زمانی كوردی لە نێوان رەتكردنەوە و بە رەسمی ناساندنیدا

فەرەیدوون سامان*

گەرەكە زمانی كوردیش لە هەموو بەشەكانی كوردستاندا ددانی پێدابنرێت و ببێتە زمانێكی رەسمی، بكرێتە زمانی رەسمی و لەكایەكانی پەروەردە و فێركردن ئەو هەرێم و ناوچانەی كە زۆرینەیان كوردی ئاخێوەرن كاری پێ بكرێت

بایەخی زمانی كوردی وەك ناسنامەی نەتەوەییمان، لەبایەخی نیشتمان كەمتر نییە، هەر نەتەوەیەكیش زمانەكەی لە دەست بدات، هەڵبەت بێ ڕاپرسی خاكەكەشی لە دەست دەدات، لەوەتەی كوردستانیش بەشكراوە، زمانەكەشی لە لایەن نەتەوە سەردەستەكانەوە دژایەتی و قەدەغەكراوە، بۆیەش دەبینین زۆر جار لە رێگەی ئایین و ئایینزاوە دژایەتی توندی زمانی كوردییان كردووە، بۆ نموونە دابڕانی بەشێك لە كوردە بەختیاری و لوڕەكان بۆ ئینتمای كوردبوونیان لەماوەی سەدەی رابردوودا هۆكاری سەرەكی ئایینزای شیعەگەرایی و دووری جوگرافی بووە لە كوردستانی دایك، چونكە بایەخی زمان لە رووی جوگرافی و ئایینیەوە و بە یەكبەستنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە و پەرەپێدانی بوارەكانی لە رێگەی دیالۆگەوە هیچی كەمتر نییە لە كۆڵەکە نەتەوەییەكانی دیكەی وەك خاك و مێژوو و كەلەپور و بەرژەوەندی هاوبەشی تاكەكانی كۆمەڵگە.
 بۆ بەرپەچدانەوەی سیاسەتی حاشا لێكردن و رەتكردنەوە، دژ بە زمانەكەمان، گەرەكە زمانی كوردیش لە هەموو بەشەكانی كوردستاندا ددانی پێدابنرێت و ببێتە زمانێكی رەسمی، بكرێتە زمانی رەسمی و لەكایەكانی پەروەردە و فێركردن ئەو هەرێم و ناوچانەی كە زۆرینەیان كوردی ئاخێوەرن كاری پێ بكرێت، لەپاڵ ئەوەشدا بایەخ بە زار و بنزارەكانی دیكەش بدرێت و رێگە لە خوێندن و نووسینیان نەگیرێت. بە تایبەت لە بواری ئەدەبیات و راگەیاندن و چاپەمەنییەوە، نەك دوو زار و سێ زار بخرێتە بواری پەروەردە و فێركردنەوە. كە لە واقیعدا دەبینین لە هەرێمی كوردستاندا كاری پێدەكرێت، لەم قۆناغەدا دەكرێت ئەو زمانە كوردییە ناوەندەی كە ساڵەهایە لەسەر ئاستی پەروەردە و خوێندن و چاپەمەنی و راگەیاندندا خزمەتی زۆری پێكراوە. بكرێتە بناغەیەكی پتەو بۆ زمانی یەكگرتووی كوردی و كێشەی جووت ستانداردی و فرەییش چارەسەر بكات.
بایەخی ئەو بە رەسمی ناساندنە كاریگەری ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر كورد و رەوشی زمانی كوردی لە بەشەكانی تری كوردستان، كە هێشتا لە لایەن ئەو دەوڵەتانە ددانیان پێدا نەنراوە، بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بەو كاركردە ئایدۆلۆژیكییەی زمان لە توركیا و ئێران و سوریادا بكەین. زمان لەكارەكتەرە ناسنامەخواز‌ییەكەیدا كە مەبەستی سەرەكیی ئەو وتارەیە، پانتایی ئەزموون كردنی ناسنامەیە، ئامرازێكی كارا و بەهێزی پێناسەكردنەوە و ددانپێدانانە لە سنوورەكانی نەتەوە و دەوڵەت و نزیك بوونەوە لە ناوەندی دەسەڵاتدا. ئەو كارەكتەرەی زمان لە نێو كەمینە ئایینی و ئێتنیكتیەكاندا، یان لەنێو نەتەوە پەراوێزخراوەكاندا بە روونی بەرچاو دەكەوێت. 
