ئەو دوو پیاوەی كوردیان لكاند بە عیراقەوە

ئەكرەم محەمەد ئەمین






* ناوی كتێب: ئەو دوو پیاوەی كوردیان لكاند بە عیراقەوە
پێرس كۆكس و ئارنۆڵد تی. وێڵسن
* نووسینی: دیڤید كۆرن
* وەرگێڕانی: ئاوات عەبدوڵڵا
* چاپ: ناوەندی چاپەمەنی راگەیاندنی خاك (2007)

زۆركات باسی ئەوە دەكرا بۆچی نەتەوەی كورد وەك هەموو نەتەوەكانی تر دەوڵەتی نییە و بۆچی خاكی كوردان خراوەتە سەر عیراق و هۆكارەكان چی بوون كێ لەپشت ئەو كارەوە بوو؟ كێ تاوانبارە لەوكارەدا كورد یاخود دەوڵەتە زلهێزكان بەتایبەتی بەریتانیا؟ بۆ وەڵامدانەوەی هەندێك لەو پرسیارانە، لێرەو لەوێ چەند وەڵامێك هەبوون، بەڵام لە كتێبـی(ئەو دوو پیاوەی كوردیان لكاند بە عیراقەوە) مەسەلەكە باشتر رووندەكاتەوە.
(دیڤید كۆرن) نووسەری كتێبەكە راستەوخۆ باس لەو هەڵە گەورەیە دەكات كە خاكی كوردانی ناو قەڵەمڕەوی ویلایەتی موسڵیان لكاند بە عیراقەوە، لەئەنجامی ئەم كارەی ئینگلیزەكان بەدرێژایی دەیان ساڵ، زیانی گەورەیان بەهەردوولا (كورد و عەرەب) گەیاند و سامانی ئەو وڵاتەشی لەبن هێنا.

ئەی بۆچی كورد خرایە ناو عیراقەوە؟
لەدوای ئەوە، نووسەر پرسیاری ئەوە دەكات، ئەی بۆچی كورد خرایە ناو عیراقەوە؟  وەكو باس دەكرێت، پێرسی كۆكس و ئارنۆڵد تی.وێڵسن-ی جێگری، ئارەزووی زۆریان هەبوو بۆ فراوانكردنی هەژموونی دەسەڵاتیی بەریتانیا لە ناوچەی خۆرهەڵاتدا، بۆیە دوای داگیرکردنی شاری بەسرە، هەوڵی داگیرکردنی بەغدایان داو لەجاری یەكەمدا سەركەوتوو نەبوون،(1600) سەربازیان لەلایەن توركەكانەوە بەدیل گیرا، بۆیە ژەنەڕاڵەكانی بەریتانیا وازیان لە داگیرکردنی بەغدا هێنا و خۆیان بۆ پاشەكشەكردن بۆ بەسرە كۆكردەوە، بەئامانجی بەرگریی لە كێڵگە نەوتییەكانی كەنداو، بەڵام كۆكس سەرسەختانە دژایەتیی كشانەوەی هێزەكانیی بەریتانیای كرد، هەربۆیە كۆكس بە مرامەكەی خۆی گەیشت و لە (11)ی مارسی (1917)دا چوونە ناو بەغداوە و ئیدارەیەكی مەدەنی تێدا دروستكرد. دوای داگیرکردنی بەغدا، ساڵی (1918) كەركوكیان داگیرکرد، بەڵام لەژێر گوشاری توركەكاندا ناچاربوون بكشێنەوە، هەر لەو دەمەدا داوا لە كۆكس كرا، كە لێپرسراوێتیی باڵیۆزخانەی لە تاران بگرێتەدەست لەدوای ئەو (ئارنۆڵد تی. وێڵسن) لەجێی ئەو دەستبەكار بوو.

