تاوانی جینۆساید...

خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی (هەڵەبجەییەکانیش ئەنفالکران)

تەها سلێمان

پێشەکی
کتێبی(هەڵەبجەییەکانیش ئەنفالکران) کتێبێکی قەبارە مام ناوەند لە دووتوێی(320) لاپەڕەدایە و لە ساڵی 2024 چاپی یەکەم و لەهەمانساڵدا چاپی دووەم بە تیراژی(1000) بڵاوبۆتەوەو چاپی یەکەمی لەسەرئەرکی وەزارەتی رۆشنبیری و چاپی دووەمی لەسەرئەرکی(ئاسۆی حاجی مەحەمەد بامۆکی) بووە. بابەتی سەرەکی کتێبەکە نووسینەوە یان ئامادەکردنی مێژووی تاوانی جینۆساید(هەڵەبجەییەکانیش ئەنفالکران).

ناوەڕۆکی کتێبەکە
کتێبەکە بەسەر چەند بەشێکدا دابەشکراوە(هەڵەبجە و مێژووەکەی، ئەوانەی بەرشاڵاوی جینۆسایدی ئەنفال کەوتوون و گەڕاونەتەوە و چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە. دۆسییەی وێنەی شەهیدانی جینۆسایدی ئەنفال لە هەڵەبجە، لیستی ناوی شەهیدانی جینۆسایدی ئەنفال لە هەڵەبجە کە بێسەروشوێنن. لیستی ناوی شەهیدانی جینۆسایدی ئەنفالی هەڵەبجە لە نووگرەسەلمان، لیستی ناوی قوربانیانی هەڵەبجە لەنوگرەسەلمان).

بیرۆکەی کتێبەکە
لە پێشەکی کتێبەکەدا نووسەر ئەوە روون دەکاتەوە کە بۆچی ناوی کتێبەکەی ناوە(هەڵەبجەییەکانیش ئەنفالکران) و دەڵێ: لە ساڵی 1997دوای رووداوەكانی شەڕی ناوخۆ و هێوربوونەوەی دۆخەكە لە هەرێمی كوردستان، جارجار بابەتم لە «رۆژنامەی كوردستانی نوێ‌« بڵاودەكردەوە. یەكێك لەو بابەتانە بە ناوی(هەڵەبجەیەكانیش ئەنفال كران) بوو. کە ئەو چیرۆكانەم لە زمانی قوربانییەكانی گەرمیانەوە وەرگرتبوو، كە لە دۆزەخی نوگرەسەلمان گەڕابوونەوە، بەتایبەت خاتوو(فەریدە) ناوێك، کە دایكی  سێ‌ كوڕی ئەنفالكراو بوو، خۆیشی لە زیندان گەڕابۆوە. ئەو رۆژێک ئەوەی گێڕایەوە(كە هەڵەبجەییەكان هێنران بۆ نوگرەسەلمان زۆریان برینی چەكی كیمیاین پێوە بوو. بە هاتنی ئەوان، ئێمە زیاتر نەخۆش كەوتین. بەڵام ئەوان لە ئێمە وریا تر بوون. كوڕی گەنجیان لەگەڵ بوو  بۆ ئێمەش هێزێك بوون لەوكاتەدا. بە فشاری ئەوان تۆزێك زیاتر دەستمان بە خۆراك دەگەیشت).
هەروەها دەشڵێت:(بڵاوبوونەوەی ئەو بابەتە لەوكاتەدا بۆ زۆركەس هەواڵێكی نوێ بوو، كە هەڵەبجەییەكانیش سەرەڕای كیمیاباران و جینۆسایدکردنیان، ئەنفالیش كراون). لە پرسیارێکی تایبەتی جینۆسایدنامەشدا، گوڵناز عەزیز وتی:(ئیتر بیرۆکەی کتێبەکە لێرەوە دروست بوو، کاتی زۆری ویست تا دەستمپێکرد و ئامادەم کرد و چاپ و بڵاوبوویەوە). 

