یاسای پاراستنی زمانی کوردی

سالم سەلمان سلیمان*



لە زمانناسیدا ئەوە یەکلابۆتەوە و جێگیر کراوە کاتێک مرۆڤ لە دایک دەبێت تاوەکو قۆناغی منداڵی و هەرزەکاری، کە قۆناغێکە تەواو جیاوازە، چونکە لەم قۆناغەدا بە تەواوەتی ئامادەیە بۆ فێربوونی زمانی دایک، لەم سۆنگەیەوە گرنگیدان بە زمانی زگماک رۆڵ و بایەخی خۆی هەیە، بەڵام بە داخەوە دەبینین بە درێژایی مێژوو و لەگشت قۆناغەکانی جیاوازەکانی مێژوودا و بە تایبەت لەم سەد ساڵەی رابردوو، دوای کۆتاییهاتنی شەڕی یەکەمی جیهانی و دابەشبوونی کوردستان بۆ چوار پارچە، زمانەکەمان دووچاری جینۆسایدێکی کەلتوری بێ وێنە بۆتەوە، کە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا وێنەی کەم بووە، بە پلان و بەرنامەی داڕێژراو و بە دەستوور و یاسا ئەم زمانەیان لە ئێمەی کورد قەدەغە کردووە، زمان و هزر و هەژموونی خۆیان وەک نەتەوەی سەردەست و سیاسەتی یەک نەتەوە یەک زمان پەیڕەو کردووە، بە مەبەستی سڕینەوە و داگیرکردنی هزر و مێشکی منداڵانی کورد، تا وای لێ بکات بیرکردنەوەی بە زمانی دایک نەبێت و کەسێکی لێ دەربچێت بە زمانی نەتەوەی سەردەست بیر بکاتەوە و نەتوانێت هیچ بابەتیکی زانستی و مەعریفی بنووسێت و وای لێبکات کە زمانی دایک لای ببێت بە زمانی دووەم و سێێەم و بەهای نەمێنێت، ئەمەش زەبرێکی کوشندەیە دەرهەق بە زمانەکەمان و سیاسەتێکی نامرۆڤانەیە کە هەستی نیشتمانی و هاووڵاتیبوون لای تاکی کورد لاواز دەکات و ئاسایشی نەتەوەییمان دەخاتە ژێر پرسیار، کە ئەم جۆرە سیاسەتە هاودژە لەگەڵ گشت یاسا و مافی زمان و مافی مرۆڤ لەسەرانسەری دونیادا، بە تایبەتی ئەم سیاسەتە نامرۆڤانەیە لە رۆژهەلات و باکوور و رۆژئاوای کوردستاندا زیاتر پیادە کراوە.

توانیومانە زمانەکەمان بپارێزین
خۆشبەختانە لەم بەشەی کوردستان سەرەڕای ئەو هەموو کارەساتەی بەسەر میللەتەکەمان هاتووە لە سیاسەتی تەعریب و تەبعیس و راگواستندا، کەچی تا رادەیەک توانیومانە زمانەکەمان بپارێزین، لە ماوەی 100 ساڵی رابردوو بە هەوڵ و تێکۆشان و خەمخۆرانی زمانی کوردی توانرا چەند یاسایەک دەرکەن کە لە سەرەتای ساڵانی سییەکان بۆ دانپێانانی زمانی کوردی وەک زمانیکی سەربەخۆ.
لە ساڵی 1931 یاسای ژمارە 74دەرچوو کە بە یاسای زمانە ناوچەییەکان بە ناوبانگە، ئەویش بە مەبەستی ئەندامبوونی عیراق بوو لە کۆمەڵەی گەڵان، سەرەڕای ئەوەی ئەم یاسایە لە چەند بوارێکدا کەموکوڕی یاسایی تێدایە، بەڵام بۆ کاتی خۆی ئەم یاسایە بە پێشکەوتنێکی بەرچاو دادەنرا و وەرچەرخانێکی مێژوویی بوو لە داننان بە مافەکانی گەلی کورد لە عیراقدا، بە تایبەتی مافی بەکارهێنانی زمانی کوردی، لە مادەی 2ی ئەم یاسایەدا هاتووە و بڕیاریداوە کە زمانی کوردی زمانێکی فەرمییە، تەنانەت دەبێ زمانی دادگاکانیش لە هەموو لیوا و قەزایەکانی سەرتاسەری کوردستاندا کوردی بێت، کەچی بەداخەوە لەڕووی پراکتیکەوە ئەم یاسایە جێبەجی نەکراو و نەتوانرا سنووری کوردستان دیاری بکرێت.
هەموو دەستوورەکانی عیراق لە یەکەم دەستوور کە لە ساڵی 1925 دەرچوو هیچ ئاماژەیەکی بە فەرمی بوونی زمانی کوردی نەکردووە، تاوەکو دەستووری ساڵی 1970کە دووەم دەستوور بوو لەسەردەمی بەعس دوای دەستووری 1968.

