وڵاتانی ئەوروپا داوای راگرتنی شەڕی نێوان ئێران و ئیسرائیل دەكەن و ئەندامێكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقیش دەڵێت؛ جیهانی ئیسلامی ناتوانێت هیچ هەنگاوێكی كرداریی بنێت بۆ راگرتنی جەنگەكە و مامۆستایەكی زانكۆش دەڵێت؛ سەبارەت بە دۆسێیەی ئەتۆمی ئێران، وڵاتانی ئەوروپا بە دوو ئاڕاستە دەتوانن رۆڵ بگێڕن.
وڵاتانی عەرەبی هیچ رۆڵیان نییە لە جەنگی ئێران و ئیسرائیلدا
د. موسەنا ئەمین، ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق، بە كوردستانی نوێی راگەیاند: راگرتنی شەڕی نێون ئێران و ئیسرائیل بە جیهانی عەرەبی و ئیسلامی ناكرێت، بە تایبەتی لەم بارودۆخەی ئەو وڵاتانەی تێدایە كەوا یەكێتی و هێز و دیدگایەكی یەكگرتوویان نییە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ناوچەكە، ئەمە تەنها بە زلهێزەكانی وەكو (ئەمریكا، روسیا، چین، فەرەنسا، بەریتانیا) و وڵاتانی تری ئەوروپا دەكرێت و دەتوانن رۆڵیان هەبێت لە چاككردنی ئەم بارودۆخەی ناوچەکە گرتۆتەوە، بەڵام ئەگەر باسی وڵاتانی وەكو (پاكستان و توركیا) بكەین، ئەگەر بێت و پشتوانیی ئێران بكەن وەك جۆرێك لە یەكگرتنی سەربازیی و سیاسیی بۆ ئەوەی ئەم شەڕە لە بەرژەوەندیی ئیسرائیل یەكلایی نەبێتەوە، ئەمەش ئەگەرێكە لەوانەیە ڕووبدات و ئەگەرەکەش سنووردارە، بەڵام جگە لەمە بڕواناكەم وڵاتانی ئیسلامی بتوانن كاریگەرییەكی جەوهەریان هەبێت لە چۆنییەتی بەڕێوەچوونی ئەم جەنگە.
عیراق و جەنگی ئێران و ئیسرائیل
وتیشی: عیراق هیچ توانایەكی سەربازیی وای نییە ببێتە لایەنگر بۆ لایەنێكی شەڕەکە و ئیرادەیەكی سیاسی بەو شێوەیەش نییە، چونكە زۆربەی هەرە زۆری سیاسییەكانی عیراق لەگەڵ ئەوەن كە پێویستە عیراق بێلایەن بێت و نەبێت بە بەشێك لەم جەنگە، چونكە ئەگەر ببێت بە بەشێك لەم جەنگە، باجێكی گەورە دەدات و ناتوانێت هیچ دەستكەوتێك بەدەست بهێنێت و ناتوانێت ئێرانیش سەربخات و شتێك كە شایەنی باس بێت بۆ ئێرانی بكات.
(فەرەنسا، بەریتانیا، ئەڵمانیا)، گرنگی تەواو بەم دۆسێیەیە دەدەن
د. نیكۆڵا ئەشرەف شاڵی مامۆستای زانكۆ بە كوردستانی نوێی راگەیاند: سەبارەت بە دۆسێیەی ئەتۆمی ئێران، وڵاتانی ئەوروپا بە دوو ئاڕاستە دەتوانن رۆڵ بگێڕن.
