ئاسمیلاسیۆنی زمان و زمانی کوردی

فەرەیدوون سامان

لە هەرێمی کوردستانیش هەڕەشەیەكی راستەوخۆتر لەسەر زمانی کوردی هەیە، ئەویش لە رێگەی ئەو خوێندنگە ئەهلی و ناحكومییانەوەیە، کە نەوەیەکی ناشارەزا و نامۆی بە زمان و کەلتوری کوردی بەرهەمهێناوە 

ئاسمیلاسیۆن واتە سڕینەوە و داماڵینی نەتەوەیەک لە ناسنامە و زمان و کەلتوری رەسەنی خۆی ئەویش بە پلان و بەرنامەی کەلتوریی نەتەوەی سەردەست، یان دەسەڵاتێکی دیکتاتۆر، چەمکی ئاسمیلاسیۆن واتە توانەوە و داماڵینی گرووپێک لە ناسنامە نەتەوەییەکەی، لەگشت ئەو توخمە نەتەوایەتییانەی، یان کەلتورییانەی کە لە ناو زمان و پاشخانی ئەو نەتەوەیەدا هەن، ئەمەش پێی دەڵێن سڕینەوەی فەرهەنگی نەتەوەی بندەست و ئەو نەتەوانەی کە لەڕووی قەوارە و دەسەڵاتی سیاسییەوە لە پەراوێزدان، بەڵام خاوەنی پاشخانێکی کەلتوری و مێژوویین و لەسەر دەستی نەتەوەی سەردەستدا دەتوێنەوە، کە لەئەنجامی سیاسەتێکی میلیتاری و دیکتاتۆری دەچەوسێنەوە و لە ناسنامەی نەتەوایەتی خۆیاندا دادەماڵرێن و نامۆ دەبن و دوور لە داب و نەریتی رەسەنی خۆیان دەخرێنەوە. بۆ نموونە ئاسیمیلاسیۆنی زمان و كەلتوری كوردی لە بەشەكانی كوردستانی گەورەدا، لە باشووری كوردستاندا بۆ نموونە: لە ساڵی 1924 وەزارەتی مەعاریفی عیراق کتێبێکی مەنهەجی لەسەر ماددەی جوگرافیا بەناوی (جوگرافیای عیراقی نوێ - جغرافیة‌ العراق الحدیث) کە نووسەرەکەی ناوی (هاشم سەعدی) بووە لە چاپخانەی (دار السلام) لە بەغدا بە چاپ گەیاندووە، نووسەری کتێبەکە ئاماژە بە دانیشتووانی لیوای کەرکوک دەکات کە زۆرینەی دانیشتوانی کوردن، لەگەڵ ژمارەیەکی کەم لە عەرەب و تورکمان و فارس. کەچی دەبینین دوای سەدەیەک لە سیاسەتی رەگەزپەرستی راگوێزان و بە عەرەبکردن زۆرینەی دانیشتووانە رەسەنەکە کە کوردن، هەنووکە عەرەب زۆرینەن، بێگومان ئەمەش راستەوخۆ باندۆری بەسەر گۆڕانکاریی دیمۆگرافی و جینۆسایدی کەلتوری هەیە، لەسەرووی هەمووشیانەوە ئاسمیلاسیۆنی زمانی کوردی.
نموونەیەکی تر، رەوشی زمانی كوردی لە باكووری كوردستاندا، کە لەم ساڵی خوێندندا زیاتر لە هەشت ملیۆن خوێندکار كە بە رەگەز كوردن، بەڵام رێگایان پێ نەدرا بە زمانی زگماکی خۆیان بخوێنن، ئەمەش بۆ داکۆکیکردن لە پرسی خوێندن بە زمانی کوردی، چەندان ناوەندی کەلتوری و تەنانەت رێكخراو و پارتی سیاسی هێنایە دەنگ. پرسی خوێندن بە زمانی كوردی لە توركیا لای پارتە سیاسییەكانی كە لە حكوومەتدا بوونە بە درێژایی مێژوو، بەردێكی زۆر گەورە بووە و پێیان وابووە ئەگەر هەڵیبگرن، تێدا دەچن، بەڵام چەندان وڵات هەن لەڕووی ئابووری و سیاسی و سەربازییەوە لە توركیا زۆر بێهێزترن، كەچی سێ زمان یان پتر زمانی فەرمی دەوڵەتە، بۆ نموونە سویسرا، ئەفغانستان یان باشووری ئافریقا، بەڵام لە دەستووری توركیادا، لە زمانی توركی زیاتر، هیچ زمانێكی تر قبوڵكراو نییە و زمانی کوردی ددانی پێدا نەنراوە.

