شیعر لە قووڵایی تراژیدیاکانەوە

سدیق سەعید رواندزی



شیعری كوردی، بەتایبەتیش لە سەدەی رابردوودا، هەمیشە رووبەرێك بووە بۆ بە نەمریی هێشتنەوەی ئەو كارەساتانەی بەسەر نەتەوەی ئێمەدا داهاتوون و نەسپاردنیان بە پەراوێزەكانی مێژوو.
ئەدەبی كوردی بە هۆكاری ئەو ستەمە سیاسی و نەتەوەییەی بە درێژایی مێژوو لە ئێمە كراوە، هاوتەریب لەگەڵ ئەم رووداوانە، تا قۆناغی دوای راپەڕین دەڕوات. ئیدی ئەدەبی كوردی بەهۆی ئەو دیفاكتۆ سیاسی و نەتەوەییەوە، رەنگدانەوەی سەرخانی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگەی كوردی و ئەو رەهەندە سیاسی و نەتەوەییە بووە. ئەم واقیعە رەنگدانەوەی قووڵی لە ئەزموونی ئەدەبی كوردی بە گشتی و شیعر بە تایبەتیدا هەبووە، چونكە هیچ كاتێك ئەدەب و كۆمەڵگە و كارەساتەكانی لە یەكتری دانابڕێن، بەتایبەتیش لە مێژووی سیاسیی نەتەوەیەكی چەوساوەی وەك نەتەوەی ئێمەدا.
هێشتنەوەی ئەو كارەساتانە و بینینیان وەك رووداوێك كە نابنە رابردوو، هەروەها گواستنەوەیان لە كۆنەستی میللیی و جەماوەرییەوە بۆ نێو تێكستی شیعریی و ئەدەب بە گشتی، لە راستیدا لاواندنەوە و مەرگدۆستیی و مانەوە نییە لەنێو فەزای مردن و رابردوویەكی پڕ ئازاردا، وەك ئەوەی زۆرجار دەگوترێت و پیشان دەدرێت، بە پێچەوانەوە، ئەمە بەشێكە لە رۆڵی راستەقینەی شیعر لە ژیانی نەتەوەیەكدا كە پەنایەك نابینێت بە ئازادیی تیایدا بسرەوێت. 
لەو سۆنگەیەوە كارەساتەكانی ئەنفال و كیمیاباران، جینۆساید و سوتماككردنی كوردستان و پێشمەرگە و چیا و سەدان ئایكۆنی بەرگریی دیكە بە گشتی، لەو تێما شیعرییانەن، ئەزموونی شیعری شاعیرانی ئێمە پێكدەهێنن. واتا شیعر دەبێتە رووبەرێك بۆ بە نەمریی هێشتنەوەی كارەساتاکان لە یادەوەریی ئێمەدا و نەسپاردنیان بە پەراوێزەكانی مێژوو.
هەڵبەتە گواستنەوەی رووداو لە چوارچێوەی شوێن و زەمەنێكی مێژووییەوە بۆ نێو شیعر و دنیای تێكست، بە نەمركردن و بە رابردوونەكردنی ئەو كارەساتانەیە. لێرەدا دەكرێ نموونە بە دەقی (لاوكی هەڵەبجە)ی رەفیق سابیر بهێنینەوە. لاوكی هەڵەبجە، چەند ساڵێك دوای كارەساتی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە نووسراوە. شاعیر لەو دەقەیدا بە جۆرێك لە هەستی لاواندنەوەوە، تەنیا كەوتنی شارێك و كوشتنی مرۆڤەكان و هەڵەبجە وێنا دەكات و لە دەسپێكی شیعرەكەوە، بكەری شیعرەكە بە تاسەوە داوا دەكات بە تەنیا جێی نەهێلن. هەڵبەتە ئەم تێكستە، هەڵهێنجراوی رووداوی كیمیارانكردنی هەڵەبجەیە، وەك یەكێك لە دیارترین و پڕ ئازارترین كارەساتەكان لە مێژووی نەتەوەیی ئێمەدا. ئەگەر كیمیابارانكردنی هەڵەبجە لە چوارچێوەی كات، شوێن و رووداودا سەیر بكەین، ئەوە دەزانین ئەم شارە، لە شانزەی سێی ساڵی هەشتا و هەشتادا كیمیابارانكراوە. لێرەدا لەبەردەم رووداوێكی تراژیدیی و مێژووییداین كە روویداوە و رەنگە تەنها لە شانزەی سێی هەموو ساڵێكدا وەك مێژوو بیرمان بێتەوە، بەڵام كاتێ ئەم رووداوە فۆڕمێكی ئەدەبی وەردەگرێت و دەبێتە بابەتێکی نێو رووداوی شیعر، ئەوا نابێتە مێژوو، چونكە شیعر هەڵگڕی گوتارێكی نەمرە و هاوتەریب لەگەڵ ژیان و كۆمەڵگە دەمێنێتەوە. 
