پرۆژەکانی پیرەمێرد لە ریفۆرمدا

پ.د.ئاراس محەمەد ساڵح*


پیرەمێرد زیاتر لە چارەکە سەدەیەک لە ئەستەمبوڵ ماوەتەوەو بڕوانامەی بەرزی بەدەستهێناوەو تێکەڵاوبووە بە بیرو ئاراستە جیاوازەکانی ئەو رۆژگارەی ئەستەمبوڵ، ئەم منەوەرە بە چاوی خۆی هەوڵ و تێکۆشانی دەستەی رووناکبیرانی گەلانی تری بینیوە، کە هەرکەسە بۆ پێشخستنی میللەتی خۆی خەبات دەکات، ئەویش لەو رۆژگارەدا دواکەوتوویی و نەخوێندەواری و کڵۆڵی گەلەکەی خۆی لەبەرچاوبووە، بیری لەوە کردووەتەوە کە دڵسۆزانی کوردیش پێویستە هەوڵەکانیان بخەنەکار هەتا کوردیش لە کاروانی پێشکەوتنی گەلان دوانەکەوێت.
بۆ ئەم مەبەستەش هەوڵەکانی خۆی لە چەند بوارێکدا چڕکردۆتەوەو ئەو رێگایانەی بە دەرچەیەکی باش زانیوە بۆ ئەو قۆناغە، ئەگەر بە وردی سەیرێکی مێژووی پیرەمێرد بکەین، بە روونی بیرو ئەندێشە و رێبازی چاکسازی و گەشەپێدانی ئەم مرۆڤە مەزنەمان بۆ دەردەکەوێت.
  کاتێک لە ساڵی 1926دا پیرەمێرد گەڕاوەتەوە کوردستان، کورد لە دۆخێکی ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسی زۆر خراپدا بووە، تازە دەوڵەتی عوسمانی رووخاوەو ژمارەیەک دەوڵەتی نەتەوەیی لە ناوچەکەدا دروستکراوە، خەباتی چەکداری کورد درێژەی هەبووە، کورد هیوای زۆری لەسەر رێکخراوە نێوەدەوڵەتییەکان هەڵچنیوە هەتا حکومەتی نەتەوەیی بۆ دروست بکەن، خۆیان گوتەنی: پەنایان بردووە بۆ قەڵەم  و موراجەعات، بەڵام زلهێزەکانی ئەو رۆژگارە لەبری ئەوەی دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ کورد دروستبکەن، کوردستانیان وەک گۆشتی قوربانی بەسەر حکومەتە دراوسێکانیدا دابەشکردووە، لەو کات و بارودۆخەدا پیرەمێرد بیری لەوە کردووەتەوە کە چی بۆ ئەو رۆژگارەی کورد پێویستە ئەنجامی بدات، هەتا بتوانێت تەکانێک بەخۆی بدات و لە دواکەوتوویی و نەخوێندەواری ژێردەستەیی رزگاری بکات، بۆ ئەم مەبەستەش پەنای بۆ چەند رێگاچارەیەک بردووە، لەوانە:

یەکەم/ کاری رۆژنامەوانی
 لەگەڵ گەڕانەوەیدا پیرەمێرد لە هەوڵی پەیداکردنی چاپخانە و دەرکردنی رۆژنامەدا بووە، چونکە لە شارێکی وەک ئەستەمبوڵی ئەو رۆژگارەدا، ئەزموونی ئەوەی وەرگرتووە کە دەرکردنی رۆژنامە چ گرنگی و بایەخێکی هەیە لە هۆشیارکردنەوەی جەماوەردا. بۆ ئەم مەبەستەش سەرەتا لە رۆژنامەی (ژیان)دا کاریکردووە، رۆژنامەی ژیان بۆ ئەو سەردەمەی خۆی، هەنگاوێکی زۆر گەورەو گرنگ بووە، مەبەستی پیرەمێرد لە کاری رۆژنامەنووسی هۆشیارکردنەوەی گەلەکەی  بووە لە دەردی نەزانی و دواکەتوویی، بۆئەوەی بە ئاگابێنەوە لەبارەی هەستی میللی و نیشتمانی و مافەکانیان، ئەم شاعیرە نوێخوازە لە شیعرێکیدا پرۆژەو بەرنامەی خۆی دیاریکردووەو وتویەتی:

