سازدانی: لاپەڕەی ژنان
وەک زانراوە یەکێک لە گەورەترین قوربانیانی جەنگ ژنانن و بە چەندین هۆکار لە جەنگ و ململانێ و شەڕەکاندا وەک توێژێکی لاواز لێیان دەڕوانن، بەو هۆیەوەی لە رووی جەستەییەوە لە پیاوان لاوازترن و لەو دۆخانەدا دەبنە نێچیری لایەنی باڵادەست لەو جەنگانەدا و بەچەندین شێوە دەبنە قوربانیی جەنگ و چەندین تاوانیان بەرامبەر دەکرێت، بۆیە دەکرێت بپرسین بۆچی یەکەم قوربانیی جەنگ ژنانن؟ لەو بارەیەوە د. رووبار مەجید ئەحمەد پسپۆر لە یاسای دەستووریدا وتی: بە درێژایی مێژوو جەنگ و ناكۆكی و ململانێ چەكدارییەكان بوون بە هۆكاری ماڵوێرانی و هێزێكی رووخێنەری مرۆڤایەتی كە شوێنەواری قووڵی مادی و دەروونیان لەسەر هەمووان بەجێهێشتووە. ژنانیش جگە لەوەی قوربانیی راستەوخۆی جەنگن، ناوخۆیی یان دەرەكی بێت، چەند هێندە زیاتر لە پیاوان دووچاری چەندین بارگرانی كۆمەڵایەتیی و دەروونی و ئابووریی دەبنەوە ئەگەر بەشدار بن تێیدا یاخود نا.
رووبەڕووی توندوتیژیی جەستەیی و سێکسی و دەروونیی دەبنەوە
تارا شێخ عوسمان نووسەر و رۆژنامەنووس پێی وایە پێویستە سەرنجێکی خێرا لە هەموو ئەو شەڕ و ململانێیانە بدەین کە لەم سەردەمەدا هەڵگیرساون و هەڵدەگیرسێن و هەڵسەنگاندنیان بۆ بکەین، بۆ تێڕوانینی کۆمەڵگەکان لە توانا و ئەدای ژن، کە سەرەڕای پێشکەوتنەکان و پێشکەوتنی ئەقڵی مرۆڤەکان، بەڵام هێشتا ژنان بەو چاوەوە سەیر دەکرێن کە پێشتر سەیریان پێ کراوە ئەمە لەلایەک، لەلایەکی تریشەوە بونیادی جەستەیی و هزریی خودی ژنیش بەرامبەر شەڕ و ناکۆکییەکان کاریگەریی هەیە و بە حوکمی ناسکیی ژنان هەم لە رووی هەست و سۆز و هەم لە رووی پێکهاتەی جەستەییانەوە، دەبنە قوربانیی سەرەکی و بە ئاسانی ئەو تایبەتەمەندییانەیان دەقۆزرێتەوە، بۆیە لە کاتی جەنگ و ململانێکاندا ئەوە وایکردووە، ژنان پشکی شێریان لەو پێشێلکارییانەی دژ بە مافی مرۆڤ دەکرێت بەربکەوێت و هەر ئەوانن رووبەڕووی توندوتیژیی جەستەیی و سێکسی و دەروونیی دەبنەوە، ئەمەش دواتر کاریگەریی نێگەتیڤ لەسەر دەروونیان دروست دەکات.
لەبارەی ئەو جۆرە توندوتیژییانەشەوە کە ژنان لەکاتی جەنگ و ناکۆکییە چـەکـداریـیـەکانـدا دووچاری دەبــن د. رووبار وتی: ژنانی سیڤیل لە جەنگەكاندا رووبەڕووی كوشتن و رفاندن و دەستدرێژیی سێكسی دەبنەوە، بەهۆی جیاوازیی جۆری كۆمەڵایەتی و سەیركردنیان وەك بوونەوەرێكی لاوازتر لە پیاو، تەنها لەبەر ژن بوونیان، لەبەرئەوە ئاسایشی مرۆیی و جەستەیی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و دەروونییان دەكەوێتە بەر هەڕەشەی جیاكاریی لە كاتی جەنگدا، سەرەڕای هەموو ئەمانەش ناچارن لەو بارودۆخە ناهەموارەدا بژین، ئەوەتا راپۆرتەكان ئاماژە بەوە دەدەن كە لە جەنگی غەزە و ئیسرائیلدا 70 ٪ ی كوژراوەكان ژن بوون، سەرەڕای ئاوارە بوونی ناچاریی و دەربەدەریی كە بەهۆیەوە دووچاری توندوتیژیی و ئازاردان دەبنەوە، هەروەها لەدایك نەبوونی تەندروست و زیادبوونی مردنی دایك و كۆرپە لە كاتی جەنگەكاندا، لەبەرنەبوونی پێداویستی تایبەت بە ژنان لە كاتی منداڵبووندا، هەروەها لە رووی دەروونییەوە رووبەڕووی فشاری دەروونی و خەمۆكی و شڵەژان دەبنەوە.