 دابەشکردنی زمانی کوردی بۆ زاری بادینی و سۆرانی لە هەردوو زۆنی هەرێمی کوردستان و نەبوونی رێنووسێکی ستاندارد، یان فرە رێنووسی، کێشەیەکی ترە لەبەردەم زمانی یەكگرتوویی کوردیدا

لە دەستووری تورکیادا زمانی کوردی قەدەغەیە
هەر لەگەڵ دامەزراندنی کۆماری تورکیای نوێ بە بڕیارێکی کەمال ئەتاتورک، بە قانون زمانی کوردی قەدەغەکرا و هەر بۆیە تا ئێستا سەدەیەکە زمانی کوردی لە باکووری کوردستان و تورکیادا بە دەستوور قەدەغەیە، لە كاتی پروپاگەندەی هەڵبژاردنیشدا هەموو پارتە سیاسییەكانی توركیا بەڵێنی گەورە بە هاووڵاتیانی كورد دەدەن، كە جێبەجێكردنی بەڵێنەكان ئاسانە، بەڵام دواتر لێی پاشگەز دەبنەوە. یەكێك لەو بەڵێنانەش خوێندنە بە زمانی دایك، لە توركیادا یەك هاووڵاتی ئەڵمانی لێ نییە، كەچی ئاساییە خوێندن بە زمانی ئەڵمانی بێت، بەڵام 25 ملیۆن هاووڵاتی كوردی لێیە و رێگا نادەن بە زمانی كوردی بخوێنن، لە سەردەمی موستەفا كەمال ئەتاتوركەوە، واتە لە 1925 تاوەكو ئێستا، حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكانی کۆماری تورکیا زمانی كوردییان قەدەغە كردووە، هەر كاتێك لە توركیادا، كورد داوا بكات كە دەیەوێت بە زمانی دایك بخوێنێت، دەڵێن نەخێر رێگا نادەین، چونكە ئەم هەوڵە دەبێتە هۆی پارچە پارچەبوونی توركیا و رەنگە وای لێ بێت توركیا بەرەو دابەشبوون ببات.
 هەر لە ئاكەپەوە بیگرە تا تازەترین پارت كە پارتی (ئایندە)یە و ئەحمەد داودئۆغڵو سەرۆكایەتی دەكات، چەندانجار بەڵێنیان داوە كە هەنگاوی جیدی بگرنەبەر بۆ ئەوەی كورد بتوانێت بە زمانی كورد بخوێنێت، بەڵام هەنگاوەكان هیچی نەبووەتە كردار.
لە توركیادا یەك زمانی فەرمی هەیە، ئەویش زمانی توركییە و لەو زمانە زیاتر هیچ زمانێكی تر وەكوو زمانی فەرمی بوونی نییە. ئەوەی سەیرە ئەوەیە، خوێندنگاکان لە ناو توركیادا بە زمانەکانی ئینگلیزی و ئەڵمانی و فەڕەنسی و تەنانەت عەرەبیش هەن، لە كاتێكدا لە توركیادا یەک هاووڵاتی ئینگلیز و ئەڵمانی بوونی نییە، بەڵام نەتەوەی كورد لەسەر خاکی رەسەنی خۆی کە رێژەی 30 % دانیشتوانی توركیا پێك دەهێنێت، كەچی رێگا نادەن بە زمانی دایكی خۆی  بخوێنێت.
لە هیندستان 16 زمانی فەرمی دانی پێدانراوە و دەتوانن خوێندنی لە قوتابخانەكان پێ بكرێت، لە بۆسنا دوو زمانی فەرمی هەیە و لە عیراقیش زمانی عەرەبی و كوردی زمانی فەرمین. ئەدی بۆچی ئەو وڵاتانە دابەش نەبوون و بۆچی ترسیان لە لێكترازان نییە، كەچی توركیا ترسی هەیە بە رێگادان بە خوێندن بە زمانی كورد، وڵاتەكەیان دابەش ببێ. هەموو ئەو کۆسپ و تەگەرانەی لەبەردەم ئازادیی زمانی کوردیدا دان، هۆکارەکەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە هێشتا لە دەستووری تورکیادا زمانی کوردی قەدەغەیە.
زمانی کوردی لە ئێران هەر چەند بە رەسمی قەدەغە نەکراوە، تەنانەت لە قانوونی ئەساسیی کۆماری ئیسلامی ئیرانیشدا ماددەی 15 هەیە، زمانە لۆکاڵییەکان وەک زمانی کوردی دەتوانن سنووردارانە بە زمانی دایک بخوێنن و بایەخ بە ئەدەب و کەلتورەکەیان بدەن، بەڵام هێشتا لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ناوچە کوردنشینەکانی ئیرانیش وەک خۆراسان و مازەندەران، تا بڵێی لە رەوشێکی خراپدایە وێڕای ئەوەی دەوڵەت رێگای بە زانستگای کوردستان داوە و بەشی زمان و ئەدەب و توێژینەوەی زمانناسیی کوردی تێدا بخوێنرێت، بەڵام هاوکات بە پلان و بەرنامەی تایبەتیش لە هەوڵی ئەوەدایە نکۆڵی لە زمانی کوردی بکات و بە زارێکی فارسی بیناسێنێت، یان زار و بنزارەکانی وەک لەک و لوڕ و کەلهوڕ و گۆران و هەورامی لێک بترازێنێ وەک زمانێکی جیاواز لە زمانی کوردی بیانناسێنێت، تەنانەت ئەو کەسانەی کە لە هەوڵی خزمەتکردندان بۆ خوێندن بە زمانی کوردی رووبەڕووی دادگا و سزای توندی زیندان بوونەتەوە.
