ریشەی دوازدە هەزار ساڵەی تەمەنی نەورۆز لە ناخی بەڵگە شوێنەوارییەکانەوە

پ.د. مەولود ئیبراهیم حەسەن*


پێشەکی: 
جەژنی نەورۆز بەهۆی ئەو مێژووە دوور و درێژ و هەرە کۆن و ئەو جوگرافیا فراون و رەهەندە جیهانییەی کە زۆر لە پێش زایینەوە بۆی دروست بووە، ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی کە بە زۆر شێوە مێژووی دروستبوونی باس بکرێ و بنووسرێتەوە!. 
ئێمە ئەمڕۆ واز لە هەموو ئەو مێژووانەی تر دەهێنین و روو لە بەڵگە  باسکراوەکان ناکەین، هەرچەندە هەریەکەیان گرنگی خۆی هەیە، خاڵێکی هەرە گرنگیان ئەوەیە کە ئەم هەموو گێڕانەوە و مێژووە بۆ خۆیان نیشانەی کۆنی و بەربڵاوی و گرنگی جەژنی نەورۆزن، هەر ئەو کۆنی و فراوانی جوگرافیایەی کە نەورۆز ساڵانە تێیدا پیرۆز دەکرێ، ماف دەدات بە هەموو وڵات و میللەتێک کە چۆن جەژنی نەورۆز بە پیرۆز دەگرن، ئاواش بۆ خۆیان مێژووێک بۆ نەورۆزی خۆیان  بەڕاست وەربگرن و بەهی خۆیانی بزانن!. 
بەڵام لە نێو ئەو هەموو مێژووە کامیان راستتر و پڕ بەڵگەترن!؟ خۆ ناکرێ مێژووەکان هەموویان هەر راست بن! کە هەندێجار زۆر لێکدوور دەکەونەوە، بەڵام دیسان هەمووشیان بێ بەش نین لە جۆرێک لە راستی، ئەو راستییەی کە لەگەڵ مێژووە راست و دروستەکە تێکدەکاتەوەوە! خاڵێکی گرنگی ئەم وەک یەکییە ئەوەیە کە هەمووان لە یەک رۆژدا نەورۆز دەکەن، ئەویش 1/1 ی سەری ساڵی کوردییە، کە دەکەوێتە بەرامبەر 21/3 ی ساڵی زایینی.
پێویستە لێرە خاڵێکی گرنگ باس بکەین، کە ئەو هەموو مێژووە جۆراوجۆر و ساڵ و زەمەن لێکجیاییەی کراوە بە مێژووی سەرهەڵدانی نەورۆز، هۆی ئەوەن کە لە (دوازدە هەزار ساڵ) بەرەو ژێرەووە، بە هۆی ئەو پیرۆزی و کەلتورەی کە نەورۆز هەیبووە، رووداوە گەورەکان هەموویان دەخرانە رۆژی نەورۆز و هەر میللەت و وڵاتەش هەندێک رووداوی  مێژووییان تێکەڵ بە رۆژی نەورۆز بووە، ئەم تێکەڵ بوونەش بووەتە هۆی ئەوەی ئەو مێژووەی وڵاتی خۆیان بە مێژووی سەرهەڵدانی یەکەمی نەورۆز بزانن! لەگەڵ ئەوەش چەند خاڵێکی گرنگ هەر لەسەرەتاوە لە پەیدابوونی نەورۆزدا هەبووە، کە هەر ئەو خاڵانە نەورۆزیان تێكەڵ بە یادەوەری تاکە کەس و میللەتەکان کردووە، خاڵەکانیش ئەمانەن: 
یەکەم: نەورۆز لە هەر سەرەتاوە جەژنێکی گرنگی ئایینی بووە بە پێی ئایینی ئەو سەردەمە، ئەو رەهەندە ئایینییەش نەورۆزی پیرۆز کردووە. 
دووەم : جەژنێکی سروشتی کشتوکاڵی بووە، ئەمەش هۆی ئەوە بووە کە رۆژی نەورۆز کەوتووەتە سەرەتای گۆڕانی وەرزی زستانی سارد ، بۆ بەهاری تەڕ و جوان و رازاوە. 
سێیەم: رۆژی هاتنەوە سەر دنیای دەمموزی بووە، کە دەمموزی دواجار پیرۆزییەکی خوداوەندی وەرگرتووە بە پێی باوەڕی ئایینی ئەو سەردەمە. 
چوارەم: رەهەندێکی ئەفسانەیی هەبووە، ئەفسانەش ئەو سەردەمە پیرۆز بووە و رێوڕەسم و سرووتی تایبەتی خۆی هەبووە و  جیا نەبووە لە ئایین. 
پێنجەم: بەردەوام نەورۆز جەژنێکی گەورەی هەمەلایەنەی پاشا و هەموو کۆمەڵانی خەڵک و پیاوانی ئایینی هەموو چین و توێژەکان بووە، کە هەمووان تێیدا بەشداربووەنە. 