کێبوون ئەوانەی برانە نووگرەسەلمان
بۆ زۆربەمان روونە کە دوای کیمیابارانکردن و جینۆسایدکردنی شاری هەڵەبجە و ئەوانەی رزگاریان بوو و ئەوانەشی رزگارکران، کەوتنە شار و شارۆچکەکانی ئێران. بە وتە و گێڕانەوەی ئەو شایەتحاڵانەی کە لە کتێبەکەدا چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە، لە دوای 20/10/1988وە سەدان خێزانی رزگاربووی دوو توێی تاوانەکە، لە ئێرانەوە گەڕاونەتەوە بۆ عیراق و زۆرێکیان تا ئێستا چارەنووسیان نادیارە. 
ئەمە لە کاتێکدا لە 6/9/1988 پێش بەرواری یەکەم، رژێمی سەدام بڕیارێکی بەناوی لێبوردن دەرکرد و زیندانییەکانی دبس و نووگرەسەلمان(تایبەت بە شاڵاوەکانی جینۆسایدی ئەنفال) دەگەڕێنرێتەوە بۆ ئۆردگا زۆرەملێکان لە سنووری پارێزگاکانی(هەولێر و سلێمانی).
پشتڕاستکردنەوەو سەلماندن
نووسەر بۆ پشتڕاستکردنەوەو سەلماندنی ئەم لایەنەی جینۆسایدکردنی هەڵەبجە، دوای گەڕان و پشکنینێکی زۆر،(28) رزگاربووی هەڵەبجەی لە زیندانی نووگرەسەلمان و هاوکات شایەتحاڵی وەرگرتووە و بە دوورودرێژی، چاوپێکەوتنی لەگەڵ کردوون و تۆماریکردووە، کە بۆ خوێنەر و ئەوانەی بیانەوێت ئەم لایەنەی جینۆسایدکردنی هەڵەبجە بزانن گەورەترین کارئاسانی کردووەو کەرەستەیەکی خامیشە بۆ لێکۆڵینەوەو توێژینەوە. 
ئەوانەی چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە بەم شێوەیە و بەڕێزبەندی لە کتێبەدا دانراون:
(كۆچەر عەزیز عەلی لەدایكبووی هەڵەبجەیە لە ساڵی 1974. عوزرا عابید حەبیب لەدایكبووی شارۆچكەی تەوێڵە لە ساڵی 1945. ئاوات عەزیز عەلی لەدایكبووی هەڵەبجە ساڵی 1961. بیلال كەمال لەدایكبووی هەڵەبجە 1985. باقی عەبدوڵا رەشید. دانیشتوی گوندی چاوگی باوە كۆچەك. لەدایكبووی ساڵی 1954.
ئیحسان عەلی قادر لەدایكبووی هەڵەبجە ساڵی 1970ناسراوە بە ئیحسانی مەلا عەلی كۆكۆی. ئەبوبەكر عومەر محەمەد ئەمین عەبدولقادر. لەدایكبووی ساڵی 1967 لە  گوندی دەرەیش. سەلمانوڵڵا كەرەم میر ئەحمەد عەزیز عەلی كەرەم لەدایكبووی دێی هاوار ساڵی 1965. مەحتاب عەزیز جەعفەر لەدایكبووی تەوێڵە لە ساڵی 1952. هیوا محەمەد عوسمان كوڕی خاتوو مەحتاب. لەدایكبووی هەڵەبجە ساڵی 1983. عومەر عینایەت حەمەسەعید لەدایكبووی هەڵەبجە ساڵی 1953ناسراو بە عومەری حاجی عینایەت. فەوزیە عەلی بەگ ئەمین حەسەن لەدایكبووی خانەقین ساڵی 1953. سەربەناز عینایەت حەمەسەعید لەدایكبووی گوندی دەڵەمەڕ ساڵی 1945. ماردین حەمەسەعید عینایەت لەدایكبووی هەڵەبجە ساڵی 1981. عادل حەمەساڵح عەبدوڵڵا لەدایكبووی هەڵەبجە گەڕەكی پاشا ساڵی 1969. ئاشنا ئەحمەد مەحمود لەدایكبووی هەڵەبجە ساڵی 1972. دڵسۆز ئەحمەد مەحمود لەدایكبووی هەڵەبجە 1975. ئەحمەد مەحمود لەدایكبووی گەڕەكی دەرگەزێنی شاری سلێمانی ساڵی 1942. ستار حەیدەر عەبدولحەكیم  لەدایكبووی ساڵی 1968 تەوێڵە. مەحمود ئەحمەد سۆفی شەریف لەدایكبووی هەڵەبجە ساڵی 1957. فەرید عەبدوڵڵا عەزیز مەحمود لەدایكبووی دێی بەڵەخە ساڵی 1964. محەمەد عەلی محەمەد لەدایكبووی  شەمێران هەڵەبجە. مژدە غەریب حەمەساڵح لەدایكبووی ساڵی 1970. بورهان غەریب حەمەساڵح لەدایكبووی ساڵی 1964. ئاراس ئەحمەد لەدایكبووی هەڵەبجە ساڵی 1972. عەلی عارف ئەحمەد لەدایكبووی هەڵەبجە ساڵی 1971. كۆسار عەزیز عەلی لەدایكبووی هەڵەبجە ساڵی 1972.

