڵ چەندین گۆرانیی تورکی جۆراوجۆر وەک گۆرانی یان مارشی سەربازیی و قوتابخانەکان و غەیری ئەوان، شیعریان بە عەرەبی بۆ نووسراوە، بەڵام هیچیان هێندەی ئاوازی ئەو گۆرانییە تورکییە کۆنە کە بە سروودی ئیستانبوڵ ناسراوە و(استانبول شرقیس) لە مەقامی حیجازە و سەرەتاکەی دەڵێت: "ئەدە ساحیلیندەر"، کە دەکاتە ئاوازی "کە دەڵێن ئەمڕۆ دەشت و کێو شینە" کوردییەکەی خۆمان، بڵاو نەبووەتەوە.   ئەو دەڵێت: دەقە تورکییەکە لەسەر دەستی، ئەبو حسێن ئەلحیسەری ئەلقەیرەوانی، گۆڕاوە بە قەسیدەی "یالیل الصب متی غدە"، بە رێکەوتیش کێشی ئەو قەسیدەیە لەگەڵ ئاواز و ریتمی ئەو گۆرانییەدا گونجاوە. پاش ئەو قەسیدەیەکی دیکەی بۆ دانراوە کە دەڵێت: "قدک المیاس یاعمري" و لە بەغداش هەمان ئاواز لە مەکتەبەکان بە شیعری "وطني والحق سینجدە" وتراوە.
رەخنەگری مۆسیقی (ئیبراهیم عوبێدیا) کە لە جولەکەکانی عیراقە، دەڵێت: "ئەم گۆرانییە بە ئەسڵ عیراقییە و وەکو هەموو ئاوازە عیراقییەکانی دیکە براوە". لە رۆژنامەی (الأنباء)ی ژمارە 1759 لە 4 ی نوڤمبەری 1977دا دەڵێت: "هەر وەکو گۆرانییە عیراقییە بەناوبانگەکە "قدک المیاس" کە سەرەتاکەی و ئاوازەکەی هەر وەکو خۆی ماونەتەوە، دەقەکەی لە شیعری(میللییە) واتا زاراوەی عامیی و ئەم گۆرانییە لە کێشی بەستە عیراقییەکانە و نەغمەکەشی نەغمەی حیجازە کە لە مەقامە عیراقییەکانە"، هەندێک لە دەقەکەشی وەک نموونە دەهێنێتەوە کە بەمجۆرەیە:

" تلاطفني و الاطفە .. وانا الجبور ابهل لطفە
یعون الحب شفایفهە ... احلی من السکر و العسل 
عیونک سود یمحلاها.. یکل الدنیا تهواها
دخلي الناس ابلواها... سبیت الدنیا أو ماتدري"

شایەنی باسە کۆنترین تۆماری ئەم گۆرانییە بە عەرەبیی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی1907، بە دەنگی (فەرەج ئەڵڵا ئەفەندی بەیزا) بۆ کۆمپانیای (بیضا ابناء العم).
هەروەکو لە سەرەتای باسەکەدا ئاماژەم پێدا و هەمووشمان دەیزانین، گۆرانیی "کە دەڵێن ئەمڕۆ دەشت و کێو شینە" یەکەمجار بە کوردی و سەرەتا بە دەنگی بەهەشتیی (مەلا کەریمی مەهابادی) لەدایکبووی (1885 - 1938) وتراوە، کاتێک کە دێتە سلێمانی و چاوی بە پیرەمێردی شاعیر دەکەوێت، ئەو شیعرەی دەداتێ، پیرەمێرد خۆی ساڵی 1935 لە گۆڤاری (ژین) دا ئەوەی باس کردووە و بە حوکمی ئەوەی لە تورکیا ژیاوە، گوێی بەو ئاوازە ئاشنا بووە و هەر خۆشی بە مەلا کەریمی مەهابادی وتووە: لەسەر ئەو ئاوازە بیخوێنێت، بە رای بەندە، پیرەمێرد شیعرەکەی بەپێی کێش و ریتمی ئەو ئاوازە نووسیوە، دواتریش هونەرمەندان حەسەن زیرەک و مەزهەری خالقی خوێندوویانە. 
زۆرجار دەبینم کە دەنووسن یان لە چاوپێکەوتنی تەلەفزیۆنیدا دەوترێت ئەو ئاوازە کوردییە، تورک یان عەرەب لە ئێمەیان بردووە، من ئەوە بەڕاست نازانم و ئەم قسانە هەمووی بەبێ بەڵگە دەهێننەوە، بەداخەوە هەندێک هونەرمەند ئاگایان لە مێژووی هونەری میللەتەکەی خۆشیان نییە، چ جای هونەری وڵاتانی دەوروبەر. خۆ ئەگەر مکوڕیشن لەسەر ئەوەی کوردییە، هیچ بەڵگەیەک نادەن بەدەستەوە، تەنها ئەوە نەبێت کە حەسەن زیرەک و مەلا کەریمی مەهابادی وتوویانە. پرسیارەکە ئەوەیە کەی وتوویانە؟ دیارە کە  زۆر لەدوای ئەوان بووە.
کۆنترین تۆماری ئەو گۆرانییە لەلای عەرەب ساڵی1907 لەسەر قەوان هەیە، دیارە یۆنان و دواتریش تورک زۆر زووتر ئەو گۆرانی یان ئاوازەیان هەبووە، هەر وەکو لای سەرەوە ئاماژەم پێ داوە، سەرەتای ئەو ئاوازە لەلای یۆنانییەکان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1821.

لای خوارە لینکی ئەو ئاوازە بە زمانەکانی یۆنانیی و تورکیی و عەرەبیی و کوردییش دانراون.

گۆرانییەکە بە تورکی لەگەڵ گۆرانیی «وەرە قوربان» هەر بە تورکی: 

گۆرانییەکە بە یۆنانی:
 
گۆرانییەکە بە عەرەبی:

 گۆرانییەکە بە کوردی:

 گۆرانییەکە بە دەنگی فرج اللە بیضا ساڵی :1907
 
سەرچاوەکان:
-ویکیپیدیا
- نووسەری عیراقي زيد خلدون جميل.
- تاريخ الموسيقى العربية هنري جورج فارمر وەرگێڕانی جرجيس فتح الله المحامي دار مكتبة الحياة بيروت.
- مبادئ الموسيقى الكنسية البيزنطية الارشمندريت أنطون هبي طبعة 1964
- فلسفة الموسيقى الشرقية -ميخائيل الله فيردي – چاپی دووەم.
- القدود الدينية، بحث تاريخي و موسيقي في القدود الحلبية - محمد قدري دلال.