شەشەم: زۆر بۆنەی گەورە دەخرانە ئەو رۆژە، بۆ نموونە تاج لەسەرنانی پاشا، راگەیاندنی دەوڵەت و راگەیاندنی سەرکەوتن بەسەر دوژمنان لە شەڕدا.
حەوتەم: ساڵانە دەبووایە لە جەژنی نەورۆزدا کاربەدەستانی وڵات دیاری و خەڵات لە هەموو وڵاتەوە و لە وڵاتانی دەوروبەرەوە پێشکەش بە پاشای مەزنی بکەن. 
هەشتەم: ئاهەنگی جەژنی نەورۆز دوازدە رۆژی دەخایاند و هەموو رۆژەکان بەرنامە و سروتی شادی خۆی هەبووە و لە پاشاوە تا جوتیار و شوانێک هەموویان تێیدا بەشدار بوون. هەر بۆیە ئەو جەژنە هەر زوو ناوبانگێکی جیهانی وەرگرت و هەموو وڵات و میللەتانی دەوروبەر بەخۆشییەوە کردوویانە بە جەژنی خۆیان. 
پێشتر گوتمان رووداوە گەورەکان و سەرکەوتنەکان لە شەڕ و راگەیاندنی سەرکەوتنەکان دەخرایە رۆژی نەورۆز، راگەیاندنی دەوڵەتی ماد لە سەرەتاوە لە رۆژی نەورۆزدا راگەیاندرا،  سەرکەوتن بەسەر ئاشوورییەکان لە ساڵی (612 پ.ز) دیسان لە نەورۆزی ئەم ساڵە راگەیەندرا؛ هەرئەوەشە وای کردووە کە (ئەفسانەی کاوە و زوحاک) کە بەڕای ئێمە هەمان سەرکەوتنی مێژوویی مادەکانە بەسەر ئاشوورییەکاندا، ئەویش لەگەڵ رۆژی جەژنی نەورۆز، پاشا ماد سەرکەوتنەکەی خۆی رادەگەیەنێ! ئەمە و زۆر رووداوی گەورەی ناوچەیی و جیهانی وەک پیرۆزییەک بۆ رووداوەکان خراونەتە رۆژی نەورۆز و ئاهەنگەکانیان تێکەڵکراون. گرنگییەکی تری نەورۆز لەوەدایە کە زۆر لە پێش زایینەوە و زۆربەی میللەت و ئایین و وڵاتە لێکجیا و لێکدوورەکان دواجار نەورۆزیان وەک جەژنی خۆیان قبووڵ کردبوو.

نەورۆز
رۆژی هاتنەوە سەر دنیای دەمموزی 
نەورۆز لە چیرۆکی (دەمموز و عەشتار)دا، لە دەقە نووسراوەکانی سۆمەرییەکاندا بە تایبەت لە چیرۆکی (دەمموز و عەشتار )دا، باسی جەژنی هاتنەوە سەر دنیای دەمموزی دەکەن، پاش ئەوەی شەش مانگ لە (جیهانی ژێرەوە)ی سۆمەری کە دەکاتە (بن دنیا)ی نێو ئەفسانەی ئێستای کوردی، بەند دەکرێ! ئەو هاتنە دەرەوەیە دەکاتە رۆژی یەکەمی ساڵی نوێی سۆمەرییەکان و هەمان رۆژی یەکەمی ساڵی ئێستای ساڵنامەی کوردیمانە، لە داستانەکەدا نووسراوە سۆمەرییەکان ئەو جەژنە بە ناوی (زەگموک – زەگمەک) ناو دەبەن، کە ماناکەی دەکاتە رۆژی نوێ و ساڵی نوێ! تەمەنی داستانی (دەمموز و عەشتار)یش بە پێی لێکۆڵەرانی ئەفسانە و داستانی سۆمەرییەکان، دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەرهەڵدانی کشتوکاڵ (10 هەزار) ساڵ پێش زایین، کارەکتەرەکانی ئەو داستانەش بە شێوەیەکی سەرەکیی (جوتیار و شوان)ن، ئەوەش بە وردی لە داخوازییکردنی عەشتار و شووکردنییدا دەردەکەوێ، کە دوو کەس وەک جوتیار و شوان هەریەکەیان بۆ بەدەستهێنانی دڵی عەشتار بە پیشە و بەرهەمی خۆیاندا هەڵدەڵێن، کە ئەو سەردەم جوتیاری و مەڕداری دوو پیشەی گرنگ بوون! ئەو زەمەنەش هەمان زەمەنە لەگەڵ زەمەنی دروستکردنی (پەرستگای گرێ مرازان) کە بە تورکی کراوە بە (کوبیکلی تەپە) کە ئەو پەرستگایەش بۆ (10هەزار ساڵ) پێش زایین دەگەڕێتەوە، ئێستا دەرکەوت کە سەرهەڵدانی داستانی دەمموز و عەشتار و سەرهەڵدانی کشتوکاڵ و دروستکردنی پەرستگای گرێ مرازان، هەر سێکیان هاو زەمەنن! 