چیم کردووە جارێ هێشتا لە کوێمە؟
میللەت لەمەودوا ئومێدی پێمە
سەیرکەن بەهارم لێبێ ئینشائەڵا
لە کوردستانا بیکەم بە هەڵا
پیرەمێرد لەکاتی گەڕانەوەیدا هەڵگری بڕوانامەی باڵا و خاوەن ئەزموونی رۆژنامەنووسی بووە، دەیتوانی بە ئاسانی پلە و پۆستی حکومی وەربگرێت، بەڵام ئەوەی نەکردووەو لە هەولی کاری رۆژنامەنووسیدا بووە، چونکە زانیویەتی لەو رێگەوە میللەت هۆشیار دەکاتەوە، وەکو خۆی دەڵێت جێگەی ئاواتی خەڵکی بووە کە کاری گەورە بکات، پرۆژەکەشی لە سەرەتادا و درێژ خایەن بووە، بۆیە وتویەتی، جارێ لە کوێمە، هۆشیارکردنەوەی جەماوەری کار و کاتی زۆری دەوێت.

   پیرەمێرد یەکێکە لە منەوەرە گەورەکانى کورد، کە رۆڵى گەورەى هەبووە لە پێشخستن و گەشەپێدانى بزاڤى رۆژنامەنووسى و پێشکەوتنى بیرى نیشتمانى و نەتەوەیى کوردا

دووەم/ کردنەوەی قوتابخانە
 هیوا و ئاواتی پیرەمێرد خوێندن و زانست بووە، پێشکەوتنی گەلان لای پیرەمێرد، بە خوێندەواری دەبێت، ئەم بۆچوونەی لە دەیان دێڕە شیعردا دەربڕیوەو داوای خوێندن دەکات، زۆر هانی کچانی داوە کە بخوێنن و ببنە دایکێکی خوێندەوار و پەروەردەکارێکی سەرکەوتوو، هیوای خواستووە دارێکی قوتابخانەی کچان بوایە و سێبەری بکردایە بۆ ئەو خانمانەی دەخوێنن، لەگەڵ هاوڕێکانیدا لە کۆمەڵی زانستی مەکتەبی زانستیان کردووەتەوەو خەڵکیان فێری خوێندەواری کردووە، خەمخۆری ئەم مرۆڤە مەزنە بۆ خوێندەواری ئەوەندە زۆر بووە لەدوا وەسێتیدا دەڵێت:
ئامۆژگاریم ئەوەیە بخوێنن کوڕ و کچ، تا خوێندەوار نەبن بێسوودە، هەموو شتێک بە عیلم و فەنەوەیە، وەکو وتوومە:

لای من بە خوێندەوارییە، ئاهـ خوێندەوارییە
هەر میللەتێ کە فەنی نەبێت دەردی کارییە
ئاخ خوێندنیش وەکو من ئارەزوو دەکەم
بیبینم و نەبێتە گرێی قورسی کفنەکەم

تەنانەت پیرەمێرد ئەوەندە لە خەمی خوێندندا بووە، بەشێک لە وەسیەتی سەرەمەرگی تەرخانکردووە بۆ هاندانی کوڕان و کچان بۆئەوەی بخوێنن، پێشکەوتن و رزگاری گەلانی تەنها لە خوێندندا بینیوە.

سێیەم/ ریفۆرمی گوتاری ئایینی
 لە رۆژگاری پیرەمێردا کۆمەڵی کوردی لە ژێر هەژموونی ئایدیای ئایینی تەقلیدیدا بووە، پیرەمێرد دیندارێکی مۆدێرنی ئەفەندی بووە، لە ئەستەمبوڵ ئاشنایەتی لەگەڵ سەعید نورسیدا هەبووە، حەزی لە دیندارێکی منەوەرانە بووە، لە چەند دێرە شیعرێکیدا رەخنەی لە رەوشی ئایینی گرتووە، دۆستێکی نزیکی شێخ محەمەدی خاڵ بووە، ئاگاداری بیرکردنەوەی ریفۆرمخوازانەی خاڵ بووە، هەربۆیە پێکەوە کتێبی (مەولودنامەی نەوئەسەر یان ژیان پێغەمبەر) ئامادە دەکەن، شێخی خاڵ نووسیویەتی و پیرەمێرد چاپیکردووە، هەتا لەو رێگەوە هەنگاوێک گوتاری ئایینی ئەو رۆژگارە نوێبکەنەوە.