زمانی کوردی فەرمی بێت
دەستووری کاتی ساڵی1970 یەکەم دەستوورە لە مادەی 7 بڕگە (ب) دانی ناوە کە زمانی کوردی زمانی فەرمی بێت لەگەڵ زمانی  عەرەبی لە ناوچە کوردییەکاندا، ئەویش لە دوای جێبەجیکردنی بەیانی 11ی ئازاری ساڵی 1970ی تایبەت بە ناوچەی ئۆتۆنۆمی کوردستان.
بەڵام ئەم دەقە دەستوورییە لە شوێنی خۆیدا مایەوە چەق بەستوو بوو لە چوارچێوەی تیۆریی دەربازی نەبوو، جێبەجێ نەکراو، سەرەڕای رێک نەکەوتنی حکومەتی عیراق لەگەڵ سەرکردایەتی شۆڕشی کوردستان، تەنانەت دەرچوونی یاسای ئۆتۆنۆمی ژمارە 33 ی ساڵی 1974 کە یاسایەکی کارتۆنی بوو بۆ ناوچەکانی کوردستان لە مادەی 2ی ئەم یاسایەدا هاتووە کە زمانی کوردی زمانیکی فەرمییە لە ناوچەی ئۆتۆنۆمی، بەڵام دووبارە ئەم دەقەش وەک ئەوانی تر لە گۆڕنرا و جێبەجێ نەکرا، خودی دامەزراوەکانی ئۆتۆنۆمی ئەنجوومەنی یاسادانان و جێبەجیکردن خۆیان زمانی عەرەبیان بەکاردەهێنا و دواتر سیاسەتێکی شۆڤێنیانەی بەعسی  زۆر ترسناک دەرهەق بە نەتەوەکەمان پیادەکرا و گەورەترین خیانەت لە میللەتەکەمان کرا و لەپاڵ ئەم سیاسەتە ئەنفال و کیمیاباران و قڕکردن و جینیۆسایدی هاتەسەر و بە دڕندانەترین شێوە هەوڵی سڕینەوەی ناسنامەکەیان داین، تاوەکو راپەرینی ئاداری مێژوویی میللەتەکەمان لە ساڵی 1991 لەدەست ستەمی بەعس رزگارمان بوو.