ئەوەی بیەوێت لێکۆڵینەوەو بەدواداچوون لەبارەی دۆسییەی کیمیاباران و جینۆسایدکردنی هەڵەبجەوە بکات، بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەم کتێبە(مێژووی زارەکی و زانیارییەکانی دوو توێی) ناتوانێت لێکۆڵینەوەو بەدواداچوونی بابەتی و پوخت پێشکەش بکات

 بێسەروشێنکراوان
لە چەند دۆکۆمێنتێکدا نووسەر کۆمەڵێک بابەتی گرنگی ساغ کردوەتەوە، یەکێک لەوانە ناوی ئەو خێزان و کەسانەیە کە لە نووگرەسەلمان بێسەروشوێنکراون. هەروەک خۆشی دەڵێت: بە پێی ئەو زانیارییانەی لە كەسوكاری بێسەر و شوێنەكانی قوربانیانی هەڵەبجەوە بەدەستهاتوون، ئەندامانی(17) خێزان بێسەروشوێنن لەو تاوانەی لە مانگی 10/1988 ساڵی گیراون كە ژمارەیەك خێزانی سنووری هەڵەبجە پاش كیمیاباران لە ئێران گەڕاونەتەوە بۆ عیراق لە سنوری تەوێڵە و بیارەوە. لەو ژمارەیە(5) خێزان بە تەواوی لە ناوچوون.(3) خێزان یەكی یەك كوڕیان لێ دەرباز بووە كە پێیان دەوترێت تاقانەكانی ئەنفال.
كۆی ژمارەی ئەندامانی ئەو خێزانانـــە، كـــــە بێسەروشوێنن(95) كەسە. لەو ژمارەیە(45) كەسیان لە رەگەزی نێرە و (40) كەسیان لە رەگەزی مێ‌. لەبەرئەوەی مێژووی لەدایكبوونی ژمارەیــــەك لە قوربانییەكان نەزانراوە نەكرا ئاستی تەمەن دیاریی بكەین بەڵام بەشێوەیەكی گشتی زۆربەیان لە خوار تەمەنی(18)ساڵییەوەن. لەوەیە چەند خێزانێكی تریش هەبن، بەڵام لەم تۆمارەدا ئەوندە زانیاری بەدەستهاتووە كە سەرچاوەی دروستن و لە كەسوكاری قوربانییەكانەوە وەرگیراوە).

 شەهیدانی ئەنفالکراوی هەڵەبجە(نووگرەسەلمان)
لە لیستێکی تردا ناوی(72) شەهیدیی ئەنفالكراو نووسراوەو ئەو خێزانانەی لە شەهیدێك زیاتریان هەیە ناوی یەك شەهید نووسراوەو ئەوانی تر بە ژمارە دیارییكراوە.
نووسەر دەنووسێ:(لە كۆتایی لیستەكەدا نووسراوە 126 شەهیدی ئەنفالكراو. كە ویستم ئەو ژمارانە بكەم بەناو لە بەڕێوەبەرایەتی شەهیدان و لە لای كۆمەڵەی كیمیابارانیش  هەر ئەوە دەستكەوت، ناچار گەڕام بە دوای كەسوكاری قوربانیەكاندا. زۆر سوپاسی ئەو بەڕێزانە دەكەم كە هاوكارم بوون بۆ تۆمار و دەستكەوتنی ئەو ناوانە و ژمارەیەك وێنەی قوربانییەكانیش. بە تۆماری وتە و گێڕانەوەی ژمارەیەك لە كەسوكاری قوربانیانی ئەو شەهیدانەی بێسەروشوێنن گەیشتینە ئەم ئەنجامە، كە وەك لە هەردوو لیستەكەدا دیارە و هێشتا زانیاری تەواو بە دەستنەهاتووە. ئەو  خانانەی ماوە و پڕنەكراوەتەوە، ناو و زانیاری ئەو شەهیدانەیە كە بە دەستنەهاتووە. بەڵام بە ژمارە تۆماركراوە لە بەڕێوەبەرایەتی شەهیدانی هەڵەبجە. لەم تۆمارەدا نەك(126) شەهید بەوانەی بێسەروشوێنن و بەوانەش لە نوگرەسەلمان لە برسانا و لە ترسا شەهیدبوون ژمارەیان گەیشتوەتە(166) شەهید.  هیوادارم لە دوای ئەم كارە، كەسانێكی تر بتوانن بە تەواوی و زانیاری دروستەوە یاد و ناو و وێنەی ئەو شەهیدانە تۆماربكرێت و لە مۆنۆمێنتی هەڵەبجە یان شوێنێكی تایبەت بەو قوربانیانە دابنرێت).  