بۆ زمانی كوردی هەم دیوێكی بەرگریخوازانەی هەیە كە بەشێكە لە ناسنامەیەك و دەبێ لە ئاست هێژمونی دەوڵەتانی زاڵ بەسەر كوردستاندا وەك میراتێك و گەوهەرێكی بە بایەخ بپارێزرێت، هەم دیوێكی هێرشبەرانەشی هەیە بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و دروست كردنی قەوارەیەكی سیاسی. زمانی كوردی سەبارەت بەو هۆكارانەی كە لەم نووسینەدا ئاماژەم پێكردوون دووچاری ئەو كێشانە هاتوون. 
بۆچوونێك هەیە كە لە پرۆسەی نەتەوەسازیدا كە كورد ببیتە خاوەنی قەوارەی سیاسی خۆی وەك دیفاكتۆ زمانی رەسمی یان زمانی پایتەختی دەوڵەتەكە دەبیتە زمانی ستانداردی سەرجەم پێكهاتەكانی لە هەر چوار پارچەكەی كوردستان و تەنانەت كوردەكانی دیاسپۆراش ناچار دەبن ئەو زمانە فەرمییە بكەنە زمانی هاوبەشی خۆیان لە نووسین و خوێندنەودا بەكاری بهێنن. 
بایەخی زمانی دایك و ئەو هەرەشانەی كە رووبەڕووی زمانی كوردی دەبنەوە لە ناوچە دابڕێنراوەكانی كوردستاندا، بە تایبەت لە دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 و پرسی ریفراندۆمی كوردستان، هەروەها  لەو بەشانەی كوردستان كە هێشتا نكۆڵی لە بە رەسمی ناساندنی زمانی كوردی دەكرێن و ئاخێوەرانی دووچاری سزای قورس دەبنەوە، ئاماژە دان بەو ئاستەنگانە دەكرێت كە لە بوارەكانی پەروەردە و فێركردن و سۆشیالمیدیادا رووبەڕووی زمانی كوردی دەبنەوە، هەروەها هەبوونی رێژەیەكی زۆری خویندنگە تایبەت و ئەهلییەكان بە زمانە بیانییەكانی  وەك ئینگلیزی و عەرەبی و توركی و فەرامۆشكردنی زمانی كوردی لەو ناوچانەدا. هەڕەشەیەكی دیكەن. خەمساردی دەزگا حكومییەكانی هەرێمی كوردستان لە هەوڵی بە ستاندارد نەكردنی زمانی كوردی و كێشەكانی پەروەردە و خوێندنی زمانی كوردی لە دەڤەرە دابڕاوەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان باشترین بەڵگەن...هتد.

زمانی كوردی لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمدا
بە پێی دەستووری عیراق كە لە مادەی 4ی ئەو دەستوورەدا لە ساڵی (2004/2005)، هەردوو زمانی عەرەبی و كوردی زمانی رەسمیی ئەو وڵاتەن،  ئەم یاسایە بە وردی نووسراوە كەچی تاكو ئێستاش لە ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، ئەو ماددە دەستوورییە بەو شێوەیە رەچاو ناكرێت كە چاوەڕوان دەكرا، بۆ نموونە بەو شێوەیە كە لە وڵاتێكی وەكو كەنەدا هەڵسوكەوت لەگەڵ دوو زمانی رەسمیی وڵات، واتە ئینگلیزی و فەڕانسەییدا دەكرێت، لە عیراقدا نەتەنیا زمانی كوردی لە زۆر شوێن و كەرتی وڵاتدا بە تەواوی وەپشتگوێخراوە یان دەخرێتە پەڕاوێزەوە، بەڵكو هەندێك جار هەڕەشەی نەمانیشی لێدەكرێت. 