 زمانی کوردی زمانی دادگاکانە
لەدوای راپەرین تاوەکو رووخانی رژێمی بەعس لە 2003 دا، هیچ یاسایەک لە هەرێمی کوردستان دەرنەچوو بە مەبەستی پاراستنی زمانەکەمان، تەنها یاسای دەسەڵاتی دادوەری لە ساڵی 1992 کە جەختی لەوە کردۆتەوە کە زمانی کوردی زمانی فەرمییە لە دادگاکانی هەرێمی کوردستاندا، دواتر لە ساڵی 2007 یاسای دەسەڵاتی دادوەری ژمارە 23 دەرچوو، کە ئەم یاسایەش دەسەڵاتی دادوەری لە وەزارەتی داد جیا کردەوە، کەچی بە داخەوە دوای زیاتر لە 30 ساڵ نەتوانرا ئەم یاسایە وەک خۆی جێبەجێ بکرێت و لە ساڵی 2014 یاسای دەسەڵاتی دادوەری تازە دەرچوو لە مادەی 6ی ئەم یاسایەدا دەڵێت کە زمانی کوردی زمانی دادگاکانە، بەڵام جێی داخە تاوەکو ئێستا بەشێکی زۆری دادگاکان کۆنووس و بڕیارەکانیان هەر بە زمانی عەرەبی دەنووسن، بەتایبەت دادگای تێهەڵچوون و دادگای پێداچوونەوە، هەندێک هەوڵ هەیە بۆ بە کوردی کردنی زمانی دادگاکان، بەڵام هێشتا هەوڵەکان لاوازن.

هەنگاویکی نوێ بوو
لە دوای رووخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003، دەستوورێکی کاتی لەلایەن ئەنجوومەنی حوکم دەرچوو بە ناونیشانی (یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە)، لە ساڵی 2004 کە بە وەرچەرخانێکی میژوویی دادەنریت لە بواری داننان بە مافی زمانی کوردی وەک زمانی فەرمی لە سەرتاسەری عیراقدا، نەک تەنها ناوچە کوردییەکان کە لە مادەی 9ی ئەم یاسایەدا هاتووە کە زمانی عەرەبی و کوردی دوو زمانی فەرمین لە هەموو عیراقدا، ئەم دانپێنانە دەستوورییە هەنگاویکی نوێ بوو لە چاو دەستوورەکانی پێشوودا.
دواتر لە ساڵی 2005 دەستووری هەمیشەیی عیراق دەرچوو، لەم دەستوورەدا هەمان شتی دووبارە کردەوە لە مادەی 4ی ئەم دەستوورە جەختی کردەوە کە زمانی کوردی و عەرەبی دوو زمانی فەرمین لە سەر تاسەری عیراقدا. 
لەم دوو دەستوورەدا بۆمان دەردەکەوێت کە بنەمای یاسایی و دەستووریی هەیە بۆ پاراستنی زمانی کوردی، کە دڵنیایی دەدات کە زمانی کوردی هاوشانی زمانی عەرەبی زمانێکی فەرمییە لەسەرتاسەری عیراقدا، جەختی کردۆتەوە چۆنییەتی پیادەکردنی بە یاسایەک دەردەچێـت کە کۆمەڵیک بوار لە خۆ دەگرێت لە ناویاندا دەرکردنی رۆژنامەی فەرمی (وەقایعی عیراقی) بە هەر دوو زمانەکە داننان بە بڕوانامە رەسمییەکان، دادگاکان، پاسەپۆرت و گشت بەڵگەنامە رەسمییەکان لەعیراقدا قسەکردن و ئاڕاستەکردن و دەربڕین لە بوارە فەرمییەکاندا وەک ئەنجوومەنی نوێنەران، ئەنجوومەنی وەزیران، دادگاکان، کۆنگرە فەرمییەکان، هەروەها دانپێنان بە بەلگەنامە فەرمییەکان و نووسراوەکان و هەر بوارێک کە پرینسیبی یەکسانی بخوازێت وەک نەختینەکان و پول، بەڵام دیسان بەداخەوە ئەم دەقە دەستوورییەش هەروەک خۆی جێبەجێنەکراوە، سەرەڕای هەبوونی بنەمای دەستووری روون و  ئاشکرا، کە بەشێکی زۆری دەکەوێتە ئەستۆی نوێنەرانی کورد لە بەغدا.