پەرستگای گرێ مرازان – کوبیکلی تەپە
پەرستگای گرێ مرازان: پەرستگای (گرێ مرازان) (وێنەی 1) کە بە کوردی (گرێ ناڤوکێ)شی پێدەڵێن و بە ترکیش پێی دەڵێن: (کوبیکلی تەپە)، ئەم پەرستگایە دەکەوێتە نزیک شاری (رەها)ی باکووری کوردستان و لە تەنیشت گوندی (خرابە رەشکێ)! ئەم پەرستگایە ساڵی (1963ز) شوانێکی کورد  بەردێکی خۆشکراو لەسەرگردی (گرێ مرازان – گردی مرازان) بە دەرەوە دەبینێ، بیردەکاتەوە دەزانێ ئەم بەردە ئاسایی نییە، بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری لێ ئاگادار دەکاتەوە، ساڵی (1994ز) شوێنەوارناسی ئەلمانی پرۆفیسۆر (کلاوس شمیدس) دەچێتە ئەم شوێنە و دەس بە هەڵکۆڵێن دەکات، لە ئەنجامدا بۆی دەردەکەوێ کە ئەمە (پەرستگا)یە و تەمەنی (12هەزار ساڵ )ە (وێنەی 2)، کۆنترین پەرستگایە لە هەموو جیهان و هێندە پڕ نهێنییە، گوتبووی: (ئەگەر تەواوی شوێنەکە پشکنینی بۆ بکرێ ئەوە تیۆری دروستبوونی مرۆڤ دەگۆڕێ!) ئەم پەرستگایە بە ستوونی گەورە و گران و جۆراوجۆر دروستکراوە، ستوونی وای تێدایە کە (16 تەن) گرانێتی، هێندە لووس و راست و جوان تراشراون مرۆڤ سەری سوڕ دەمینێ، دوازدە هەزار ساڵ پێش ئەمڕۆ مرۆڤ لەم شوێنە چۆن توانیوێتی کار لەسەر بەردی ئاوا گران و رەق بکات و هێندەش ئەندازەیی و هونەری بیڕازێنێتەوە، بە وێنەی (بەرز – بارز) و (هەڵکۆڵراو) (وێنەی 3)، کە هەر وێنەیەک جۆرە ئاژەڵێکە، لە کاتێکدا ئەو وەختە هێشتا ئاسن نەدۆزرابووەوە! جگە لەمەش لە دانان و ریزکردنی ستوونەکان وەک دەردەکەوێ پشت بە زانستی (ئەستێرەناسیی) (وێنەی 4) بەستراوە، لەوانە دوو ستوونی شەش مەتر بەرزی لە ناوەڕاستی پەرستگا کە بەرامبەر یەک چەقێندراون، پسپۆران وای لێکدەدەنەوە کە ئەم دوو ستوونە بۆ (فەلەکناسی و  ساڵنامە) (وێنەی 5) بەکارهاتوون، نووسینگەی راگەیاندنی زانکۆی ئەدەنبەرە رایگەیاند توێژەر: (مارتن سوێتمان، کۆنترین ساڵنامەی دۆزیوەوتەوە کە لە هەموو مێژووی مرۆڤایەتی شێوەی نییە! ئەم ساڵنامەیە لەسەر یەکێ لە ستوونەکانی گرێ مرازان – کوبیکلی تەبە – لە خوارووی ئێستای ترکیا نەخشێندراوە!)، کە ستوونەکە ستوونی (ژماە 43 )(وێنەی 6)! ئەمەش بیرۆکەی بوونی ساڵنامە بە راست وەردەگرێ، واشیان لێکداوەتەوە کە (ئەستێرەی ئۆریۆن) 

 لێکۆڵێنەوەکان دەیسەلمێنن کە مرۆڤەکانی ئەو سەردەمە جەژنێکیان هەبووە کە لە رۆژی 21/3 ی زایینی بووە، ئەو رۆژەش سەری ساڵیان بووە، کە دەکاتە هەمان سەری ساڵی سۆمەری و سەری ساڵی کوردی ئێستامان و ئەو جەژنەش رێک جەژنی نەورۆز بووە. کەواتە تەمەنی جەژنی نەورۆزیش ئێستا دەکاتە دوازدە هەزار ساڵ بەم بەڵگەی شوێنەوارییەوە 

ئەگەر بکەوێتە نێوان ئەم دوو ستوونە شەش مەتریە، ئەوا نیشانەی سەری ساڵە و ئەم سەرە ساڵەشیان کردووە بە جەژن، کلاوس شمیدت دەڵێ: (ئەم جەژنە لە رۆژی 21/3  کراوە)، دیارە 21/3 دەکەوێتە بەرامبەر رۆژی 1/1سەری ساڵی کوردی و سۆمەری و هەمان رۆژی (جەژنی نەورۆز)ی (وێنەی 7) ئێستای خۆمانە! ئەمەش جارێکی تر دەری دەخات کە جەژنی نەورۆز جەژنێکی کۆن و بڵاوە و لە هەموو ناوچەکە پیرۆزکراوە، ئێمە پێشتر لە لێکۆڵێنەوەیەکدا بە ناوی (دێرینکۆیۆ لە نێوان جیهانی ژێرەوەی داستانی دەمموزی و بەهەشتی ژێرزەمینی جەمشیدا (کە ناسراوە بە - وەر)، بە لێکۆڵێنەوە لەم شارە ژێرزەمینیە سەلماندمان، کە شاری ژێرزەمینی (دێرینکۆیۆ)ی یازدە چین لە ژێر چینی باکووری کوردستان، کە ئەویش تەمەنی (دوازدە هەزار ساڵە) ئێمە بە لێکۆڵێنەوە سەلماندمان کە ئەم شارە هەمان شوێنی چوونە خوارەوەی (دەمموزی و عەشتار و ئەنلیل)ە لە داستانی دەمموز و عەشتاردا بە (بن دنیا – جیهانی ژێرەوە) ناسراوە، لەم شوێنەوە (دەمموزی و عەشتار و ئەنلیل) چوونەتە خوارەوە (عالم السفلی) ی سۆمەری هەر لەوێش هاتوونەتەوە سەر دنیا و ئەو هاتنەوە سەردنیایەش کراوە بە جەژن. 
