کتێبێک بۆ تاسەمەندانی ئەدەب

ئەرکی شیعر لە ئەدەبی کلاسیکی کوردیدا

د.هەژار فەقێ سلێمان


زۆرجار خوێنەران و دەزگا و ناوەندە رۆشنبیرییەکانی دەرەوەی زانکۆکان، رەخنە و تێبینییان لەسەر زانکۆکان ئەوەیە کە جێکەوت و کاریگەرییان لەسەر سەرخان و ژێرخانی کۆمەڵگە وەک پێویست و لە ئاست چاوەڕوانیاندا نییە. بەکەمیی بەرهەم و پرۆژەکانیان لە کایەی زانستە مرۆیی و سروشتییەکاندا دەخەنە پێشچاوی سێکتەرە پەیوەندییدارەکان و نێو کتێبخانە و کتێبفرۆشییەکانی شارەکانەوە، تا سوودیان لێوەربگیرێت. بەداخەوە دەشوترێت تا رادەیەک داخراون  بەسەر خۆیاندا و نامە و تێز و لێکۆڵینەوەکانیان تەنها بۆ پلەبەرزکردنەوە و ناونیشانگۆڕینە، زۆرینەیان هێشتا لە رەفەی کتێبخانەی زانکۆکاندا دەقیان نەکراوەتەوە. لەکاتێکدا و لە بەرامبەریشدا هێندەی ئاگادارین پرۆژەگەلێکی زانستیی نوێ و ناوازە، تۆکمە بە سەرچاوەی زانستی و تیۆری بەتایبەتی لە بوارەکانی وەک (ئەدەب و زمان و جینۆساید و کۆمەڵناسی و مێژوویی و دەروونیدا) کراون، کە دنیای رۆشنبیری و ناوەندی دەرەوەی زانکۆکانی کوردستان، تا ئەندازەیەکی زۆر لێی بێئاگان. نموونەی بەردەستی یەکێک لەو پرۆژە قورس و دەگمەنانە، کتێبێکە بە ناونیشانی (ئەرکی شیعر لە ئەدەبی کلاسیکی کوردیدا)، نووسینی (ژینۆ عەبدولڕەحمان موحەمەد)ە، ساڵی پار (کتێبخانەی خاک بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە) چاپی کردووە. کتێبەکە لە بنەڕەتدا نامەی ماستەرە و پێشکەشی کۆلێژی پەروەردە و زمانی زانکۆی چەرموو، کراوە.
کتێبەکە پشتی بەستووە بە (171) سەرچاوە و ژێدەر بە زمانەکانی (کوردی، عەرەبی، ئینگلیزی و فارسی)، بە پلانێکی تۆکمەوە کە پێکهاتووە لە پێشەكییەك و دەروازەیەک و سێ بەش:  ناونیشانی دەروازەکە پرسی ئەرکی شیعرە لە ئەدەبدا، لەم پرسەدا کە  پرسێکی فرەڕەهەند و دیرۆکی و ریشەداری یۆنانیانەیە، وەڵامی بەشێکی گەورەی ئەو پرسیارە مشتومڕئامێز و هەمیشەیی و رۆژانەیەی خوێنەران دەدرێتەوە، کە ئەرکە جیاوازەکانی ئەدەب بەگشتی و شیعر بەتایبەتی چین؟ یان  باندۆر و کاریگەریی شیعر لە ژیانی ئێمەدا چییە؟ شیعر چی بەسەر ژیانی ئێمەدا دەهێنێت؟ لە هەناویشدا بۆچی مرۆڤ هەرگیز دەستبەرداری شیعر نابێت؟ ئەو سیحر و ئەرکەی شیعر چییە، وا خۆی خزاندووەتە نێو دەروون و ژیانی پەروەردەیی و کۆمەڵایەتی و ئاینی و کەلتوریی ئێمەی مرۆڤەوە؟ هاوکات ئەرکەکانی شیعر چۆن چۆنی بوونەتە هۆی سەرهەڵدانی جۆرەکانی تیۆر و رێباز و شەپۆل و میتۆدەکانی رەخنەی ئەدەبی؟ دەروازەکە پاڵپشت بە سەرچاوەگەلێکی زانستی، ئەرکی شیعر هاوتای چێژ و سوود دەکات و لە رایەکی تردا گونجان و هەماهەنگیی نێوان چیژ و سوودیشی وەک سێیەمین ئەرک، ئاماژە پێداوە.