 (ئەدۆرنۆ) دەڵێت: "دوای ئاوشفیتزە، نووسینی شیعر كارێكی بێ مانایە"، وەك ئاماژەیەك بۆ ئەوەی كە كارەساتی جینۆسایدكردنی جووەكان و تواندنەوەیان لە كوورەكانی ئاگر و كردنیان بە سابوون، لە دەرەوەی زمانە و زمان و شیعر لەوە بێتواناترن مەزنیی ئەو كارەساتە هەڵبگرن و بەرجەستەی بكەن، بەڵام ئەگەر بە دیوێكی دیكەدا بۆ ئەو بۆچوونەی (ئەدۆرنۆ) بچین و پرسیاری ئەوە بكەین کە چی كارەسات و تراژیدیاكانی مرۆڤ لە رووبەرێكی كۆمەڵایەتی و سیاسی و كەلتورییەوە دەهێنێتە نێو بیر و یادەوەریی مرۆڤەوە؟ ئایا هەر كارەساتێك كە روودەدات، پەیوەست نییە بە زەمەن و شوێنێكی دیاریكراو و ئیدی نابێتە بەشێك لە رابردوو؟. 
لێرەدا نالۆژیکیی قسەكەی (ئەدۆرنۆ) دەردەكەوێت، ئەگەر زمان وەك هێمای گوزارشتكردن و وێناكردن و بەرجەستەكردنی ئەو رووداوانە لە ئاستی دەربڕیندا نەبێت، ئەوا ئەو رووداوانە تەنها لە چوارچێوەی ئەو شوێن و زەمەن و مێژووەدا دەمێننەوە كە تیایاندا روویانداوە. ئەگەر كارەساتی ئەنفال بە نموونە وەربگرین، دەبینین ئێمە لە كاتی خوێندنەوەی (گۆڕستانی چراكان و دەربەندی پەپوولە و ئافات و لاوكی هەڵەبجە و چەندان دەقی شیعریی دیكەشدا)، وا هەست ناكەین كارەساتەكان بوون بە رابردوو، بەڵكو لە چوارچێوەی زەمەنە فیزیكییەكە دەرهێنراون و زەمەنێكی دەروونیان پێدراوە، تا هەستێكمان لەلا دروست بكەن ئەنفال و كارەساتەكانی دیكە ئێستا روویانداوە، واتا ئاستی بەركەوتنی ئێمە بەو كارەساتانە مێژوویی نییە، بەڵكو ئێستاییە. 
لێرەشەوە بە شیعركردن و بە تێماكردنی ئەو كارەساتانە بۆ بە نەمریی هێشتنەوەیان لە بیری ئێمەدا، قسەكەی(ئەدۆرنۆ) پێچەوانە دەكەنەوە، چونكە ئەگەر لەدوای هەر كارەساتێك پێمانوابێت زمان لەوە بێتواناتر و بێمەوداترە گوزارشت لە قووڵایی ئەو كارەساتانە بكات، ئەوا ئێمە تەنها هەوڵی هێشتنەوە و بینینی ئەو كارەساتانە وەك رووداوێكی مێژوویی بەسەرچوو دەبینین كە لە كات و ساتێكی دیاریكراودا روویانداوە، بەمەش ئەو كارەساتانە وەك هەر رووداوێكی دیكەی ئاسایی كە روویانداوە دەمێننەوە و هاوتەریب و نەوە لە دوای نەوە نامێننەوە.