ئاشكرایە كە ئەم هەڕەشەیە زۆرجار لە لایەن ناسیۆنالیزمی هێژمۆنخوازی عەرەبیی عیراقییەوە دێت، كە بەهێزبوونی زمان و گوتاری كوردی وەكو بەرهەڵستێك لە پێش دەسەڵاتی خۆیدا دەبینێت، بەڵام هۆیەكی دیكەش لە گۆڕێدایە، بە كەمگرتنی زمانی كوردی لەلایەن دەسەڵاتی هەرێمی كوردستانەوە، لە فێرخواز و مامۆستاوە بگرە هەتا بەرپرسەكان، هیچ دوور مەڕۆن.  چاوێك لە حیسابی تویتری سەرۆكەكانی هەرێم بكەین، بزانن بە كام زمان دەنووسن. ئەگەر یەك تویت بە كوردی بنووسن، سەد تویت بە عەرەبی و ئینگلیزی دەنووسن،  كەسێك یان خەڵكێك خۆی بەكەم بزانێت، نابێت چاوەڕوان بێت كە خەڵكی دیكە بە هێندی بگرن.  فەرموون ئەمەش یەكێك لە ئاكامەكانی خۆبەكەم زانین.  

لە خانەقین بڕیاری داخستنی خوێندن بە زمانی كوردی دەدرێت 
خوێندنی كوردی لەناوچە كوردستانییە كێشە لەسەرەكان روو لە كەمبوونەوە دەكات و مامۆستایانیش پێیانوایە لەلایەن حكومەتی عیراقەوە كارئاسانی زیاتر دەكرێت بۆ خوێندكاران بەراورد بە حكومەتی هەرێمی كوردستان، بۆیە خەڵكی ئەو ناوچانە بەناچاری خوێندنی عەرەبی هەڵدەبژێرین، لە نوێترین راپۆرت و ئاماردا ئیستا هیچ خوێندنگەیەك بە زمانی كوردی لەو شارەدا نەماوە.
دەشتی نەینەوا ك دەڤەرێكی جوگرافییە سەر بە پارێزگای نەینەوای ناوچە دابڕێنراوەكانی هەرێمی كوردستانە و كەوتۆتە باكوور و رۆژاوای موسڵ، لە سێ كاڤار پێكهاتووە (حەمدانیە و شێخان و تەلكیف)، دەشتی نەینەوا زێدی رەسەنی كوردانی (ئێزیدی و شەبەك و كاكەیی..)ن هەروەها مەسیحییەكانی كوردستان و باكووری عیراقە، سەرباری هەبوونی رێژەیەكی  بەرچاو لە عەرەب و توركمان و گروپی ئیتنیكی دیكە. 
ئەو ناوچەیە دەكەوێتە ناوچە كێشە لەسەرەكان و ماددەی140 دەستووری  ساڵی 2005، لە ساڵانی رابردوودا هەندێك لە سیاسەتمەداران داوای ناوچەیەكی ئۆتۆنۆمی، یان پارێزگایەكی تایبەتییان بۆ مەسیحییەكان دەكرد، بەڵام لە لایەن پارێزگاری ئەوسای موسڵەوە( ئەسیل نوجیفی) ئەو پرۆژەیە بە توندی رەتكرایەوە.
گەلی كوردستان بە درێژایی مێژوو لەلایەن دەسەڵاتدارانی نەتەوەی سەردەستەوە بە هۆكارگەلی جیاوازی نەتەوەیی و ئایینی و ئایینزایی دووچاری سیاسەتی بە عەرەبكردن هاتوون، بەتایبەتیش پێكهاتەكانی وەك كوردانی ئیزیدی و شەبەك و كاكەیی و مەسیحییەكان. كێشەی پێكهاتەكان و دەڤەری دەشتی نەینەوا بەر لە رووخانی رژێمی بەعس و دوای هاتنی داعشیش هەر هەبووە، بەڵام لەدوای ساڵی2014 بە هاتنی رێكخراوی داعش پرسەكان ئاڵۆزتر بوون، بۆ قسەكردن لەسەر پرسی گۆڕانكاریی دیمۆگرافی پێكهاتەكانی دەشتی نەینەوا دوای داعش، وتارەكەمان دابەش دەكەینە سەر ئەم تەوەرانە:
-دابەشبوونی جوگرافی پێكهاتەكانی دەشتی نەینەوا - بەعەرەب كردن - بەزۆر كۆچ پێكردن - فێركردن و بە عەرەبكردنی فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی- تۆقاندن و كۆمەڵكوژی.