یەكەمیان رۆلی سیاسی و دیبلۆماسییە كە رۆڵی ناوەندگیری دەبینن لە نێوان ئەمریكا و ئێراندا بۆ دووبارە دەستپێکردنەوەی دانوستاندنەکانیان، بە گشتی وڵاتانی ئەوروپا هاتوونەتە پێش لە دۆسێیەكە، سێ وڵات زۆر بە كارا و كاریگەری ئامادەییان هەیە کە بریتین لە (فەرەنسا، بەریتانیا، ئەڵمانیا)، ئەم وڵاتانە گرنگی تەواو بەم دۆسێیەیە دەدەن و مەبەستییانە بە رێگای ئاشتی چارەسەر ببێت، لەبەر ئەوەی بەردەوامبوونی ئەم دۆخە، راستەوخۆ ئاسایشی نەتەوەیی کۆی وڵاتانی ئەوروپای خستۆتە مەترسییەوە، بەهۆی ئەو هەڕەشە و مەترسییانەی بەرنامەی ئەتۆمی ئێران دروستی دەكات لە ناوچەكە و جیهاندا، هەروەها هەڕەشەکانی ئەو وڵاتە کە دەیكات لە داخستنی گەروی هورمز كە بەشێكی گرنگی جوڵەی بازرگانی و وزەی جیهانیی لە نەوت و گازی سروشتی لەسەرە، ئەمە لەپاڵ هێرش و لێدانە سەربازییەکانی ئێران بۆ سەر بەندەری حەیفا کە دەروازەی جوڵە و گرێدانی بازرگانی جیهانی نێوان دنیای رۆژئاوا و رۆژهەڵاتە و هەروەها گرێدراوی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا و ئەوروپایە، بەو پێیەی بەشێکە لەزنجیرەی گواستنەوەی نێودەوڵەتی و زامنکاری ئاسایشی وزە و بازرگانی جیهانییە، كۆی ئەمانە وایكردووە كە وڵاتانی ئەوروپا هەوڵی ناوەندگیری بدەن بە مەبەستی چارەسەركردنی دۆخەکە و گرژییەكانی نێوان ئەمریکا و ئێران بە شێوازی ئاشتی، بەڵام ئەگەر هاتوو ئەم ڕێگەچارەیە ئەنجامی نەبوو، ئەوا وڵاتانی ئەوروپا بە رێگای دووەم رۆڵی خۆیان دەگێڕن بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسێیەی ئەتۆمی ئێران و ئەو هەڕەشانەی دەیکات لەداخستنی گەرووی هورمز، ئەم رێگەیە زیاتر خۆی دەبینێتەوە لەو چوارچێوەیەی کە بریتییە لە دابەشكردنی رۆڵ لە نێوان (ئەمریكا و ئیسرائیل و ئەوروپا) دا، کە تێیدا ئەمریكا رۆڵی دیپلۆماسی و سیاسیی دەگێڕێت لەڕێگەی دانوساندن و گوشار خستنەسەر ئێران بەپشتیوانیکردنی ئیسرائیل لەهێرشەکانی و هەروەها بەشداریکردنی سنوردار و دیاریکراوی راستەوخۆ لە هەندێك لە هێرشەکان بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران. ئیسرائیل رۆڵی هێرشکردن و لێدانی سەربازی پێدراوە، بەمەبەستی لاوازکردنی ئێران و سفرکردنەوەی توانای ئەتۆمی، بەتایبەتی لەبواری پیتاندنی یۆرانیۆمدا، هاوتەریب بەشێکی تری رۆڵ دابەشكردنەكە، بەر وڵاتانی ئەوروپا کەوتووە کە رۆڵێکی ئابوورییە، کە ئەگەر هاتوو ئێران بەو ناوەندگیرییەی ئەوروپا دەیكات قایل نەبێت یاخود پێشنیارەكانی رەتکردەوە، ئەوا وڵاتانی ئەوروپا دیوی دووەمی رۆڵ گێڕانی خۆیان دەبینن لەسەپاندنی سزای ئابووری نوێ بەسەر ئێراندا و جێبەجێكردنی ئەو سزایانە كە لە چوارچێوەی بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکاندا هاتووە بە ژمارە (2231) لەساڵی 2015 كە پێی دەوترێت (snapback).
