رۆژانە بومەلەرزە لە هەرێم و عیراق تۆماردەکرێت

راپۆرتی/ هیوا كازم


دەستەی گشتیی کەشناسی و بەدواداچوونی بومەلەرزەی عیراق، راپۆرتی مانگانەی سەبارەت بە چالاکییە بومەلەرزەییەکان لە عیراق و ناوچەکانی دەوروبەری بۆ مانگی ئایار بڵاوکردەوە، بەپێی راپۆرتەكە لە مانگی رابردوودا دەیان بومەلەرزە لە عیراق و ناوچەکانی دەوروبەریدا روویانداوە.
هەر بەپێی ئەو راپۆرتە 35 بومەلەرزە لە ناوخۆی عیراقدا روویانداوە، دیارترین ئەو بومەلەرزانەش لە پارێزگاکانی سلێمانی چڕبوونەتەوە (10 بومەلەرزە لە دەربەندیخان، کەلار و چەمچەماڵ)، کەرکوک (6 بومەلەرزە)، دیالە (3 بومەلەرزە لە خانەقین)، هەولێر (2 بومەلەرزە لە سۆران و شەقڵاوە)، دهۆک (2 بومەلەرزە)، نەینەوا (1 بومەلەرزە) و واست (1 بومەلەرزە).
هاوکات 26 بومەلەرزە لە ناوخۆی ئێران روویداوە، لە ناوچەکانی کرماشان، ئیلام، کوردستان، خوزستان، لوڕستان و چەندینی دیکە، لە نزیک سنووری عیراق روویداوە.
پاشان 13 بومەلەرزە لە ناوخۆی تورکیا لە ناوچەکانی وان، هەکاری، بەتلیس، سیرت، نزیک سنووری عیراق روویداوە.
هەروەها بەپێی ئامارێكی بەڕێوەبەرایەتی كەشناسی و بومەلەرزەزانی سلێمانی كە دەست كوردستانی نوێ كەوتووە، لە مانگی رابردوودا (130) بومەلەرزە بە گوڕی جیاواز لە ناوخۆی هەرێم و عیراق و دەرەوەی عیراق تۆمار كراوە. هەر لە راپۆرتەكەی بەڕێوەبەرایەتی كەشناسی و بومەلەرزەزانی سلێمانیدا هاتووە: هەرێمی کوردستانی عیراق دەکەوێتە ناوچەیەکی چالاکی بومەلەرزەیی، ئەمەش وایکردووە بەرکەوتەی بومەلەرزە بە ھێزی جیاوازبێت.

هەرێمی كوردستان لەسەر هێڵی بومەلەرزەی سەرەكی نییە، بەڵام نزیكە لە هێڵی سەرەكییەوە و پلەی بومەلەرزەكە و كۆی ماوەی بەردەوامبوونی، دیاری دەکات زیانی دەبێت یاخود نا

تۆمارکردنی بومەلەرزە هەست پێنەکراوەکان
لە بەشێكی دیکەی راپۆرتەكەدا هاتووە: ئایا تەنها بومەلەرزە هەست پێنەکراوەکان تۆمار دەکرێن؟ بۆچی؟ لە وەڵامدا نەخێر، بومەلەرزە بە هەموو جۆرەکانییەوە تۆمار دەکرێت، چ هەستپێکراو بێت یان هەست پێنەکراو، بومەلەرزە هەست پێنەکراوەکان لە رووی زانستییەوە بە «بومەلەرزەی بچووک» ناسراون و زۆرجار گوڕەکانیان لە (3) پلەی  رێختەر کەمترە.
هۆکارەکانی هەست نەکردن دەگەڕێتەوە بۆ: وزەی لاوازی بومەلەرزەکە کاتێک دەردەچێت، قووڵی زۆری بومەلەرزەکە، دوورییەکەی لە ناوەندەکانی دانیشتووانەوە، هەڵمژینی شەپۆلە بومەلەرزەییەکان لەلایەن بەرد و خاکەوە. ئامێرەکانی چاودێریکردنی بومەلەرزەزانی زۆر هەستیارن و تەنانەت لەرزینە زۆر بچووکەکانیش دەستنیشان دەکەن، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ نەخشەکێشانی وردی چالاکییە بومەلەرزەییەکان.