-گۆڕانكاری دیمۆگرافی و كۆمەڵكوژی پێكهاتەكانی دەشتی موسڵ دوای داعش، بە پێی یاسا نێودەوڵەتییەكان.
دابەشبوونی كاكەییەكان گۆڕانكاریی دیمۆگرافی
كاكەییەكان كە لە باشووری كوردستاندا وەها ناسراون بە زمانی كوردی - زاری گۆران دەئاخفن، تیرەیەكن لە هۆزگەلی كوردی رەسەنی ئایینی یارسان و لە زۆر دەڤەری كوردستان و دەرەوەیدا  دەژین، هەندێك پێێانوایە  ئەمانە  گرووپێكی  ئیسلامین و هیتریش پێیانوایە ئاینێكی سەربەخۆن و لە دەرەوەی ئیسلامن.
لەسەر ئەو بۆچوونە جیاوازانەش ئەم  پێكهاتەیە  دووچاری  فشاری زۆر و مەترسی هاتوون وەك كوشتن و بڕین و كۆچی زۆرەملێ و دواجاریش كۆمەڵكوژی هاتوون، لەلایەكی تر ئینتمایان بۆ نەتەوەی كوردی هۆكاری سەرەكی ئەو بەدبەختییانە بووە،  سەرباری چڕی ژمارەی دانیشتوانییان لە شارەكانی هەولێر و كەركوك و سلیمانی و دیالە و موسڵ و بەغدا هێشتا ئامارێكی ورد لەسەر ژمارەی دانیشتووانی كاكەیەكان نییە.
كاكەییەكان لە دەشتی نەینەوادا بەسەر ئەو گوندانەدا دابەشبوون: وەردك، تەل لەبەن ، كزكان، مەجیدییە، زەنگەلی و كبرلی- ئەو دوو گوندە عەرەبی سوننە و كوردی شەبەكی شیعە و بەكتاشی تێدایە، كاكەییەكی زۆریش لەناو شاری موسڵ و هەروەها لە قەرەقوش دەژین كە ناوەندی كاڤاری حەمدانیەیە. كە دەوروبەرییان بە عەرەبی سوننەو و توركمانی شیعە و شەبەك گیراوە.
لەبەر ئەوەی كاكەییەكان نەتەوەی  خۆیان  بۆ نەتەوەی عەرەبی نەگۆڕیوە دووچاری هەڕەشەی راگواستنی بە زۆرە ملێ بوونەتەوە، بەتاییبەت لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو، لەئاماری ساڵی 1977 كاكاییەكان بە زۆر لە نەتەوەی كوردییەوە كردوویانن بە عەرەب. 
رەوشی زمانی كوردی لەو ناوچانەدا كە رووبەڕووی سیاسەتی بە عەرەبكردن و پاكتاوی نەژادی هاتوون، رۆژ لە دوای رۆژ بەرەو لە ناوچوونە، چونكە سەبارەت بەو سیاسەتە رەگەزپەرستانەیە و دەركردنی هاووڵاتینی كوردی پێكهاتەكانی ئێزیدی و شەبەك و كاكەییەكان لە ناوچەكانی خۆیان بە پلان و بەرنامەش سیاسەتی بە عەرەبكرنی ناوچەكانیان و هەروەها دژایەتی كردنی زمانی كوردی لە بوارەكانی پەروەردە و فێركردندا و زمان و فەرهەنگی كوردی رووبەڕووی  جینۆسایدی كەلتوری  و زمان هاتوون، كەناڵەكانی راگەیاندن لە كوردستاندا وەك ئەركێكی مرۆڤپەروەرانە و نەتەوەییانە نەیانتوانیوە رۆڵێكی كاراو پێشەنگ بگێڕن لە ناساندنی پرسی نەتەوەیەك و خزمەتكرن بە فەرهەنگ و زمانەكەی.

* سەرنووسەری وەرزانە زمانناسیی زمان و زار