هەر لە دەروازەکەدا کرۆنۆلۆژیانە پرسی (ئەرکی شیعر)ی لە بەشێک لە نووسینی نووسەرە دیارەکانی رۆژئاوادا بە نموونە هێناوەتەوە، وەک: ئەفڵاتوون و ئەرستۆ و رەخنەگرە دیارەکانی ئینگلتەرا و ئەڵمانیا و فەرەنسا. لە ئەدەبی رۆژهەڵاتیشدا بەتایبەتیی لە ئەدەبی عەرەبییدا، ئاماژەی بە نموونەی وەک: (ابو العتاهیة، ابي نواس، بشار بن برد) و رەخنەگرە نوێیەکان کردووە. هاوکاتیش لە قۆناغەکانی مێژووی ئەدەبی فارسیدا ئاماژەی بە نموونە دیارەکان کردووە. دواتر لە ئەدەبی کوردیدا باسی ئەم پرسەیەی کردووە و تێیدا دەیەی دووەمی سەدەی بیستی وەک دەستپێکی قسە لەسەرکردن و درککردن بە (ئەرکی شیعر) لەنێو کورد و لە فۆرمی نووسینی تیۆرییدا دەستنیشان کردووە، لای هەریەک لە(ئەمین فەیزی، سیاپۆش، شێخ نووری شێخ ساڵح، پیرەمێرد و گۆران). 
لە بەشی یەكەم و پاری یەکەمیدا، لە باسێکی چڕ و لەپێشینە نەچوودا، زاراوە و چەمک و قۆناغی ئەدەبی کلاسیکی لە ئەدەبی ئەورووپی و عەرەبی و فارسی و کوردیدا مشتوماڵ کردووە. لەگەڵ پیشاندانی راوبۆچوون و ناولێنانە جیاوازەکانی ئەدەبی کلاسیک لە هەر ئەدەبێکدا و بەراوردکردنیان لە رووی قۆناغی مێژوویییەوە. ناونیشانی پاری دووەمی ئەم بەشە (قۆناغی شیعری کلاسیک- کوردیی ناوەڕاست)ە، هەردوو قۆناغی شیعری کلاسیکی (بابان و دوای بابان)ی ئەم دیالێکتە خراونەتەڕوو، لە رووی سەرهەڵدانی ئەدەبەکە و ئەو بارودۆخە سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئاینی و فەرهەنگی و رۆشنبیرییەی، وا ئەدەبەکە تێیدا چەکەرە و گەشەی کردووە و بڵاوبووەتەوە. لەو رووەوە تۆدۆرۆڤ رەخنەگری دیاری ئەدەبیی بوڵگاری-فەرەنسی، دەڵێت: «ئەدەب لە بۆشاییدا نایەتە بوون، بەڵکو لە هەناوی کۆمەڵە وتارێکی زیندووی سەردەمەکەیەوە پەیدا دەبێت». دیاریشە مێژووی ئەم ئەدەبە هەردوو سەردەمی فەرمانڕەوایی (میرنشینی بابان و دوای میرنشینی بابان)، دەسەڵاتە دەرەکییەکانی وەک: (عوسمانی و ئینگلیز و دەوڵەتی عیراق) دەگرێتەوە. هاوکات تایبەتمەندیی شیعر لە هەردوو قۆناغەکەدا لە ئاستی ناوەڕۆک و رووخسار و بەراورد و جیاوازییان بە وردی باسکراوە. ئەمەی دوایی بۆ هەر ئەدەبدۆست و ئەکادیمییەک پێویستیی و بەرچاوڕوونییەکی گەورە و گرانە.  