داخستنی گەرووی هورمز
وتیشی: ئەوەی ئێران دەیکات لە پیتاندنی یۆرانیۆمدا، بریتییە لە بەرەوپێشچونێکی نائاسایی تەكنەلۆجیای ئەتۆمی کە سەری کێشاوە بۆ چەكی ئەتۆمی، ئەمە وایكردووە وڵاتانی ئەوروپا نیگەران بن هاوشێوەی ئیسرائیل و ئەمریكا، چونکە وڵاتانی ئەوروپا وا لە دۆسێیەی ئەتۆمی ئێران دەڕوانن كە ئەم چالاكییانەی ئێران لەبواری پیتاندنی یۆرانیۆمدا دەیکات نائاسایی و سنووربڕ و مەترسیدارە، هەڕەشەکانی ئەو وڵاتەش بۆ داخستن و پەکخستن و لێدان لە ڕێڕەوە ئاوییەکان و بەندەرە جیهانییەکان لەوانە هەڕەشەکانی بۆ داخستنی گەرووی هورمز و هێرشەکانی بۆ سەر بەندەری حەیفا کە هەردووکیان بەشێکن لە زنجیرەکانی گواستنەوەی نێودەوڵەتی، مەترسی لەسەر ئاسایشی وزەی جیهانی و جوڵەی بازرگانی دروستکردووە.
کۆی ئەو بابەتانەش لەیاسای نێودەوڵەتیدا، بەهەڕەشە دادەنرێن بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی، کۆی ئەمانە وایكردووە ئەوروپا زیاتر ئاڕاستەی چارەسەركردنی خێرای ئەم دۆسێیەی گرتووە، لەبەر ئەوەی ئەوان وا لە بابەتەكە دەڕوانن كە بەردەوام بوونی ئەم دۆخە مەترسی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی و کەرتی وزە و بەرژەوەندییە ئابورییەكانیان دروست دەکات.
هەروەها ئاماژەی بۆ ئەوە کرد؛ لەم روانگەیەوە، وڵاتانی ئەوروپا هاوتەریب لەگەڵ گوشارەکانی ئەمریکا و بەردەوامیی هێرشە سەربازییەکانی ئیسرائیل دەست دەكەن بە گوشاری ئابووریی لە ڕێگای سەپاندنی سزای نوێ و کاراکردنی (سناباك) دژی ئێران. بە دوریش نازانرێت كە دۆسێیەی ئەتۆمی ئێران و موشەکە بالیستییە دورهاوێژەکانی و هەروەها گروپە میلیشیاکانی سەر بەو وڵاتە ئاڕاستەی وڵاتانی سستمی هەڵگری قەڵەم (penholder system) بکرێت، کە پێکدێن لە ترۆیکێکی سیانی (P3) و بریتین لەهەریەك لە (ئەمریکا، فەرەنسا، بەریتانیا). بۆ مامەڵەکردن لەگەڵیدا بەپێی ئەو میکانیزمانەی کە دەستوری نەتەوە یەکگرتووەکان دیاریکردووە، لە گرتنەبەری رێکارەکانی (رێکریکردن، بەرپەرچدانەوە، سەرکوتکردن) کە ئەوانەش جارێکی تر رێکاری تایبەت بەخۆیان هەیە لەڕێگای ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە.
رۆڵی ئەوروپا كەم نییە
هەروها راشیگەیاند؛ لەم چواچێوەیەدا کە لەسەرەوە ئاماژەم پێداوە، وڵاتانی ئەوروپا دەتوانن رۆڵی كارا و كاریگەر ببین، لە سنووری ئەو رۆڵ دابەشكردنەدا، کە دەرەنجام دەتوانن ئێران لە قاڵب بدەن و سنووری بۆ دابنێنن.
بۆیە ئەم رۆڵەی ئەوروپا كەم نییە و دەتوانرێت دەرەنجامی باشی لێ بەرهەم بهێنرێت بەتایبەتتر كە ئێران لە رووی دیبلۆماسییەوە كرانەوەیەكی زۆرباشی هەیە بە رووی دۆسێیەكەدا، بەڵام خوازیاری ئەوەیە كە ئەو گوشار و هێرشە سەربازییانەی لەسەریەتی، بە جۆرێك لە جۆرەكان رابگیرێت یان نەمێنێت بۆ ئەوەی بتوانێت هەم هەنگاوی زیاتر بنێت بۆ چارەسەرکردنی ئەو دۆخەی تێیدایە، هەم ئەو بەشە زۆر کەمەی کە ئەگەرێکی لاوازی هەیە مابێت لەبەرنامە ئەتۆمیەکەی، ئەویش لە ناو نەبرێت.
كوردستانی نوێ – هیوا كازم