 قوربانیانی ئەنفالکراوی هەڵەبجە  لە نووگرەسەلمان 1205کەس
لیستی ناوی قوربانیانی زیندانی ئەنفالكراو لە سنووری پارێزگایی هەڵەبجە لە ساڵی 1988 کە لە زیندانی نوگرەسەلمان و دبس و تۆپزاوە گەڕاونەتەوە. ئەم ناوانە لە خشتەی ناوی تۆماركراوی زیندانیانی سیاسی لە رێكخراوی(كۆمەڵەی زیندانە سیاسییەكان) لەو سنوورە تۆماركراوە. بە زیندانیانی ئەنفال ئەژماركراون لەبەرئەوەی بەكۆمەڵ وەك بەندكراوەكانی ئەنفال براونەتە زیندانەكانی نوگرەسەلمان و تۆبزاوەو دبس. تێكەڵ بە گیراوەكانی تری ناو پرۆسەی ئەنفالكراون و لەگەڵ ئەوانیش بەردراون. ئەمان پیاو و كوڕی گەنجیان لەگەڵ بووە بە پێچەوانەی گیراوەكانی تر كە كوڕ  و پیاوان لە سەروی تەمەنی 10ساڵی تا 65 ساڵی جیاكرانەوەو بێسەروشوێن كران. راستی و دروستی زانیاریەكان بۆ ئەو تۆمارە دەگەڕێتەوە. 
لەم خشتەیەدا(1205) ناو تۆمار كراوە بە دیارییكردنی تەمەن و رەگەزەوە. لەو ژمارەیەدا(523) كەسیان لە رەگەزی(مێ)یە و(862) كەسیان لە رەگەزی(نێر). لەو ژمارەیە(693) كەسیان لە خوار تەمەنی(18) ساڵەوەن و(512) كەسیان لە سەروی ئەو تەمەنەن. بە پێی وتەی شایەتحاڵەكان مەبەست لە گەڕانەوەیان بەزۆری بۆئەوە بووە، خوێندنی مناڵەكانیان نەفەوتێ‌ هەربۆیە زۆرترین ژمارەی مناڵ لەو پرۆسەیەدا زیندانی كراون و دواتریش كە ئازادکراون، لە كۆمەڵگەی زۆرەملێ و ناوشارەكاندا بەزەحمەت هەندێكیان توانیویانە درێژە بە خوێندن بدەن.
  
 دواقسە
دەتوانین بێژین ئەوەی بیەوێت لێکۆڵینەوەو بەدواداچوون لەبارەی دۆسییەی کیمیاباران و جینۆسایدکردنی هەڵەبجەوە بکات، بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەم کتێبە(مێژووی زارەکی و زانیارییەکانی دوو توێی) ناتوانێت لێکۆڵینەوەو بەدواداچوونی بابەتی و پوخت پێشکەش بکات. 
ئەمە جگەلەوەی کتێبەکە دەبێتە یەکێکی تر لەو سەرچاوانەی کتێبخانەی کوردی و ئەرشیفی تاوانەکانی جینۆسایدکردنی گەلەکەمان بەگشتی و هەڵەبجە بەتایبەت، دەوڵەمەند دەکات.

پارێزگای هەڵەبجە