چوارەم/ هۆشیاری نەتەوەیی
 لەو رۆژگارەدا پیرەمێرد لە ئەستەمبوڵ بووە بیری نەتەوەیی لە گەشەکردندا بووە، زۆرێک لە گەلانی ناوچەکە بوونەتە خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان، لە سەرەتای سەدەی بیستەم، بیری نەتەوەیی کورد،  لەجووڵە و نەشونمادا بووە، بە گەڕانەوەی دەستەی رووناکبیری کورد لە ئەستەمبوڵەوە تەکانێکی باش چۆتە پێشەوە.
 پیرەمێرد یەکێک بووە لە دەستەی رووناکبیری کورد، کە کاریکردووە بۆ هۆشیارکردنەوەی کۆمەڵگەکەی بە بیری نەتەوەیی و نیشتمانی، جگە لە دەرکردنی رۆژنامە و نووسینی گوتاری هەمەجۆر، هەوڵیداوە بۆنەکان زیندوو بکاتەوەو بۆئەوەی لەو رێگەوە جۆشی خەڵکی بدات و هۆشیاریان بکاتەوە بە مافە نەتەوەییەکانیان، بەتایبەتی بۆنەی نەورۆز کە ڕەگوڕیشەیەکی کۆنی هەیە، لەو بۆنانەدا شیعری بەرزی خوێندوەتەوە، شیعری:

 ئەوڕۆژی ساڵی تازەیە نەورۆزە هاتەوە
جەژنێکی کۆنی کوردە بەخۆشی و بەهاتەوە

یەکێکە لەو شاکارانەی پیرەمێرد بەبیری نەتەوەیی دایڕشتووەو خوێندوویەتیەوە.

رۆژنامەى ژیان بۆ ئەو سەردەمەی خۆی، هەنگاوێکى زۆر گەورەو گرنگ بووە، مەبەستى پیرەمێرد لە کارى رۆژنامەنووسى هۆشیارکردنەوەى گەلەکەى  بووە لە دەردى نەزانى و دواکەتوویى

پێنجەم/ کردوکۆی کەلتوری
 یەکێکی تر لە پرۆژەکانی پیرەمێرد کۆکردنەوەو زیندووکردنەوەی کەلەپوری نەتەوەیی بووە، کەلەپور بەشێکە لە پێکهاتەی نەتەوەیی و بە زمانی رەسەنی ئەو گەلە نووسراوە، تاکەکانی کۆمەڵگە کاتێک سەیری رابردووی خۆیان دەکەن کە خاوەنی کەلەپورێکی زۆر و مێژوویەکی پڕ لە سەروەرین، گیانی نەتەوەیی و خۆشەویستیان بۆ خاک و خەڵکی خۆیان زیاتر دەبێت.
ئەم شاعیرە هۆشیارە، سەدان پەند و قسەی نەستەقی کوردی کردووە بە شیعر و چاپیکردووە، ژمارەیەک بەرهەمی شاعیرانی گۆڕیوەتە سەر شێوەزمانی سلێمانی، کۆمەڵێک بەرهەمی بیانی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی، چیرۆک و شانۆنامەی نووسیوە، هەموو ئەمانەش بە مەبەستی پێشخستنی ئەدەب و رۆشنبیری و زمانی کوردی بووە.
پیرەمێرد یەکێکە لە منەوەرە گەورەکانی کورددا، کە رۆڵی گەورەی هەبووە لە پێشخستن و گەشەپێدانی بزاڤی رۆژنامەنووسی و پێشکەوتنی بیری نیشتمانی و نەتەوەیی کوردا، هەرچەندە رێگری و کۆسپ و بەربەرستیش زۆر بووە لە رێگەیدا، بەڵام هیچ یەکێک لەو رێگریانە نەیتوانیوە بیوەستێنن و کۆڵی پێبددەن، ئەم مرۆڤە مەزنە هەتا دوا هەناسەی ژیانی پیرێکی بە هیمەتی خەمخۆری گەل و نیشتمانەکەی بووە.


*مامۆستا لە زانکۆی سلێمانی