ئەو پەیوەندییە سەرخانیی و زمانیی و نەتەوەییە لەنێوان زمان و كارەساتەكانی ئێمەدا دروست دەبێت. دواجار بە شیعركردنی ئەو كارەساتانە و هێشتنەوەیانە وەك رووداوێك كە هەرگیز نابنە رابڕوو، وەك ئەوەی لە ئەزموونی شیعری بەرگریی ئێمەدا دەبینرێت.

شیعر دەبێتە رووبەرێك بۆ بە نەمریی هێشتنەوەی كارەساتاکان لە یادەوەریی ئێمەدا و نە سپاردنیان بە پەراوێزەكانی مێژوو. هەڵبەتە گواستنەوەی رووداو لە چوارچێوەی شوێن و زەمەنێكی مێژووییەوە بۆ نێو شیعر و دنیای تێكست، بە نەمركردن و بە رابردوو نەكردنی ئەو كارەساتانەیە

(شێركۆ بێکەس دێت و لە رێگەی شیعرەكانییەوە، ناهێڵێت ئەنفال، هەڵەبجە، شەهید، سەرگەڵو و پێشمەرگە و چیا، منداڵە تەمەن شەش ساڵەكەی گوندی هەڵەدن كە بە كیمیایی شەهید دەبێت، لەیادی ئێمە بچنەوە و ببنە رابردوو. ئەو بە ئێستاییكردنەی كارەساتە نەتەوەییەكان لە چوارچێوەی ئەزموونی شیعری شێركۆدا لە بنەڕەتدا هەڵگرتن و نەمركردنی ئەنفال و كارەساتەكانی دیكەیە، لە چوارچێوەیەكی مێژوویی، ئەدەبی و خەیاڵییدا، لە زمانی گوزارشتكردنەوە بۆ زمانی هەمیشە وێناكردن و بینین.
ئێمە لە شیعرەكانی شێركۆ بێكەسدا، لەبەردەم ئەنفالێكدا نین روویدا بێت، بەڵكو لەبەردەم ئەنفالێکداین كە هەیە و نابێتە رابردوو. هەر ئەمەشە ئەركی راستەقینەی شیعر و شاعیران، لە سەردەمێكدا كە هەموو شتێك دەسڕدرێتەوە. شێركۆ كاتێ ئەم تراژیدیا قووڵانە لە شیعردا بەرجەستە دەكات، ئیدی پەیوەندیی ئێمە لەگەڵ مێژووی بریندارمان وەك هیڵێكی درامی و درێژكراوە دەهێڵێتەوە و ئەنفال لە كردەیەكی واقیعی و رووداوەوە دەكاتە گوتارێكی شیعری كە بتوانێت بۆ هەمیشە و لەگەڵ مانەوەی كوردا وەك نەتەوە بمێنێتەوە. ئەمە مەرگدۆستیی نییە وەك ئەوەی زۆرجار بە هەڵە لێكدەدرێتەوە، بەو مانایەی بۆچی دەبێ شیعری كوردیی هەر لە قووڵایی تراژیدیاكاندا دەربكەوێت؟ بە پێچەوانەوە ئەمە لە بنەڕەتدا كردەی بە هەمیشەییكردنی ئازارەكانی نەتەوە و رۆحی برینداری مرۆڤی كوردە، بەجۆرێك كە وەك كردەیەكی رابردوو سەیریان نەكەین.