لەم نووسینەدا دەردەکەوێ کە لە پەرستگای گرێ مرازان (زانستی فەلەکناسیی و ئەستیرەناسی) هەبووە و(ساڵنامە)یان هەبووە و (سەرە ساڵ)یان هەبووە و سەرە ساڵەکەش کراوە بە جەژن و ئەم جەژنەش وەک پسپۆران دەڵێن: (جەژنی  نەورۆز)ە، ئەم بەڵگەیەش کۆنترین بەڵگەیە تا ئێستا (شوێنەوارناسان بیدۆزنەوە) کە بەڵگەی هەبوونی جەژنی نەورۆز بسەلمێنێ.
لەم پەرستگایە و لە دوازدە هەزار ساڵ پێش ئەمڕۆشدا! دیارە ئەگەر بەوردی لێکۆڵێنەوە لەم شووێنە بکرێ، دەردەکەوێ پێشینەیەکی زۆر لە دوازدە هەزار ساڵ کۆنتری هەیە، چۆن ناچێتە عەقڵەوە ئەم پەرستگایە بێ پێشینەیەکی کارکردنی سەدان ساڵ و هەزاران ساڵە، مرۆڤەکانی ئەم وەختە یەکسەر بە ئاستێکی وا بەرز دەستیان بەکار کردبێ، بەم هەموو زانست و هونەرەوە کە لە پەرستگاکەدا بەکارهاتووە! ئەوەی لێرە بۆ ئێمە و ئەم لێکۆڵێنەوەیە  زۆرگرنگە، بە بەڵگەی شووێنەواری و بە ڵێکۆڵینەوەی زانستی و بە دانپێدانانی پسپۆران و نێوەندە زانستی و زانکۆکان باسی (مێژووی 12 هەزار ساڵ)ەی نەورۆزمان بۆ دەکات و شوێنەکەش لە کوردستانە.   

گرێ مرازان – دووستوونی فەلەکناسیی و ساڵنامەکە.(2)

گرێ مرازان، کوبیکلی تەپە و دۆزینەوەی هێماکان 
پاش ئەوەی ساڵی (2021) پسپۆران پاش هەوڵ و ماندووبوونێکی زۆر، ئەوەیان راگەیاند کە (ساڵنامەی گرێ مرازان) کۆنترین سانامەی هەموو مرۆڤایەتییە، کە تا ئێستا دۆزرابێتەوە، ئەم هەواڵە گرنگە بۆ بە هەواڵی نێوەندە زانستی و میدیاییەکان و زۆری لە بارەوە گوترا و نووسرا! ئەوەش بەهۆی لێکۆڵێنەوە ورد و زانستییەکانی چەندان پسپۆر بوو. یەکەمجار (پرۆفیسۆر کلاوس شمیدس) (وێنەی 8) پسپۆری شوێنەوارناسیی ئەڵمانی باسی ئەم ساڵنامە و جەژنی سەری ساڵەی ئەو مرۆڤانەی ئەوسەردەمی کرد و گوتی: جەژنەکەیان دەکەوێتە 21/3 و لەم رۆژە ئاهەنگیان گێڕاوە! دواتر زاناکان کەوتنە (خوێندنەوەی وردی نهێنی) یەکانیان و (دۆزینەوەی هێماکان) ئەو هێمایانەی لەسەر ستوونە گەورە و جۆراوجۆرەکان، بە شێوازی جیا جیا نەخشێندراون، توێژەرانی (زانکۆی ئەدەنبەرە و ئسکۆتلەندی) لەسەر ئەو باوەڕەن کە ئەو نەخش و هەڵکۆڵێنانەی سەر ستوونەکانی- گرێ مرازان – کوبیکلی تەپە – (کۆنترین ساڵنامەی هەیڤی هەتاوین) کە تا ئێستا دۆزرابنەوە! ئەوان لەسەر یەکێ لە ستوونەکان هێمای 365 نموونەی بە شێوەی (وێنەی٤)یە و هەر یەک لەم نیشانانە هێمای رۆژێکە و بە هەمووان دەکەنە 12 مانگی هەیڤی و هەتاوی، زاناکان وای بۆ دەچن ئەو ستوونانە لە 10 هەزار و 850 ساڵ پێش زایین تاشراون. ئەوەش بۆ تۆمارکردنی ئەو رووداوەی کە یەکێ لە کلکدارەکان بەر زەوی کەوتووە و ئەوەش بەر لە 13 هەزار ساڵ پێش ئێستا رووی داوە. ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی سەردەمێکی شەختەبەندانی 1200 ساڵەی بەدواوە بووە و بووەتە هۆی لە نێو چوونی گیانلەبەرە گەورەکان و گۆڕانی ژیانی راوچییەتی بۆ کشتوکاڵی و نیشەجێبوونی خەڵکەکە و پەیدابوونی باوەڕی جۆرە ئایینێک! مارتین سویتمان زانای زانکۆی ئەدەنبەرە  خاوەنی ئەم توێژینەوەیە نووسیویەتی: (واپێدەچی دانیشتوانی - کوبیکلی تەپە – گرێ مرازان – چاودێرێکی بە سەلیقە و وردی رووداوەکانی ئاسمان بووبن). هەر ئەو توێژەرە لە بارەی - کوبیکلی تەپە – گرێ مرازان – دەڵێ: (کوبیکلی تەپە کۆنترین دروستکراوی دۆزراوەی مرۆڤە و دەکەوێتە  شاری شانلی ئورفە و نزیک سنووری سوریا و بۆ( 9600 تا 8200) ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە. لەم دوو بازنەیە نزیکەی 200 ستوونی تێدایە، کە بەرزییان  نزیک بە شەش مەتر دەبێت و ئەمەش بۆ ئەوە دەشێ کە پەرستگا بووبێت). ئەم زانیارییانە لە بڵاوکراوەی زانستی (تیم ئاند ماند) بڵاوکراوەتەوە. 
ئەم شوێنە گرێ مرازان دەکەویتە باکووری کوردستان و شوێنێکە لە نێوان چەندین شوێنەواری تر کە هەموویان زەمەنەکەیان دەگەڕێتەوە بۆپێش  12 هەزار ساڵ و ئەمەش نێشانەی سەردەمێکی گرنگی سەرهەڵدانی (شارستانییەتی بەرد)ە لە کوردستان،  چۆن هە موو ئەو شوێنانە بەرهەمی کارکردن و تراشینی بەردن، هەر بۆ نموونە: (شاری حەسەن کێف  و کاراهان تەپە و دێرێنکۆیۆ و گرێ مرازان) و زۆری تر، هەموو ئەمانەش تەمەنیان (12000) ساڵ بەسەرەویە و نیشانەی بەردەوامی ژیان و ئاوەدانی کوردستان و سەر هەڵدانی شارستانییەتەکانن!
لە سایتی (دارکا مازیا)ی رۆژی (25/10/2023)دا، لە وتارێکدا بە ناوی (شوونوارێ کو دکارە زانینا مە یادیرۆکی بگوهەرینە: گرێ مرازا) لەم وتارەدا نووسراوە: (زانیارییەکانی گرێ مرازان دەبێت هۆی گۆڕینی تێڕوانینی ئێمە بۆ مێژووی کۆمەڵایەتی، بە داخەوە زۆربەی دەشاردرێتەوە، هەروەک (ئان موودەن) لە زانکۆی ستانفۆرد  گوتوویەتی: (گرێ مازان هەموو شتێک دەگۆڕێ، بەڵام ئەوانەی دەیانەوێ ئەم گۆڕانکارییە بەردەوام بکەن، زانیارییەکان دەشارنەوە!)(*) ئەم زانیاری شاردنەوە و شێواندنە دەمێکە داگیرکەرانی کوردستان دەستیان پێکردووە و نایانەوێ راستییەکانی مێژوو شوێنەوارەکانی کوردستان دەرکەون!؟.