لە سووریا و عیراقیشدا ھەر چەندە زمانی کوردی ساڵانی ساڵ لەلای دوژمنانییەوە دووچاری نکۆڵی لێکردن و دژایەتی و چەندان وەرچەرخانی تراژیدی لەوانەش قەدەغەکردنی ئاخاوتن بۆتەوە، بەڵام بە ھەوڵی بەردەوامی رووناکبیران و قوربانی رۆڵە دڵسۆزەکانی توانیوێتی ناسنامەی خۆی بپارێزێت و وەک قەڵایەکی پۆڵایین دژی رەشەبای دوژمنانی بوەستێت.
 چەندان هۆکاری دەرەکی و ناوەخۆ هەن، کە بەڵگە و سەڵمێنەری ئەو هەڕەشانەن لە سەر زمانەکەمان، بۆ هۆکارە دەرەکییەکان دیارە هەوڵی نەتەوەی سەردەست و ئەو وڵاتانەی كوردستانیان بەسەردا بەشكراوە. بێوچان لە دژایەتی کردنی زمانی کوردی و قەدەغەکردنیدا سڵیان نەكردۆتەوە، هەروەها بە ھۆی بە سیاسیکردنی پرسی كەمینەکان، وەک پرسگەلی کوردانی  ئێزیدی و کاکەیی و فەیلی و شەبەک و هەورامی و زازاکی...هتد، و ھەوڵدان بۆ پتر لاوازکردنی زمانی کوردی و گۆڕانکاریی دیمۆگرافی بە ئامانجی کەمکردنەوەی کاریگەریی جوگرافیای دانیشتوانانی کورد، بەتایبەتیش لە ناوچە کوردستانییە کێشە لەسەرەکاندا، پلانێکی کارا ھەیە بۆ ناساندنیان وەک کەمینەیەکی نەتەوەیی جیاواز لە گەلی کورد، بۆ ئەم مەبەستەش  حزبی سیاسی و دارایی و پشتگیریی سیاسی ناوخۆ و دەرەکیی دەکەن، (بەتایبەت لە ھەندێک ناوەندی شۆڤینی ئەو دەوڵەتانە)دا، كە بە پلان و بەرنامەی تۆکمە کاری جددیان بۆ کردووە. 
 هەبوونی زار و بنزارە کوردییەکان و نەبوونی زمانێکی ستاندارد و پێوەر بۆ هەموو ئاخێوەرانی کورد لە بەشەکانی کوردستاندا، ئەگەرچی دیاردەیەکی سروشتی هەموو زمانێکی زیندووە، بەڵام ئەو هەوڵانەی کە دەدرێن بۆ بە سەربەخۆ ناساندنی ئەو زارانە و جوداکردنەوەیان لە زمانی کوردیی دایک، ناتوانرێت نکۆڵی لەو مەترسییە جیددیە بکرێت کە پێی دەوترێت جینۆسایدی کەلتوری، کە خۆیان لە هەڕەشەی زمانی نەتەوەی سەردەست و خوێندنیان لە بوارەکانی  پەروەردە و فێرکردندا و هاوکات پەڕاوێزخستنی زمانی کوردی و حاشا لێكردنی لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم لە دەشتی نەینەوا و کەرکووک و خانەقین لە باشووری کوردستان  و هەروەها لە دەڤەرە كوردنشینەكانی وەك ئوستانی خوراسان و مازندەران لە ئێران. تەنانەت لە هەرێمی کوردستانیش هەڕەشەیەكی راستەوخۆتر لەسەر زمانی کوردی هەیە، ئەویش لە رێگەی ئەو خوێندنگە ئەهلی و ناحكومییانەوەیە، کە نەوەیەکی ناشارەزا و نامۆی بە زمان و کەلتوری کوردی بەرهەمهێناوە و لە ئێستا و داهاتوودا بە دڵنیایی تۆزقاڵێك هەست و ئینتمایان بۆ زمان و کەلتور و خاكەكەیان نییە و نابێت.

 بەرنامەی  فرەزاری لە بواری پەروەردە و فێرکردندا
 دابەشکردنی زمانی کوردی بۆ زاری بادینی و سۆرانی لە هەردوو زۆنی هەرێمی کوردستان و نەبوونی رێنووسێکی ستاندارد، یان فرە رێنووسی کێشەیەکی ترە لەبەردەم زمانی یەكگرتوویی کوردیدا، زمانی کوردی هێشتا نەیتوانیوە وەک پێویست لە هەموو دامودەزگاکانی سەر بە هەر سێ دەسەڵاتی یاسادانان، دادوەری و جێبەجێکردن و لە سەرانسەری سنووری کارگێڕیی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا بە تەواوی بچەسپێت، لەوە زیاتر لە ناوچە دابڕێنراوەکانی کوردستاندا لەڕووی پراکتیکییەوە زمانەکە رووبەڕووی جینۆسایدی فەرهەنگی دەبێتەوە.