ئارنۆڵد تی. وێڵسن
(وێڵسن) هەمان بیروبۆچوونەكانی (كۆكس)ی هەبوو، هەروەها دەشیوت ئەو خەڵكانەی توانای خۆبەڕێوەبردنیان نییە، باشتر وایە لەلایەن بەریتانیا حوكم بكرێن. نووسەری كتێبەكە دەڵێت: بەریتانییەكان لە ساڵی (1914)ەوە كە جەنگ دەستیپێكرد هیچ جۆرە بیرێكیان لە كورد نەكردبۆوە، بەڵام عەرەبەكان بەشێكی دیاربوون لەپلانە جەنگییەكانی بەریتانیا.(پێرسی كۆكس) و (ئارنۆڵد تی. وێڵسن) چەندین ساڵ لەگەڵ عەرەبەكاندا ژیاون، هەردووكیشیان وەلائیان بۆ عەرەبەكان هەبوو وەك لە كورد.
مەیجەر (ئیدوارد ولیام چارڵز نوئێل) ئەفسەرێكی بەریتانی بوو بۆ یارمەتیدانی وێڵسن رەوانە كرابوو، تەنها كەسێك بوو، بیروباوەڕی جیاوازیی لەسەر كورد هەبوو، دەیوت: كوردەكان باشترین پێكهاتەی پۆلیسی ناوخۆی ژێر فەرماندەیی بەریتانیا بوون لە كاتی جەنگدا، لە عەرەب و فارسەكان زیاتر كارامە و لێهاتوو بوون، هەروەها گومانی لەوەدا نەبوو كە كورد توانای خۆبەڕێوەبردنی هەیە.
لە (18)ی ئۆكتۆبەری (1918)دا وێڵسن پێشنیازی بۆ لەندەن كرد، كەپێویستە ئەنجوومەنێكیی ناوەندی بۆ باشووری كوردستان دابنرێت و لەژێر رێنوێنی بەریتانیادا بێت، ئەوەش بۆ راگرتنی نەزم و یاسا بوو ئەمەشی بۆ ئەوە نەبوو كە ئەم ئەنجوومەنە لە داهاتوودا ببێتە بنەمایەك بۆ دەوڵەتی كوردی یان ئۆتۆنۆمی، وێڵسن بۆ دروستكردنی ئەو ئەنجوومەنەش، نوئێل-ی راسپارد و دەسەڵاتی دایە، كە شێخ مەحمود بكاتە نوێنەری بەریتانیا لە سلێمانی. بەهۆی ئەو ماڵوێرانی و نەبوونی و كاولكارییەی كە بەدەستی فارس و توركەكان تووشیان هاتبوو، كوردەكان زوو بەدەنگ بەریتانییەكانەوە هاتن و پێشوازییان لێكردن، بە مەبەستی كۆتاییهێنان بەحوكمی توركەكان و دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی.
لەبەرامبەر كردنی بەحكومدار، وێڵسن دوو مەرجی بۆ شێخ مەحمود دانا، ئەویش ئەوەبوو كە دەبووایە هۆزە كوردییەكان ئازادانە حوكمی شێخ مەحمود قبوڵ بكەن، ئەویتریشیان ئەوەبوو بەڕاوێژی بەریتانییەكان حوكمی بكردایە، شێخیش مەرجەكانی قبوڵكرد، بەمەبەستی ئەوەی لەدواڕۆژدا سەربەخۆیی بەدەستبهێنێت.
(وودرۆ ویڵسن) سەرۆكی ئەمریكا لە (8)ی كانوونی دووەمی (1918)دا چواردە خاڵی دانا وەك مژدەیەك بۆ گەلانی پەراوێزخراو كە تیایدا بڕیار لە ئاییندەی خۆیان بدەن. بۆئەوەی لە جدی ئەو راگەیاندنە دڵنیاببێتەوە (ئارنۆڵد تی.وێڵسن) پەیوەندیی بە لەندەنەوە كرد بۆیدەركەوت، ئەم راگەیاندنە ئازادیی تەواو و یەكجارەكی بەو گەلانە دەدات كە ماوەیەكی درێژ لەژێر دەسەڵاتی توركەكاندا چەوسێنراونەتەوە، ئەوا كوردەكانیشی دەگرتەوە، وێڵسن ئەم جاڕنامەیەی بەكارەساتبار وەسفكرد و هەوڵی شاردنەوە دەدا.