هەر لەم وتارەدا هاتووە: (هەندێک لێکۆڵێنەوەی ئانثرۆپۆلۆژیک دەڵێن: (دی ئێن ئەی) ئێسکەکانی ئەم شوێنەوارە و ئەو خەڵکەی ئێستا لەم ناوچەیە دەژین وەک یەکن! کەواتە ئەو خەڵکەی لەم شوینەی گرێ مرازان ژیاون و ئەو کوردانەی ئێستا لەوێ دەژین خاوەنی یەک (دی ئێن ئەی)نە! واتە ئەوانەی کە گرێ مرازانیان ئاوەدانکردووتەوە هەر لەم شوێنە ماونەتەوە و نەچووینەتە جێگایەکی تر و ئەو شوێنە هەر لە لایان باوک و باپیرانی (رەها)ییەکان و دەور و بەری ئاوەدانکراوەتەوە، کەواتە ئەم لێکۆڵێنەوە زانستییە ئەوە دەسەلمێنێ کە (دانیشتوانی گرێ مرازان باوک و باپیرانی کوردن!) هەر ئەو وتارە بەردەوام دەبێت و دەنوسێ: پشکنینە (دی ئێن ئەی)یەکان ئەوەی سەلماند کە کورد لە پەنجا هەزار ساڵی رابردوو هەرلەو سنوورەی ئەمڕۆی کوردستاندا ژیاون، گرێ مرازان پەیوەندیی بە مێژووی کوردانەوە هەیە، لێکۆڵینەوە ئارکۆلۆژی و ئانترۆپۆلۆژییەکان دەیسەلمێنن کە کورد خاوەنی مێژوو کەلتورێکی لەمێژینەن و شارستانییەتیان دروستکردووە، بەڵی لەڕوویەکی تر گرێ مرزان زانیارییە مێژووییەکانمان دەگۆڕێ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کۆنی مێژووی کورد و شارستانییەتەکەیان دەخاتە بەرچاو).
هەروەها لێکۆڵێنەوەکانی زانکۆی ئەستەنبۆل و شیکاگۆی ئەمریکی باس لەوە دەکەن کە: (ساڵی 1995 پاشماوەیەکی زۆر لەم ناوچەیە دۆزرانەوە، لە نێویاندا ستوونی بەردین کە بۆ چاخی بەردینی نوێ دەگەڕێنەوە، درێژیان لە نێوان 3 تا 6 مەتر دەبێت و گراناییان 40  تا 60 تەن دەبێت و وینەی گیانلەبەر و باڵندە و مرۆڤیان لەسەر کیشراوە.)(وێنەی 10). دواجار ساڵی 2018 پەرستگای گرێ مرازان – کوبیکلی تەپە – خرایە نێو لیستی کەلتوری جیهانی لە یۆنسکۆدا.

هونەر و زانستەکانی گرێ مرازان 
لە لێکۆڵێنەوەی لێکۆڵەران و دەرکەوتنی ستوونەکان و شێوەی دروستکردنی پەرستگاکە و نەخش و وێنەکان وادەکەن ئێمە جێدەستی زۆر هونەر و زانست ببینین؛ کە لەم شوێنەدا بەجێماون! ناکرێ ئەم هونەر و زانستە بەرزانە، بەرهەمی کتوپڕیەکی لەناکاوی راوچییەکان بوو بن و هیچ پێشینەیەکیان نەبووبێت! ستوونە بەردەکان بەم تراشینە ئەندازەییە و بەم بەرزی و گرانیانەوە، چ ئامێرێکی تراشین و چ ئامێرێکی بەرز کردنەوەیان تێدا بە کارهاتووە ؟(**) ئەم وێنانە بەرهەمی چ رەوتێکی هونەری پێشکەوتوون، کە ستوونەکانیان رازاندووتەوە(وێنەی9)، کە وێنەی مرۆڤ و بەراز و رێوی و مار و مراوی و زۆری تر، بە هونەری جیا جیا و بە شێوەی بەرز و کۆڵین و هەندێکیان سێ رەهەندین! هەروەها زانستی فەلەکناسیی و دروستکردنی ساڵنامە و، ساڵنامەکەش لە رۆژی سەری ساڵە، کە لەم رۆژەدا شەو و رۆژ بەرامبەر دەبێت و وەرزێکی تری ساڵ دەست پێدەکات و ئەویش بەهارە، ئەوە چ زانستێکی وردی فەلەکناسییە کە توانیوێتی، لە نێو 365 رۆژی ساڵدا و بەر لە دوازدە هەزار ساڵ، ئەم رۆژە بدۆزێتەوە کە تێیدا شەو و رۆژ وەک یەک دەبن لە کورت و درێژیدا!؟ من وای بۆ دەچم ئەم هەموو هونەر و زانستە گرنگە، کە پێشینەیەکی دوور و درێژیان هەبووبێت، چاوەڕێم لە کنە و پشکنین و هەوڵە زانستییەکانی داهاتووی زاناکان، بەتایبەت شوێنەوارناسەکان، هەر لەم دەوروبەرە پێشینە و رەوتی پێشکەوتنی هونەر و زانستەکانی ئەم شوێنە شووێنەواریانە بدۆزێنەوە. 