لەم دوو دەستوورەدا دەردەکەوێت بنەمای یاسایی و دەستووریی هەیە بۆ پاراستنی زمانی کوردی، کە دڵنیایی دەدات زمانی کوردی هاوشانی زمانی عەرەبی زمانێکی فەرمییە لەسەرتاسەری عیراقدا

بە پێی یاسا
لەبەر رۆشنایی ئەم دانپێدانانە دەستوورییە گرنگە یاسای زمانە فەرمییەکان دەرچوو لە عیراق بە ژمارە 7ی ساڵی 2014 کە پێناسەی زمانی کردووە بەوەی کە زمانێکە دەوڵەت پشتی پێ دەبەستێ لە هەموو کایەکاندا، قسەکردن، نامەنووسراوەکان دراوی کاغەز و پول و هەموو کار و بارەکانی حکومەت، زمانی دادگاکان، کۆبوونەوە فەرمییەکان ئەنجوومەنی نوینەران، سەرۆکایەتی کۆمار، ئەنجوومەنی دادوەری و بە پێی ئەم یاسایە زمانی کوردی زمانێکی فەرمییە لە گشت عیراقدا.
دوابەدوای ئەم یاسایە لە هەرێمی کوردستان، یاسای ژمارە 6ی ساڵی 2014دەرچوو (یاسای زمانە فەرمییەکانی هەرێمی کوردستان)، کە دەڵێت: (زمانی کوردی و زمانی عەرەبی دوو زمانی فەرمین لە هەموو عیراقدا).
سەرەڕای بوونی دەستووری هەمیشەیی، هەروەها ئەم هەموو یاسایە کەچی وەک خۆی جێبەجێ نەکرا و کەسیش لەسەر ئەم یاسایە سزا نەدراوە، سەرەڕای بوونی ئەم هەموو سەرپێچییانە، بۆیە ئێمە بە پێویستی دەزانین و زۆر گرنگە بە دانانی سەنتەرێکی تایبەت بۆ بەدواداچوونی ئەم بابەتە و هەروەها بۆ توێژینەوە لە زمانی یاسایی و دانانی فەرهەنگێکی تایبەتمەندی یەکگرتوو بە زمانی یاسایی یەکخستنی زمانی دادگاکان و پیادەکردنی ئەم فەرهەنگە لە گشت دادگاکانی هەرێم و کەسانی پسپۆڕ و شارەزا کاری لەسەر بکەن.

پڕۆژە یاسایەک بۆ پەرلەمانی کوردستان
هەروەها پێشکەش کردنی پڕۆژە یاسایەک بۆ پەرلەمانی کوردستان و دەنگی لەسەر بدرێت بە ناوی یاسای پاراستنی زمانی کوردی بە مەبەستی زیاتر برەودان و بەرەو پێشبردنی زمانەکەمان و رزگارکردنی لەم دۆخە خەراپ و ناجێگیرە و بیپارێزێ لە فەوتان و لەناوچوون، وەک ئەوەی زۆربەی وڵاتە عەرەبییەکان کردیان بۆ زمانی عەرەبی، چەندان یاسای تایبەتییان دەرکردووە بۆ پاراستنی زمانەکەیان سەرەڕای دەوڵەمەندی زمانی عەرەبی و بوونی 22 دەوڵەت و زمانەکەیان زمانی ئایین و قوڕئانە، هەروەک لە میسر، قەتەر، ئوردن، عیراق، کە یاسای پاراستنی زمانی عەرەبی و یاسای سەلامەتی زمانی عەرەبی ژمارە 64ی ساڵی 1973 دەرچووە و یاسای کۆڕی زانیاری عیراق بە ژمارە 22ی ساڵی 2015 و چەندان یاسای تر.
بۆیە داوا لە دەسەڵاتدارانی هەرێم دەکەین بە گرنگییەوە بڕواننە ئەم بابەتە و کاری جیدی لەسەر بکەن، نەوەک تەنها لە رۆژی جیهانیی زمانی دایکدا کۆڕ و کۆبوونەوە و کۆنفڕانس ئەنجام بدرێت و قسەی باق و بریق بکرێت. 

*پارێزەر و راوێژکاری یاسایی
گۆڤاری زمان و زار