تێڕوانینی مرۆڤ بۆ بومەلەرزە
لە تەوەرێكی دیکەی راپۆرتەكەی بەڕێوەبەرایەتی كەشناسی و بومەلەرزەزانی سلێمانیدا هاتووە: هاووڵاتییان تا چەند هەستیارن بەرامبەر بومەلەرزە؟ تێڕوانینی مرۆڤ بۆ بومەلەرزە پەیوەستە بە چەند هۆکارێکەوە: كە ئەمانەن:
*هێزی بومەلەرزەکە: بە زۆریی خەڵک هەست بەو بومەلەرزانە دەکەن کە گوڕەکەی لە 3.5 زیاترە.
*قووڵی: بومەلەرزەی قووڵ زیاتر ئەگەری بەرهەمهێنانی لەرزینی هەستپێکراوی هەیە.
*نزیکی: تا بومەلەرزەکە لە ناوچەی دانیشتووان نزیکتربێت، کاریگەرییەکەی زیاتر دەبێت.
*جۆری بینا: بینا بەرزەکان یان نا نەرمییەکان لەرزینەکان روونتر دەگوازنەوە.
وەك لە راپۆرتەكەدا هاتووە ئەگەر بومەلەرزەیەک لە هەرێمی کوردستان رووبدات، ئەگەری کارەساتی چییە؟ بومەلەرزەیەکی بەهێز (بە گوڕی 6 پلەی رێختەر یان زیاتر) دەتوانێت ببێتە هۆی: داڕمانی بیناکە، مردن و برینداربوونی دەیان یان سەدان کەس، ئاوارەبوونی دانیشتووان، پچڕانی خزمەتگوزارییەکانی (کارەبا، ئاو، نەخۆشخانەکان) و قەیرانی لۆجستی لە شارە گەورەکاندا.
هەر لە راپۆرتەكەدا باسی ئەوە كراوە ئایا هەرێمی کوردستان لە لێواری بومەلەرزەیەکی نوێی جیهانیدایە؟ ئایا بە ناوچەیەکی بومەلەرزە دادەنرێت؟ (ناوچەکە لەسەر هێڵی لێکترازانی «نوێ» نییە، بەڵام لە چوارچێوەی پشتێنەی بومەلەرزە چالاکە جیهانییەکاندایە کە لە ئەنادۆڵەوە تا ئێران و باکووری عیراق و هیمالایا درێژدەبێتەوە، بەهۆی پێکدادانی پلێتی عەرەبی لەگەڵ پلێتی ئۆراسیا کاریگەری دەبێت، ناوچە هەرە لاوازەکانی کوردستان بریتین لە سلێمانی: هەڵەبجە، سەیدسادق، پێنجوێن، شارەزوور. لە هەولێر: چۆمان، سۆران و حاجی ئۆمەران. لە  دهۆک: زاخۆ، ئامێدی و ئاکرێ)، هەموو ئەم ناوچانە لە نزیک ناوچەی چالاک هەڵکەوتوون، وەک پشتێنەی زاگرۆس.

کام پلەی بومەلەرزەیە کارەسات دروست دەکات؟
لە تەوەری پێش كۆتایی راپۆرتەكەدا ئاماژە بۆ ئەوەكراوە ئایا بومەلەرزە بە چ پلەیەک دەتوانێت کارەسات لە هەرێمی کوردستاندا دروست بکات؟  وەڵامەكەی بەم شێوەیەیە: بومەلەرزەیەک بە گوڕی 6 پلەی رێختەر یان زیاتر، ئەگەر قووڵ بێت و لە شارەکانەوە نزیک بێت دەتوانێت کارەسات بەدوای خۆیدا بهێنێت، تەنانەت بومەلەرزە بە پلەی(5.5)یش دەتوانێت مەترسیدار بێت، ئەگەر بارودۆخێک هەبێت، وەک: ژێرخانی خراپ، بومەلەرزەیەک کە لە شەودا روودەدات، نەبوونی ئامادەکاری.
لە كۆتایی راپۆرتەكەی بەڕێوەبەرایەتی كەشناسی و بومەلەرزەزانی سلێمانیدا باس لە دەرئەنجام و پێشنیازەکان کراوە: هەرێمی کوردستان ناوچەیەکی بومەلەرزەیی چالاکە، بەڵام لەسەر هێڵی لێکترازانی نوێ هەڵنەکەوتووە، لە سلێمانی و هەولێر و دهۆک ناوچەی زۆر لاواز هەیە، پێویستە کۆدی بیناسازی بەرگری لە بومەلەرزە بەهێز بکرێت، بەرنامەکانی هۆشیاریی، راهێنان و وەڵامدانەوەی فریاگوزاری زۆر گرنگن، چاودێریکردنی بەردەوامی رووداوە بچووکە بومەلەرزەییەکان بۆ پێشبینیکردنی بومەلەرزەی گەورەتر زۆر گرنگە.

