ڤاتیكان، مەڵبەندی رۆحیی كریستیانییە كاسۆلیكییەكانی جیهان!

خەلیل عەبدوڵڵا



ڤاتیكان بچووكترین دەوڵەتی جیهانە لەڕووی رووبەری جوگرافییەوە، بەڵام لەڕووی مەعنەوییەوە پێگەیەكی بەرینی هەیە ‌و مەڵبەندی رۆحیی هەموو كریستانییە كاسۆلیكییەكانی سەر گۆی زەوییە، كە ژمارەیان لە یەك ملیار كەس زیاترە.
ئەم دەوڵەتە بچكۆلەیە لەسەر رووبەری نیو كلیۆمەتر چوارگۆشە بنیات نراوە ‌و درێژی سنوورەكەی تەنها 3.2 كیلۆمەتری وشكانییە‌ و ژمارەی دانیشتوانی نزیكەی 1000 كەسە ‌و دەكەوێتە باكووری خۆرهەڵاتی شاری رۆمای پایتەختی ئیتاڵیا.

لەو دەوڵەتە بچكۆلەیە، بە تەنها 304 فەرمانبەر دامودەزگاكانی وڵات بەڕێوە دەبات

سەرەتا شوێنێكی چۆڵ بووە‌
ساڵی 326ی زایینی یەكەم كەنیسە لەسەر خاكی ڤاتیكان دروستكراوە، بەهۆی پیرۆزی خاكەكەیەوە سەرەتا شوێنێكی چۆڵ بووە‌ و دواتر خەڵك رووی تێكردووە ‌و ئاوەدان بۆتەوە.
ڤاتیكان، لە ساڵی 1929 لەسەردەمی مۆسۆلۆنی ‌و بە پێی پەیماننامەی لاتیوانی سێیەم، سەربەخۆیی خۆی وەرگرت‌ و لەو كاتەوە وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ ‌و خاوەن سەروەری‌ و ئەندامی چاودێری كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان مامەڵە دەكات‌ و خاوەنی دامەزراوەكانی حوكمڕانییە.
ئەم دەوڵە بچكۆلەیە لەڕۆژی 1ی نیسانی 1964ەوە بۆتە دەوڵەتی چاودێر لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان‌ و لە رۆژی 1ی تەمموزی ساڵی  2004، ڤاتیكان هەموو مافەكانی ئەندامێتیی دەوڵەتی تەواوی بەدەستهێنا، تەنها مافی دەنگدان نەبێت.
ڤاتیكان خاوەنی سیستمی حوكمڕانیی پاپایی هەڵبژێردراوە، بەپێی ئەو سیستمی حوكمە پاپا لەلایەن ئەنجومەنی كاردیناڵی كە لە 120 ئەندام پێكهاتووە، هەڵدەبژێردرێت‌ و بەدرێژایی تەمەنی پاپا دەبێت‌ و حوكم دەكات، بەمردنی كۆتایی بە دەسەڵاتی دێت‌ و پاپایەكی نوێ‌ هەڵدەبژێردرێت.
ڤاتیكان، لە ساڵی 1967ەوە خاوەنی دەستووری نووسراوی تایبەت بەخۆی بووە، كە دەستوورێكی پاپایی تایبەت بووە، پاپاكان چەند جارێك گۆڕانكارییان لە دەستووردا كردووە‌ و بەپێی دید ‌و تێڕوانینی خۆیان دەستووری نوێیان داناوە، بۆ نموونە یۆحەننا پۆڵسی دووەم لە رۆژی 26ی تشرینی دووەمی 2000دا دەستوورێكی نوێی دەركرد‌ و لە ماوەی حوكمڕانیدا لەبەر رۆشنایی ئەو دەستوورەدا كاری كرد، دوای كۆتایی هاتنی دەسەڵاتەكەی ‌و هاتنە سەركاری پاپای نوێ‌، رۆژی 13ی ئایاری 2023 پاپا فرەنسیسی پاپای نوێی ڤاتیكان  كۆتایی بەو دەستوورە هێنا ‌و دەستوورێكی نوێی پەسەند كرد ‌و رۆژی 7ی تەممووزی هەمان ساڵ ئەو دەستوورە نوێیە كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە.
بەپێی دەستوور، پاپا هەموو دەسەڵاتێكی یاسادانان ‌و جێبەجێكردن‌ و دادوەری هەیە. ئەو بڕیار ‌و فەرمانانەی پاپای ڤاتیكان دەریان دەكات، تەنها بۆ ناو سنووری دەوڵەتی ڤاتیكان نییە، بەڵكو رەهەندێكی جیهانی هەیە ‌و كاریگەری لەسەر هەموو ئەو وڵاتانە هەیە كە مەسیحی كاسۆلیكی لێیە، دەبێ‌ ئەو دەوڵەتانە رێز لەو فەرمان‌ و بڕیارانەی پاپا بگرن‌ و جێبەجێی بكەن.