د. رووبار باسی لەوەش کرد کە ژنانی بەشدار، لە شەڕدا رووبەڕووی مەترسی توندوتیژیی سێكسی دەبنەوە لە لایەن هاوەڵە پیاوەكانیانەوە یان لەلایەن سەربازانی دوژمنەوە، چونكە وەك ئامڕازێكی پڕكردنەوەی ئارەزووە سێكسییەكانیان دەیانبینن، جگە لە جیاكاریكردن بەرامبەریان و بەبێ دەسەڵات سەیركردنیان، وەك ئیشپێكردنیان بۆ پاككردنەوەی سەربازگەكان و ئامادەكردنی خواردن بە زۆرەملێ كە وەك رۆڵێكی كلاسیكی ژنان دەیانبینن، هەروەها جیاكاریكردن لە نێوان پیاوان و ژناندا لە رووی راهێنان و پلە بەرزكردنەوە و دەستگەیشتن بە كەرەستەی پێویست لە ناو هێزە چەكدارییەكاندا.
ئاوارەبوون و کاریگەریی لەسەر ژنان
سەبارەت بە ئاوارەبوونی زۆرەملێ لەکاتی جەنگدا لە رووی کۆمەڵایەتی و تەندروستییەوە و کاریگەرییەکانی لەسەر ژنان تارا شێخ عوسمان وتی: لە بواری ئابووریدا ژنان لە کاتی شەڕ و ململانێکاندا کارەکانیان و سەرچاوەی بژێوی ژیانیان لەدەست دەدەن، بەتایبەتی ئەوانەی ئابوورییەکی سەربەخۆیان هەیە رووبەڕووی هەژاریی دەبنەوە و هەندێکجاریش بەهۆی ئەوەوەیە کە مێردەکانیان یان باوک و براکانیان لەو جەنگانەدا لەدەست دەدەن، لەو کاتەشدا ئەرکی بژێوی خێزان دەکەوێتە ئەستۆی ئەو ژنانە، جگە لەوەش گەورەترین ئاڵنگاری کە دێتە بەردەمی ژنان، کۆچی زۆرەملێیە، ئەمەش بۆ خۆی ئەرکی ژنان قورستر دەکات و دەبێت بیر لە رێکخستنەوەی ژیانی خۆیان و ئەوانە بکاتەوە کە لەگەڵیدا دەژین. یەکێک لەو ئاڵەنگارییە قورسانەش نەبوونی سەرچاوەی باشی چاودێریی تەندروستی و کەمیی دەستکەوتنی ئەو بابەتانە و خۆراک و ئاوی پاکی خواردنەوەیە، ئەگەر راپۆرت و داتاکانی رێکخراوە مرۆییە جیهانییەکان بخوێنینەوە، تێدەگەین ژنان لە چ بارودۆخێکی سەختدا دەژین و دەبێت بەرگەی چەندین دۆخ خراپ بگرن.
سەبارەت بەوەی لەکاتی جەنگدا تاچەند کۆمەڵگەی مەدەنی گرنگی بە مەسەلەی پاراستنی ژنان داوە د. رووبار مەجید وتی: لەبەر كاریگەرییە مەترسیدارەکانی جەنگ لەسەر ژنانی سیڤیل و بەشدار لە شەڕدا، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان وەك دەزگایەكی جێبەجێكاری رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان گرنگی داوە بە پاراستنی ژنان لە ناكۆكییە چەكدارییەكاندا و رۆڵیان لە كۆتاییهێنان بە جەنگ و چەسپاندنی ئاشتیدا، لەبەرئەوەی ژنان بەشدار نین لە ئاڕاستەكردنی سیاسەت و بڕیاردان لە جەنگ ئەمە لەلایەك، لە لایەكی ترەوە توندوتیژی و پێشێلكارییە گەورەكان بەرامبەر بە ژنان لە كاتی جەنگدا دەبنە هەڕەشە بۆ ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی. ئەمەش لە رێگەی بڕیاری ژمارە (1325 - ژن و ئاسایش و ئاشتی) كە ئەنجومەنی ئاسایش لە (2000-10-13) دەریچواندووە، لە یەكێك لە بڕگەكانیدا ئاماژە بە بەشداریپێكردنی ژنان دەکات لە دانوستان و پرۆسەی ئاشتی و رێگەگرتن لە جەنگ و ئیدارەدان و چارەسەركردنیان و بەشداریكردن لەگەڵ هێزەكانی ئاشتیی پارێز و هۆشیاركردنەوەی ئەو هێزانە سەبارەت بە كێشەكانی ژنان و پێداویستییە تایبەتییەكانیان و پاراستنیان لە دەستدرێژی و توندوتیژی.