چەند سەرنجێک 
- گرێ مرازان پێش ئەوەی دەرکەوێ کە شوێنەوارێکی گرنگە و پەرستگایەکی کۆنە، لای خەڵکی دەوروبەر کە کوردن، وەک چاکێک و گردێکی پیرۆز ناسرابوو، خەڵک بەتایبەت ژنان بە هیوای منداڵ بوون و مراز ئادا بوون روویان تێدەکرد و ئەو تاکە دارتووەی کە لەسەر گردەکە بوو، دارێکی پیرۆز بوو، ژنان بە پارچە و پەڕۆی رەنگاوڕەنگ دەیانڕازاندەوە و مرازی خۆیان دەگرتەوە! 
- ئێمە وای بۆ دەچین پیرۆزی ئەم دار و گردە، هەر لەو پیرۆزییە هاتووە کە لەسەرەتا و ئەم شوێنە (12000ساڵ) لەوە بەر پەرستگا و پیرۆز بووە، ئەم پیرۆزییە هەر بەردەوام ماوەتەوە و خۆی لەگەڵ سەردەمەکان و گۆڕانکارییە ئایینی و کەلتورییە گونجاندووە و تا دواجار وەک چاکێک و گردێکی پیرۆز بە دیدی کوردە موسڵمانەکان جێی راز و مرازان بووە، هەر بۆیەش ناوەکەی بووە بە (گرێ مرازا – گردی مرازان) کە ترک کردوویانە بە کوبیکلی تەپە. 
- ئەوەی بۆ ئێمە زۆر گرنگە جگە لە (پەرستگای گرێ مرازان) تا ئێستا لە هیچ شوێنێکی جیهان و بەتایبەت ئەم وڵاتانەی جەژنی نەورۆز لە رێشەوە بە هی خۆیان دەزانن؟! بەڵگەیەکی ئاوا شوێنەواری و هەنجەتبڕیان نەدۆزیتەوە، تا بیسەلمێنێ کە نەورۆز لەوێ سەری هەڵداوە، ئەوە هەر تەنیا کوردستانە خاوەنی لێکۆڵێنەوەی زانستی و کۆنترین بەڵگەی شوێنەوارییە و ئەویش گرێ مرازانە!
-دەرکەوت ئەو ساڵنامە کۆنە 12 هەزارساڵەیە، سەرەتا لە گرێ مرازان داهێنراوە و رۆژ و مانگ و ساڵ دیاری کراوە و سەری ساڵێش کراوە بە جەژن، جەژنی نەورۆز، ئەم خەڵکانەش کە ئەم کارەیان کردووە، لە ئەدەبیاتی شوێنەوارناسیدا بە (باپیرانی سۆمەری)یان ناو دەبرێن! دیارە کە سۆمەرییەکانیش دەچنە خوارەوەی عیراقی ئەمڕۆ، تەواوی کەلتور و رۆشنبیری و ئایین و پیشە و زانستەکان لەگەڵ خۆیان دەبەن، یەک لەو رۆشنبیری و کەلتورانەش (زانستی فەلەکناسی) و (ساڵنامە)کە بووە، بۆیە لە هەزارەی چوارەم و سێیەمی پێش زایین، ئەوانیش واتە سۆمەرییەکان ساڵنامەکەی باپیرانیان پێشدەخەن و رۆژ دابەش دەکەن بۆ (24) سەعات و سەعاتیش بۆ (60) دەقیقە و دەقیقەش بۆ(60) چرکە!  

نەورۆز کوردیترین جەژن 
ئێمە لە (ساڵی 2010)دا لە لێکۆڵێنەویەکدا نووسیمان (نەورۆز جەژنێکە لە کوردستان سەری هەڵداوە و هەر لە کوردستانیش بە جیهاندا بڵاو بووەتەوە)، ئەو دەم زۆر کەس بڕوایان بەم راستییە نەکرد! ئێستا پاش دۆزینەوە و لێکۆڵێنەوەی وردی زانستی پسپۆران لە (پەرستگای گرێ مرازان) ئەو راستییە جارێکی تر و ئەمجارە بە بەڵگەی شوێنەواری، پسپۆرانی شوێنەواری غەیرە کورد ئەم راستییە بە لێکۆڵێنەوەی زانستی دەسەڵمێنن، کە نەورۆز تەمەنی (دوازدە هەزار ساڵ)ە و شوێنی سەر هەڵدانیشی (گرێ مرازان)ە و لە کوردستانیشە! ئەم راستییە زانستی و شوێنەوارییانە هەموو ئەو مێژووە هەڵبەستراو و ئەم شوێنە مەزەندەکراوانەی رەتکردەوە، کە بە هۆی جیا جیا دەدرانە پاڵ نەورۆز. هەر ئەم هۆی کوردستانیبوونەشە میللەتی کورد جیا لە هەموو ئەو میللەتانەی کە جەژنی نەورۆز پیرۆز دەکەن، تەنیا کوردە بە خوێن بەرگری لە نەورۆز دەکات و بەردەوام شەهیدی بۆ دەدات لە بەرامبەر داگیرکەرانێک کە بەردەوام رێگە لە کورد دەگرن کە بە ئازادی  ئاگری نەورۆزی خۆیان پیرۆز راگرن! تاڕاددەیەک نەورۆز بۆ کورد بووە بە خاڵێکی گرنگی نەتەویی کورد و رەمزی خەباتە دوور و درێژەکەی.