چەند فەرمانبەری هەیە
 لەو دەوڵەتە بچكۆلەیە بە تەنها 304 فەرمانبەر دامودەزگاكانی وڵات بەڕێوە دەبات. ڤاتیكان ئاڵا‌ و سروودی تایبەتی خۆی هەیە، لەساڵی 1929ەوە ئاڵای نوێی ئەو دەوڵەتە پەسەند كراوە. ئاڵاكەی لە شێوەی چوارگۆشەدایە‌ و لە دوو بەش پێكهاتووە، بەشێكیان رەنگی زەردە ‌و بەشەكەی تریان رەنگی سپییە.
لە ناوەڕاستی بەشە سپییەكەدا، دروشمی ڤاتیكان ‌و تاجی پاپا ‌و دوو كلیلی ئاڵتوونی ‌و زیوی هەیە، كە ئاماژەن بۆ كورسیی پاپا‌ و كلیلی بەهەشت كە لەلایەن مەسیحەوە بەقەشە بوترس دراون.
ڤاتیكان، خاوەنی سیستمێكی بانكی پێشكەوتووە‌ و پەیوەندیی بانكی لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی جیهان هەیە، ئەو دەوڵەتە كە دەوڵەتێكە لەناو دەوڵەتی ئیتاڵیادا، هەمان دراوی ئیتاڵیای بەكارهێناوە، پێشتر دراوی لیرەی ئیتاڵی بەكاردەهێنا، بەڵام كە ئەو دراوە بوو بە یۆرۆ، لە ساڵی 2002ەوە دراوی یۆرۆ بەكار دەهێنێت.
هەروەها  ڤاتیكان خاوەنی سیستمێكی پێشكەوتوو ‌و هاوچەرخی پۆستەیە ‌و تۆڕێكی پەیوەندیی خێرای پۆستەی بە وڵاتانی جیهانەوە هەیە.
دەوڵەتی ڤاتیكان بچووكترین سوپای پاسەوانی هەیە‌ و لە 1000 كەس پێكهاتووە، ئەركی ئەو سوپایە پاراستنی پاپا‌ و دامەزراوەكانی حوكمڕانییە، سەربازانی ئەو سوپایە دەبێ‌ پیاو بن‌ و مەسیحیی كاسۆلیكیی سویسری بن‌ و جلوبەرگی میللی بپۆشن، ئەوەش وەك نەریتێك ماوەتەوە كە لەساڵی 1509ەوە  دەستەی پاسەوانی كەنیسەكانی كاسۆلیك لە خەڵكی وڵاتی سویسرا دروستكراون.

بە شاری خودا ‌و شاری پیرۆز ناسراوە
ئەگەرچی ئەم دەوڵەتە بە رووبەر زۆر بچووكە، بەڵام بەهۆی پێگەی پێشەنگیی جیهانیی كەنیسەكانی كاسۆلیكیی ئایینی مەسیحی لە سەرانسەری جیهاندا، ئیعتیبارێكی گەورەی مەعنەویی پیرۆز‌ و رێزلێگیراوی هەیە ‌و بە شاری خودا ‌و شاری پیرۆز ناسراوە.
بەپێی رێكەوتننامەی لاهای ساڵی 1954، هەموو خاكی ڤاتیكان وەك كەلەپوورێكی كەلتوریی جیهانی ناسراوە ‌و رێكخراوی یونسكۆ ئەو خاكە ‌و چەندین كەنیسە‌ و شوێنی مێژوویی ئەو دەوڵەتەكەی وەك شوێنی مێژوویی ‌و كەلەپووریی كەلتوری جیهانی ناساندووە.
ڤاتیكان خاوەنی چەندین سیمای گەشی مێژوویی‌ و كەلتورییە، یەكێك لەو سیما گرنگانە، كتێبخانەی ڤاتیكانە، كە كتێبخانەیەكی دێرێن ‌و مێژووییە، بە گەنجینەی نهێنییەكان ناسراوە بەهۆی ئەو سامانە گەورەیەی كتێب‌ و دەستنووس‌ و بەڵگەنامە دێرین ‌و بەنرخانەی لە ئامێزی گرتووە.

شوێنی مێژوویی زۆرە
هەروەها ڤاتیكان خاوەنی چەندین شوێنی مێژوویی وەك كۆشكی سان پیترۆ‌ و گۆڕەپانی سان پیترۆ ‌و كەنیسەی دێرینی قەشە بوترس‌ و كەنیسەی سیستینا ‌و چەندین مۆزەخانە ‌و گەلەرییە، كە هونەرمەندانی گەورەی وەك مایكل ئەنجلیلۆ‌ و رەفائیل سانزۆ ‌و هونەرمەندانی دیكەی سەردەمی رێنیسانسی ئیتاڵی بەتابلۆی جوان ‌و كاری هونەری پەیكەرسازیی ئەو شوێنانەیان نەخشاندووە ‌و رازاندۆتەوە، بەهۆی ئەوەوە ساڵانە سەدان هەزار گەشتیار لە وڵاتانی جیهانەوە سەردانی ڤاتیكان ‌و ئەو  شوێنە مێژوویی‌ و كەلتورییانە دەكەن ‌و داهاتێكی زۆر بۆ ئەو دەوڵەت بچكۆلەیە دابین دەكەن‌ و بە سەرچاوەكی گرنگی ئابووری ئەو وڵاتە دادەنرێت.

بایەخ بە دبلۆماسی دەدات
ڤاتیكان، بایەخی زۆری بە بواری دبلۆماسی داوە‌ و تۆڕێكی فراوان‌ و بەرینی نوێنەرایەتیی دبلۆماسی لە سەرانسەری جیهاندا هەیە، بەهەمان شێوە زیاتر لە 180 دەوڵەت نوێنەرایەتییان لە ڤاتیكان ‌و رۆما هەیە بۆ كاروباری دبلۆماسی.
ڤاتیكان، سیاسەتێكی نەرم ‌و میانڕەوی دبلۆماسی هەیە ‌و هەوڵ بۆ چەسپاندنی ئاشتیی نێوان گەلان ‌و ئایین ‌و ئاینزاكانی سەرانسەری جیهان دەدات‌ و لەو بوارەدا خاوەن ئەزموون‌ و دەستكەوت ‌و مێژوویەكی درەوشاوەیە ‌و لەو تێكۆشانە مرۆییە نەرم و نیانەی بەردەوامە بۆ نزیكردنەوەی زیاتری گەلان‌ و بەستنی پردێكی پەیوەندی تۆكمە ‌و بەهێز.