شوێنی هەرێم لەسەر هێڵی بومەلەرزە
كوردستانی نوێ بۆ زیاتر بە دواداچوون رای سیروان ساڵح شارەزای بواری كەشناسی و بومەلەرزەزانی وەرگرتووە و وتی: هەموو مانگێك وەزارەتی گواستنەوەی عیراق و بەڕێوەبەرایەتی كەشناسی و بومەلەرزەی عیراق ئاماری بومەلەرزەكانی مانگی پێشوو بڵاودەكاتەوە و دەبینین بومەلەرزەی نوێ تۆمارکراوە، بە تایبەت لە خۆرهەڵاتی وڵاتدا، بەشێكی هەرێمی كوردستان بە تایبەتی سنووری پارێزگای سلێمانی و گەرمیان تا خوارووی عیراق لە سنوورەكانی ئێران و توركیاوە نزیكن، ئەم ناوچەیە سنووری نێوان پلێتی فارسی و پلێتی عەرەبیە، ئاسایی هەموو رۆژێك بومەلەرزەی پلە نزم لەم ناوچانەدا روودەدات و تۆمار دەكرێت، ئەگەر رۆژانەش تۆمار نەكرێت ئەوا لە مانگەكەدا چەند دانەیەك هەر تۆمار دەكرێت لە سنوورەكانی عیراق و ئێران و توركیا بە تایبەتی لە سنووری هەرێمی كوردستانەوە، بەڵام ئەگەر بومەلەرزەكان زیاد لە جارێك رۆژانە رووبدات ئەوە مانای ئەوەیە پلێت جوڵاوە و ئەگەری بومەلەرزەی زیاتر هەیە و پێویستی بە لێكۆڵینەوەی وردتر و چاودێریی زیاترە.
وتیشی: هەرێمی كوردستان لەسەر هێڵی بومەلەرزەی سەرەكی نییە، بەڵام نزیكە لە هێڵی سەرەكییەوە و ناوچەكانی پێنجوێن تا خۆرهەڵاتی پارێزگای هەڵەبجە و ناوچەكانی پارێزگای كرماشان، واتە ئەو سنوورانە كەوتوونەتە سەر هێڵی بومەلەرزە و ئەوەی تایبەت بە هەرێمی كوردستانە پلەی بومەلەرزەكان ناگاتە پلەی كاولكاری ئەوەی تائێستا هەیە، ئەوپەڕی پلەی ترسناك (5.5) تا نزیكی (6) پلەیە بە پێوەری رێختەر كە ئەمەش زۆر دەگمەنە لە ساڵێكدا لەوانەیە یەك بۆ دوو بومەلەرزەی (5 پلەیی) رووبدات لە سنوورەكانی خۆرهەڵاتی گەرمیان و پارێزگای هەڵەبجە و سلێمانی كە ئەمەش زۆر كەمە.
ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: هێڵی سەرەكی بومەلەرزە لە باكووری كوردستان درێژ دەبێتەوە بۆ خۆرهەڵاتی كوردستان و درێژ دەبێتەوە تا سنوورەكانی نێوان عیراق و ئێران، ئەو شوێنانە مەترسیدارن و ئەمەش پەیوەندیدارە بە جوڵەی نێوان پلێتی عەرەبی و فارسی و پێویستی بە چاودێریی بەردەوامە.
ئەو شارەزایەی كەشناسی دەڵێت: بە بەردەوامیی جوڵە هەیە لە نێوان پلێتی عەرەبی و پلێتی فارسیدا كە ئەمەش بومەلەرزە دروست دەكات و لە دوای ساڵی (2017) كە بومەلەرزە بەهێزەکە ڕوویدا پلێتەكان لە جوڵەی بەردەوامدان.
لە كۆتاییدا وتی: لە رووی كوالێتییەوە باڵەخانەكانی هەرێمی كوردستان لەوانەی ئێران زۆر بەهێزتر و پتەوتر دروستكراون، بەڵام كاتێك پلەی بومەلەرزەكە گەیشتە سەرووی (5) پلەی رێختەر ئەگەر ماوەكەی لە نێوان (40) چركە تا (1) خولەكدا بێت ئەمە مەترسیدارە، واتە پلەی بومەلەرزەكە و كۆی ماوەی بەردەوامبوونی، دیاری دەکات زیانی دەبێت یاخود نا، ئەگەریش چووە سەروو (6) پلە ئەوە زیانەكانی زیاتر دەبێت، بەڵام ئەوەی لە هەرێمی كوردستان روو دەدات كەمتر لە (6) پلە دەبێت ئەویش زۆر بە كەمی لە ماوەی دەیان ساڵدا جارێك ڕوو دەدات بگات بەو پلەیە.