گۆڕانی کەشوهەوا و ئاگركەوتنەوە بەرۆکی جیهانی گرتووە

گۆڕانی کەشوهەوا و ئاگركەوتنەوە بەرۆکی جیهانی گرتووە کوردستانی نوێ بەدواداچوون بۆ هۆکارەکانی ئاگرکەوتنەوە لە جیهاندا دەکات

بەدواداچوونی - هیوا كازم

گۆڕانی کەشوهەوا و رووداوەکانی ئاگركەوتنەوە لە جیهاندا، مەترسیی راستەقینەی لەسەر ژینگە دروستکردووە و هەزاران كیلۆمەتر لە پوش و پاوان و دارستانی سوتاندووە، تەنها لە ماوەی چەند رۆژی رابردوودا ئاگری گەورە لە (ئەمریكا، یۆنان، ئەڵمانیا، تورکیا و سوریا..هتد) کەوتووەتەوە و زیانی زۆری گیانی و ئابوورییان بەدواوە بووە.
کوردستانی نوێ بەدواداچوونی بۆ ئاگرکەوتنەوەکان و هۆکارەکانی کردووە و بۆچوونی چەند شارەزایەک لەم راپۆرتەدا دەخاتەڕوو.

شۆڕشی پیشەسازی و گۆڕانی كەشوهەوا 
د.ساڵح نەجیب پسپۆڕی بواری زانستە ژینگەییەكان بە كوردستانی نوێ-ی راگەیاند، لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی رابردووەوە دووچاری گۆڕانی كەشوهەوا بووین، کە دەگەڕێتەوە بۆ شۆڕشی پیشەسازی، لە دەستپێكدا بە ئەندازەیەكی سنووردار بوو، بەڵام ساڵ لە دوای ساڵ لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان ئەم شۆڕشە بەرەوپێشچوونی گەورەی بەخۆیەوە بینی، بۆئەوەی كاروبارەكانی شۆڕشی پیشەسازی وەكو پێویست بەرێوەبچن، پێویستی بە وزە بوو، لە دەرئەنجامی چالاكییەكانی مرۆڤ و زیاد بەكاربردنی سوتەمەنییەكان كۆمەڵێك پێكهاتەی كیمیایی و گازیی زیانبەخش تێكەڵ بە بەرگەهەوا بوون، ئەمەش پێكهاتە سروشتییەكەی گۆڕی. لە ساڵانی (1850 بۆ 1900) گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن، كە یەكێكە لە گازە گەرمەكان، ئاستەكەی لە ناو بەرگەهەوادا گەیشتە (270 پی پی ئێم)، بەڵام ئێستا ئەو ئاستە گەیشتوە بە سەروو (430 پی پی ئێم).
وتیشی: ئەو بەرەوپێشچوونەی پیشەسازی، هۆكاربوو بۆ زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان و رەهەندی پزیشكی و تەندروستیی خەڵك بەرەوپێشچوو، بەڵام یەكێك لە لێكەوتە گەورەكان كە روویدا، گۆڕانی كەشوهەوا بوو، ئەو گۆڕانەش چەندین لێكەوتەی جیاوازی هەبوو، یەكێك لەو لێكەوتانە سووتانی دارستانەكان بوون. بێ سەروبەریی مرۆڤ لە تێگەیشتن بۆ ژینگە و سروشت لە هەندێك ناوچەدا وەك پێویست نەبوو، ئەوەش بووەهۆی چەندین لێكەوتە و كاریگەری جیاواز، بۆیە رێكخراوێكی جیهانی دامەزرا بە ناوی (رێكخراوی پاراستنی سروشت).
 