ئەنجام 
یەکەم: هەموو لێکۆڵێنەوەکان و پسپۆرانی وەک (کلاوس شمیدس) شوێنەوارناسی ئەڵمانی و (مارتین سوێتمان)ی شوێنەوارناس لە زانکۆی ئەدەنبەرە و زانکۆکانی شێکاگۆ و ئۆسکاتلاند بڵاوکراوە زانستییەکانی وەک (جورنال ئۆف ئەرکیولۆژی) و (کۆنشن ) و (ئاند مایند) و (تیم ئاند ماند) وەک پسپۆران و نێوەندی زانستی ئەوە دەسەلمێنن کە (پەرستگای گرێ مرازان – کوبیکلی تەپە) تەمەنی 12 هەزار ساڵە و هەر لەم شوێنە کۆنترین ساڵنامەی هەموو جیهان دۆزراوەتەوە.
دووەم : هەرلەم شوێنە  لێکۆڵێنەوەکان دەیسەلمێنن کە مرۆڤەکانی ئەو سەردەمە جەژنێکیان هەبووە کە لە رۆژی 21/3 ی زایینی بووە، ئەو رۆژەش سەری ساڵیان بووە، کە دەکاتە هەمان سەری ساڵی سۆمەری و سەری ساڵی کوردی ئێستامان و ئەو جەژنەش رێک جەژنی نەورۆز بووە. کەواتە تەمەنی جەژنی نەورۆزیش ئێستا دەکاتە 12 هەزار ساڵ بەم بەڵگەی شوێنەوارییەوە. 

تێبینی و سەرچاوەکان: 
من بەتەنیا ئەم چەند سەرچاوەیەم بە نموونە هێنایەوە، دەنا سەرچاوە میدیایی و زانستییەکان گرنگییەکی زۆریان بە دۆزینەوەی (گرێ مرازان – کوبیکلی تەپە) داوەو بۆ هەمووان هەواڵێکی گرنگی شوێنەواری زانستی بووە. 

سەرچاوە سوود لێبینراوەکان:
(1) قدیمی‌ترین تقویم جهان در معبدی 13 هزار ساله در ترکیه کشف شد.
(2) کشف قدیمی‌ترین تقویم جهان در ترکیه.
(3) عمره 12 ألف عام.. اكتشاف أقدم تقويم في التاريخ جنوبي تركيا.
(4) علماء الآثار يكتشفون أقدم تقويم في العالم وقد يعيد كتابة تاريخ الإنساني.
(5) اكتشاف تقويم قمري شمسي عمره 12,000 ألف عام - الأقدم في العالم - على عمود في موقع أثري بتركيا.
(6) فك رموز أقدم تقويم مكتشف في تاريخ البشرية.
(7) العثور على أقدم تقويم.. عمود حجري عمره 12 ألف عام.
(8) تعود إلى 12 ألف سنة.. نقوش في تركيا قد تكون أقدم تقويم شمسي في العالم.
(9) تعود إلى 12 ألف سنة.. نقوش في تركيا قد تكون أقدم تقويم شمسي في العالم.
 (10) علماء الآثار يزعمون اكتشاف أقدم تقويم زمنى بالعالم فى تركيا 
(11) شوونوارێ کو دکارە زانینا مە یا دیرۆکی بگوهەرینە: گرێمرازا.
(*) ئەم زانیاری شاردنەوە لە لایەن داگیرکەران، کارێکی زانراوە. لە عیراق و ئێران و ترکیا و سوریا، زۆر شوێنەواری کورد دەشێوێندرێن و دەشاردرێنەوە و لە نێو دەبرێن!!.
(**) لە ساێ 1988 لە باکووری کوردستان لە شوێنەواری ( چیانۆ – تشیانۆ ) زیو دۆزرایەوە، کە بۆ( 7،200 ساڵ) پێش زایین دەگەڕێتەوە، ئەم هەواڵە ڕێگا خۆش دەکات بۆ گەڕان و دۆزینەوەی ئاسن و مەعدەنەکانی تر لە زەمەنێکی زووتر. 
سەرنج : لەوەی کە سەرنجی ئەم سەرچاوانە بدەی هەموویان باسی دوازدە هەزار ساڵەیی ئەو پەرستگای گرێ مرازان دەکەن و دەڵێن: یەکەمین دۆزراوەی هەموو جیهانە، دیارە سەرچاوەکان  هەر ئەوەندە نییە زۆر زۆرترن. ئەمەش بۆ ئێمە گرنگییەکی مێژوویی و تاکانەیی هەیە!.

  * زانکۆی سەلاحەدین – هەولێر – 
نەورۆزی - 2025 ز، بەرامبەر نەورۆزی 12025ک