نووسەری ئەم کتێبە، دەیەی دووەمی سەدەی بیستی وەک دەستپێکی قسە لەسەرکردن و درککردن بە (ئەرکی شیعر) لەنێو کورد و لە فۆرمی نووسینی تیۆرییدا دەستنیشان کردووە، لای هەریەک لە ئەمین فەیزی، سیاپۆش، شێخ نووری شێخ ساڵح، پیرەمێرد و گۆران

بەشی دووەمیش، بەشێكی پراكتیكییە بە ناونیشانی (ئەرکی شیعری کلاسیک لەسەردەمی فەرمانڕەوایی میرنشینی باباندا)، تێیدا نموونەی شیعری دەقیق و هەڵبژێردراوی شاعیرانی کلاسیکی ژێر سایەی فەرمانڕەوایی میرنشینی بابان، هێنراونەتەوە، واتە هەریەکە لە شاعیران: (نالی و سالم و کوردی)، باس لە ئەرکە ئیستاتیکی، خودی، ئاینی، کۆمەڵایەتی، نەتەوەیی و نیشتمانییەکانی شیعر کراوە. پێ بەپێی ئەو پاڵنەرانەی لەپشت ئەم ئەرکانەی شیعرەوە بوون لەو قۆناغەدا، لەگەڵ تیۆرییەکی کورت و پوخت لەسەر هەر یەک لەو ئەرکانە.
کۆتا بەش، بە ناونیشانی (ئەرکی شیعری کلاسیک لە دوای سەردەمی فەرمانڕەوایی میرنشینی بابان)، لەم بەشەدا باس لەو گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئاینی و کرانەوانە کراوە، کە لەو قۆناغەدا هاتوونەتە ناوەوە و کاریگەرییان لەسەر ئەرکی شیعر هەبووە. تێیدا سەرەڕای خستنەڕووی ئەرکە (ئیستاتیکی، خودی، ئاینی، کۆمەڵایەتی، نەتەوەیی و نیشتمانییەکان)ی شیعری ئەو قۆناغە، نموونەی شیعری شاعیرانی وەک: (مەحوی، شێخ رەزای تاڵەبانی، حاجی قادری کۆیی، وەفایی، ئەدەب، حەریق، ئەختەر، حەمدی، ئەحمەد موختار جاف، ناری، تاهیر بەگی جاف، ئەسیری، پیرەمێرد، شێخ نووری شێخ ساڵح و... هتد)ی هێناوەتەوە. هاوکات باس لە  لێکچوون و جیاوازی ئەرکی هەردوو قۆناغەکەشی کردووە، هەر لەو قۆناغەدا ئەرکێکی تر سەرباری ئەرکەکانی تری شیعر خراوە، کە (ئەرکی هۆشیارکردنەوە و رێنیشاندان) بووە. ئەوەی لەم کتێبەدا سەنگین و زانستییە ئەوەیە،  توێژەر شیکاریی و راڤە و لێکدانەوەیەکی وردی ئەدەبیی و هونەریی و زمانیی بۆ دێڕە شیعرە کلاسیکییەکان کردووە. بەجۆرێک توانا و فام و یاریی توێژەری تێدا دەردەکەوێت، کە هۆشیارە بە پێوەر و پێودانگەکانی شیکاریی دەق لە رووی ئیستاتیکا و شیعرییەت و رەوانبێژی و وێنەی شیعریی و زمانی شیعریی و مۆسیقا و بابەت و پەیامەوە، هاوکاتیش شێوازە گشتی و تایبەتی و دەروونییەکانی هەر شاعیرێک لە شاعیرانی کلاسیکی کوردی، دەبینرێن.
کتێبەکە ئاگایانە و بە هۆشیارییەوە راوبۆچوون و سەرنجە تایبەتییەکانی دیارترین نووسەرانی   بواری ئەدەبی دەوڵەمەند و باڵای کلاسیک و دێرینی کوردی هێناوەتەوە و بەرامبەری کردوون و دەرئەنجامگەلێکی زانستیی نوێی لێ هەڵهێنجاون. لە دیارترین ئەو نووسەرانەش: (ئەمین فەیزی،  رەفیق حیلمی، عەلائەدین سەجادی، مامۆستایان عبدولکەری مودەڕیس و مەسعوود محەمەد، کاکەی فەلاح، د.کامیل بەسیر، محەمەد عەلی قەرەداغی، عەزیز گەردی، د.مارف خەزنەدار،  د.عیزەدین مستەفا رەسوول، د.دڵشاد عەلی، عەبدولستار تاهیر شەریف و د.کەمال مەعروف) و زۆر نووسەر و ئەکادیمیستی تر، کە لەو بوارەدا جێ دەستیان دیارە و پرۆژەی تایبەت بە خۆیان، پێشکەش بە خوێنەران و کتێبخانەی کوردی کردووە.