 شێركۆ بێکەس دێت لە رێگەی شیعرەوە ئەنفالمان پێ دەناسێنێت و لە قووڵایی شیعرەوە مەودای تراژیدیا و گەورەیی ئەو كارەساتەمان پیشان دەدات. ئەو بۆئەوەی ئەنفال وەك كارەساتێك دەربخات، پێویستی بەوە نییە خۆی یەكێك بێت لە قوربانییەكان و لەنێو ئەنفالكراواندا بێت. نالە حەسەن دەڵێت: "شێركۆ بێكەس یەكێك نەبووە لە ئەنفالكراوەكان و كەسێك نەبووە لەنێو بیابانەكان و لەنێو چاڵەكاندا راكشرابێ و قیژە و هاوار و مردنی بە چاوی خۆی بینیبێت، شێركۆ لە دەرەوەی رووداوەكانە و جیاوازە لەگەڵ كەسێك كە لەنێو رووداوەكاندایە"(1) بەڵام ئێمە كاتێک (گۆڕستانی چراكان) دەخوێنینەوە، بەر گێڕانەوە و وێنای مرۆڤێك ناكەوین كە لە دەرەوەی ئەنفالدایە، بەڵكو قووڵایی تراژیدیاكە لەنێو شیعردایە، ئەمەش پەیوەندیی بە هێشتنەوەی ئەنفالەوە هەیە لەنێو رووبەری كۆمەڵایەتی و مێژوویی، بۆ نێو یادەوەریی هەمیشەیی ئێمە. بەو مانایەی كردەی ئەنفال لێرەدا، لە كردەیەكی واقیعییەوە دەبێتە شیعریی و بۆ ئەمەش شێركۆ پێویستی بەوە نییە قیژە و هاوار و مەرگ ببینێت، چونكە "شیعر دەتوانێت قووڵترین رووداوە مێژووییەكانمان بۆ وێنە بكێشێت"(2) 
ئیدی دەشێ شیعر ئەزموونی هەمان كارەسات بكات و شاعیر وێنەی هەمان كارەسات بە قووڵی بەرجەستە بكات، ئەگەر لە دەرەوەی رووداوەكانیش بێت.
بێگومان شێركۆ بێکەس لە (گۆڕستانی چراكان)دا ئەمەی كردووە، بۆیە كە دەقەكانی دەخوێنینەوە، بە هەموو هەستە مرۆییەكانمانەوە دەچینە نێو ئەنفال و هەڵەبجە و خۆمان دەبینە قوربانی و مەرگ و خوێن دەبینین و ئەزموونی دەكەین. خۆ ئەگەر ئەنفال و كیمیاباران تەنها وەك مێژوو یان رابردوو ببینین و بە تەنیا پەیوەستیان بكەین بە قوربانییەكانەوە، ئەوا لە شیعردا ئەو كارەساتانە نابنە رابردوو، چونكە شیعر پانتایی گواستنەوەیانە لە رابردووەوە بۆ بە هەمیشەییكردن. كەواتە زمان نەك دەتوانێت گوزارشت لە كارەسات و تراژیدیای گەورە بكات، بەڵكو بەبێ زمان شتێك نەدەبوو بەناوی ئەدەب، مێژوو، رابردوو. ئینجا بۆئەوەی بەردەوام پەیوەندیمان لەگەڵ كارەسات و برینە نەتەوەیی و مێژووییەكانی خۆماندا هەبێت، زمانێكمان دەوێت بەردەوام مۆتیڤی بە نەمریی هێشتنەوەی ئەو رووداوانە بێت، تا نەبنە رابردوو، چونكە هەر شتێك بوو بە رابردوو، هەر رووداوێك وەك بەشێك لە مێژوو، سەردەم و قۆناغێكی دیاریكراو بینرا، ئیدی بە فەرامۆشی دەسپێردرێت. 
 پەراوێزەكان:
1 - رووبەڕوو لەگەڵ شیعر، ناڵە حەسەن، بڵاوكراوەی دەزگای موكریانی - 2018 -  ل 152.
2 - پایەی شیعر لە فەلسەفەدا، وەرگێڕانی:  سامان عەلی، گۆڤاری شیعر ژمارە  13،  ساڵی _ 2025.