وتیشی: بەداخەوە زۆرجار دوای كۆتاییهاتنی جەنگ، هێشتا ژنان ناتوانن لەگەڵ ژیانی شارستانی و سروشتیی خۆیان بگونجێننەوە و كاریان بە ئاسانی دەستبكەوێت و دووبارە ژیانیان بنیادبنێنەوە، هەروەها ژنان لەلایەن كۆمەڵگەوە قبوڵ ناكرێن، بە تایبەتی ئەگەر توندوتیژیی سێكسیان بەرامبەر کرابێت، لەبەرئەوە دەبینین لەگەڵ ئەوەی ژنان جەنگەكان هەڵناگیرسێنن، بەڵام بە ناچاری بەشداری تێدا دەكەن و گەورەترین پڕیشكیان بەردەكەوێت.
رۆڵی ژنان لە پرۆسەی ئاشتیدا
لە کۆتاییدا تارا شێخ عوسمان دەربارەی رۆڵی ژنان لە پرۆسەی ئاشتی و بنیادنانەوە لە دوای جەنگ وتی: ئەوەی جێگەی دڵخۆشییە زۆربەی ژنان لەدوای کۆتاییهاتنی جەنگ، دەبنە بەشێک لە پرۆسەی بەرقەرارکردنی ئاشتی و لە زۆر ناوچەش راستەخۆ یان ناڕاستەخۆ بەشداردەبن لە سەقامگیرکردنی ئاشتیدا، بۆیە دەبینین لە زۆر ناوچەدا و پاش کۆتاییهاتنی شەڕ و ناکۆکییەکان، ژنانێک هەبوون لە رێگەی رێکخراوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانەوە کاریان کردووە بۆ پشتیوانی و پاڵپشتیکردنی ژنانی دیکە بۆ دەربازبوون لەو زەبرە جەستەیی و دەروونییانەی بەهۆی جەنگەوە بەریانکەوتووە و کاریان کردووە بۆ گەڕاندنەوەیان بەشێوەیەکی باشتر لە جاران.
هەندێک نموونەی ژنیش هەن هاوشانی پیاوان بەشداربوون لە بنیادنانەوەی ناوچە و وڵاتەکانیان و هەوڵیانداوە بۆ ئاوەدانکردنەوەی ئەوەی لایەنە شەڕکەرەکان تێکیانداوە.
لە هەموو ئەوانەشدا نابێت هەندێک راسپاردە و یاسای نێودەوڵەتی نادیدە لە بیر بکەین کە بوونەتە هۆی پاراستنی ژنان و تەنانەت منداڵانیش لە کاتی جەنگ و ململانێکاندا و یارمەتی ژنانیان داوە بۆ دووبارە هەستانەوە و بەشداربوون لە پەرەپێدان و گەشەپێدانی نیشتمانەکەیاندا.
د. رووبار مەجید ئەحمەد:
لەبەر كاریگەرییە مەترسیدارەکانی جەنگ لەسەر ژنان، رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان گرنگی داوە بە پاراستنی ژنان لە ناكۆكییە چەكدارییەكاندا و رۆڵیان لە كۆتاییهێنان بە جەنگ و چەسپاندنی ئاشتیدا، لەبەرئەوەی ژنان بەشدار نین لە بڕیاردان لە جەنگ
تارا شێخ عوسمان:
لە زۆر ناوچەدا و پاش کۆتاییهاتنی شەڕ و ناکۆکییەکان، ژنانێک هەبوون لە رێگەی رێکخراوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانەوە کاریان کردووە بۆ پشتیوانی و پاڵپشتیکردنی ژنانی دیکە بۆ دەربازبوون لەو زەبرە جەستەیی و دەروونییانەی بەهۆی جەنگەوە بەریانکەوتووە