شێخ مەحمود و بەریتانییەكان
شێخ مەحمود ئەو جاڕنامەیەی هاوپەیمانانی بەجدی وەرگرتبوو، بەڵام بەریتانیاییەكان بەجدی وەریان نەگرتبوو بۆیە لە سلێمانی ناكۆكی شێخ و بەریتانییەكان سەریهەڵدا. لە ساڵی (1919)دا لە پاریس كۆنفرانسی ئاشتی بەستراو لەو كۆنفرانسەشدا وێڵسن بانگهێشتكرا بۆ خستنەڕووی ئاییندەی ئەو سەرزەمینانەی كە سەر بەدەسەڵاتی بەریتانیا بوون، وێڵسن لە كۆنفرانسەكەدا پێشنیازی ئەوەی خستەڕوو كە هیچ زەمانەتێكیان پێنەدرێت سەبارەت بە مەسەلەی ئۆتۆنۆمی. وەزیری دەرەوەی بەریتانیا خوازیاری ئەوە بوو، ویلایەتی موسڵ لە ناوچە عەرەبەكان بەغدا و بەسرە جیابكرێتەوە، تابەشێكی زیاتر لە ناوچە كوردییەكان لەوێدا كۆبكرێتەوەو بخرێتە ژێر ركێفی بەریتانیاوە، وێڵسن لە كۆنفرانسەكەدا بۆچوونەكانی بەهەند وەرنەگیرا، بۆیە بەدڵێكی بوغزنەوە گەڕایەوە.
لەیەكەم كاردانەوەیدا هەوڵیدا خێڵە كوردەكان لە شێخ مەحمود داببڕێت و جیایان بكاتەوە، كارەكەشی بەوەكرد كە پێشتر هاوكارییەكانی بەریتانیا لەڕێی شێخ مەحمودەوە بەخێڵەكان دەدرا، بەڵام وێڵسن وایكرد بەریتانیا راستەوخۆ خۆی یارمەتییان بدات، بەمەش بۆ خێڵەكان دەركەوت بەریتانیا پشتگیریی لەشێخ ناكات.
لەوكاتەدا نوێل-یان لابرد و(سۆن)یان لەشوێنی دانا، كە بە تەواوی دژی ناسیۆنالیزمی كورد بوو، سۆن كەوتە دژایەتی شێخ و زەوتكردنی دەسەڵاتەكانی، بۆیە شێخ ئەمەی پێ قبوڵ نەكرا و شەڕ روویدا، لە روبەڕوبوونەوەكاندا شێخ بە برینداری بەدیل گیراو پاشان دادگاییكرا بە حوكمی لە سێدارەدان، بەڵام سێرجۆرج ماك مەن فەرماندەی هێزەكانی بەریتانیا لە عیراق، بڕیارەكەی بۆ سووككرد و دووریخستەوە بۆ هیندستان، وێڵسن دژایەتیی سووككردنی بڕیارەكەی كرد و دەیویست لەسێدارە بدرێت.
وێڵسن زۆر دژایەتی كوردەكانی دەكرد و بەهیچ جۆرێك نەیدەویست هەوڵی سەربەخۆیی بدەن لەكاتێكدا سیاسەتمەدارانی بەریتانیا لەگەڵ ئەوەدا بوون، كە كوردەكان سەرپشك بكرێن لەسەر بڕیاردان لەچارەنووسی خۆیان، بۆیە لە(22)ی تشرینی دووەمی (1919)دا سێر ئێدوین مۆنتاگیۆ وەزیری دەرەوەی بەریتانیا بۆ كاروباری هیندستان رایگەیاند (حكومەتی خاوەن شكۆ بەهیچ جۆرێك ئامادە نییە كوردستان بخاتە ژێر ئینتیدابی خۆیەوە، تاكەڕێگەچارە ئەوەیە كە دەبێت كوردستان سەرپشك بكرێت) سێر ئێدوین دەیوت بەم كارە كوردەكان دەبن بە لایەنگرێكی بەهێزی بەریتانیا و دەشتوانرێت بكرێتە هێڵێكی ئەنتۆلۆژیكی نێوان كورد و عەرەب.
جارێكی تر كۆكس گەڕایەوە ناوچەكە بەپلەی كۆمیسیاری باڵاو لە جاران توندتر بوو بەرامبەر كوردەكان، بەڵام سەرەتا خۆی بۆ رووبەڕووبوونەوەی چەرچڵ ئامادەكرد، چونكە ئەو دژی ئەو بیرۆكەیە بوو. لە (14)ی شوباتی(1921)دا چەرچڵ كە وڵاتەكەی هاوپەیمان بوو لەگەڵ فەرەنسا، پۆستی سەرۆكایەتیی ئۆفیسی كۆڵۆنیاڵی پێسپێدراو بە گوڕوتینەوە خۆی تەرخانكرد بۆ ئەركە نوێیەكەی، بۆ چەند مەسەلەیەك و گرتنەبەری سیاسەتێكی روونتر لە عیراقدا. چەرچڵ بڕیارییدا كۆبوونەوەیەك لە قاهیرە ببەستێت، لەمیانەی كۆبوونەوەكەدا پێشنیازێك هاتە ئاراوە تایبەت بوو بە كورد كە ئەویش پێكهاتنی ئەنجوومەنی ناوەندی كوردی بوو كە راوێژكارێكی بەریتانی تێدابێت، بەڵام ئەم پێشنیازە لەلایەن كۆكس و بێڵەوە دژایەتی كراو پێیانداگرت لەسەرئەوەی كە ویلایەتی موسڵ بەشێكی جیانەبووەیە لە عیراق،  بەڵام چەرچڵ لەگەڵ ئەو بۆچوونەدا نەبوو، ئەوەبوو كە قسەی ئەو دووانە نەچووەسەر و كۆبوونەوەكە بەڕاسپاردەیەك كۆتاییهات کە ئەویش، كوردستان نەخرێتە سەر عیراق، راستەوخۆ لەلایەن ئیدارەی كۆمیسیاری باڵاوە بەڕێوەببرێت، نەك حكومەتە عەرەبییەكەی بەغدا، بە مەرجێك كوردەكان خۆیان سەرپشك بكرێن لەو مەسەلەیەدا.

كۆكس پاش ماوەیەك لە راپۆرتێكدا بۆ چەرچڵ-ی ناردبوو، ئاماژەی بەوە كردبوو كە هەموو ناوچە كوردییەكان جگە لە سلێمانی، ئارەزووی ئەوەدەكەن بچنە پاڵ بەغدا

كۆكس پاش ماوەیەك لە راپۆرتێكدا بۆ چەرچڵ-ی ناردبوو، ئاماژەی بەوە كردبوو كە هەموو ناوچە كوردییەكان جگە لە سلێمانی، ئارەزووی ئەوەدەكەن بچنە پاڵ بەغدا، بۆیە واپێویست دەكات لەڕووی داراییەوە سەر بە بەغدا بن، چەرچڵ ئەم داوایەی كۆكس-ی قبوڵ كرد، بەمەرجێك نابێت كوردەكان ناچاربكرێن نوێنەریان هەبێت لەئەنجوومەنی نیشتمانی یاخود لە ئەنجوومەنی دەوڵەتی عیراقدا و ناشبێت بودجەی كورد تەسلیمی ئەو دوو ئەنجوومەنە بكرێت.
لەمانگی مارسی (1921)دا چەرچڵ بڕیاریدا فەیسەڵی كوڕی حسێن بكاتە مەلیكی عیراق. دوای ئەوەی بوو بە مەلیكی عیراق هەوڵی ئەوەیدا ناوچە كوردییەكان بخاتەژێر دەستی خۆیەوە، بۆ ئەو مەبەستە ئەوەبوو كۆكس ئەو كارەی فەیسەڵی بەچەرچڵ راگەیاند و ئەویش رەزامەندی دەربڕی بەو مەرجەی ئۆتۆنۆمییان بۆ زامن بكرێت.
كۆتایی كتێبەكەش ئەو چواردە خاڵەی كە ووردۆ وێڵسن-ی سەرۆكی ئەمریكا كە لە(8)ی كانوونی دووەمی(1918)دا بە مەبەستی سەربەخۆیی نەتەوەكان پێشكەشی كردبوو تیایدا بڵاوكراوەتەوە، ئەم چواردە خاڵە هەمیشە لەلایەن شێخ مەحمودەوە وەك بەڵگە بەكاردەهێنرا بەرامبەر كاربەدەستانی بەریتانیا، بە مەبەستی سەربەخۆیی و دروستكردنی دەوڵەتی كوردی، بەڵام كۆكس و وێڵسن هەموو هەوڵێكیان بۆ لكاندنی ناوچە كوردییەكان بوو بە دەوڵەتی عیراقەوە، هەرئەوەش بوو دوای چەندان بەرەنگاریی لەلایەن شێخ مەحمود و تەنانەت چەرچڵ-یشەوە كۆكس و وێڵسن قسەكەی خۆیان هێنایەدی و كوردیش هەتا ئێستا لەژێرباری ئەو بڕیارەدا باج دەدات.