گۆڕانی كەشوهەوا
د.ساڵح نەجیب باس لەوە دەکات، زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان دەبێتەهۆی زۆربوونی پێداویستییەكان وەك (ماڵ و خانوو) و پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا و زیادبوونی ژمارەی ئۆتۆمبێل لەگەڵیشدا پیشەسازی ساڵ لە دوای ساڵ بەرەوپێشدەچێت، ئەوانەش كۆمەڵێك لێكەوتەیان هەیە، كە خۆی لە سووتانی دارستانەكان و نەمانی ئاو لە هەندێك شوێن و دیاردەی خۆڵبارین و بەبیابانبوونی هەندێك ناوچە و لەناوچوونی هەندێك بوونەوەردا دەبینێتەوە.
بەگوێرەی ئامارەكان (8 ملیۆن و 700 هەزار) زیندەوەری جیاواز هەن، ئەوانە هەموویان كەوتنە بارودۆخێكی دژوارەوە، ئەمەش وایكرد رێكخراوێك دروستببێت بە ناوی (IPCC)، کە ئاماژەی بەو لێكەوتانە كرد و داوای لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی كرد بە هانای هەسارەی زەوییەوە بێن و نەهێڵن زیاتر لێكەوتەكانی گۆڕانی كەشوهەوا و گەرمبوون هەبێت. هەرچەندە لە ساڵی (2015)دا كۆبوونەوەی (21) كرا سەبارەت بە گۆڕانی كەشوهەوا و كۆمەڵێك رێكکەوتنی باش ئیمزاكران بۆ بە هاناوەچوون و رزگاركردنی زەوی، بەڵام دوای ئەوەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەوكاتە و ئێستای ئەمریكا گەڕایەوە بۆ وڵاتی خۆی، بە یەك تویت هەموو رێكکەوتنەكانی هەڵوەشاندەوە، هەندێك وڵاتی هاوپەیمانی ئەمریكاش رێكکەوتنەكەیان جێبەجێ نەكرد.
د.ساڵح نەجیب روونکردنەوەی زیاتر دەدات و دەڵێت: ئەوەی هەیە چەند وڵاتێك هۆكاری سەرەكیی گۆڕانی كەشوهەوا و بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرمان بۆ نموونە (ئەمریكا، چین، هیندستان و چەند وڵاتێكی دیکەش)، بۆیە لە ساڵی (2015)ەوە تا ئێستا بارودۆخەكە بەرەو خراپی دەڕوات، سەردەمانێك ژمارەی دانیشتوانی عیراق (16) ملیۆن كەس بوو، ئێستا ئەو ژمارەیە زیادی كردووە بۆ (46) ملیۆن، لەگەڵیدا ئەو پانتاییەی هەیەتی (432) هەزار كلیۆمەتر دووجایە و ئەو رووبەرەی بۆ كشتوكاڵ و سەرچاوەی ئاو هەیبوو، كەمبۆتەوە، چونكە عیراق لە (٪9)ی داهاتی ئاوی لە ناوخۆدایە، ئەوەی تر هەموو لە دەرەوە دێت، بەروبومی كشتوكاڵی و ئاسایشی خۆراك و ئاو بەرەو هەڵدێر چووە، كەواتە لە بارودۆخێكدا دەژین ئەم كاریگەرییانە لەسەر ئێمەیە، رۆژ لە دوای رۆژ لەزیادبووندایە، تائێستاش كۆدەنگییەكی نێودەوڵەتی نییە بۆئەوەی وڵاتان پابەندبكات بە هانای ئەم گۆڕانكارییانەوە بچن.

(ئێستا بابەتێكی سەیر هەیە لە كوردستان، جووتیارەكانی خۆمان لە دوای دروێنە ناچن پوش و پاوانەكە جوان پاكبكەنەوە، بە داخەوە دەچن ئاگر لە زەویەكە بەردەدەن و دەڵێن خۆی پاكدەبێتەوە، بەڵام بە پێچەوانەوە لەبەرئەوەی كۆمەڵێك كرم و زیندەوەری سوودبەخش لەو خاكەدا هەیە، بە سووتاندنیان لەناودەچن، بەوەش بە پیتیی خاكەكە و رێژەی بەرهەمدارێتییەکەی كەمدەكەنەوە)

هەوڵەكانی رێگری لە گۆڕانی كەشوهەوا
ئەو پسپۆڕەی بواری زانستە ژینگەییەكان ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، ئەم گۆڕانی كەشوهەوایە دەبێتەهۆی هەندێك گۆڕانكاری، كە پێشتر نەبینراون وەك ئەو باران بارین و بەفربارینانەی لە چین و هیندستان و تەنانەت ئەمریكاش دەبینرێن، لای خۆشمان دەبینیت ساڵ بە ساڵ خراپتر دەبێت، ئەمساڵ دەبینیت باران بارین وەك پێویست نییە و وشكەساڵیی گەورە رووی تێكردووین، بەروبوومی كشتوكاڵی وەك پێویست نەبووە، لێكەوتەكانی بەپێی پێگە جوگرافیەكان زۆر جیاوازن و زۆر سەختن، ئەم بارودۆخە ئەگەر هەنگاوی گەورەی نێودەوڵەتی نەبێت بۆ رووبەڕووبوونەوەی، ئەوا كارەساتی زۆر گەورە دەبینین لەم هەسارەیەدا.
وتیشی: مرۆڤ تەنها بوونەوەر نییە لەسەر ئەم هەسارەیە، بە ملیۆنان بوونەوەری دیکەی لێیە چ رووەك یان ئاژەڵ یاخود باڵندە یان بەكتریا، نزیكەی شەش بۆ حەوت شانەنشینی ژیانی هەیە، ئەمانە لەناوچوون و نەمانیان خەریكە دەبێت بە دیاردە و ژیان دژوار دەبێت، بۆ نموونە ئەگەر توركیا ئاو بۆ عیراق بەرنەداتەوە ئەوا تەواوی خوارووی عیراق بەرەو چارەنووسێكی خراپ دەچێت و وایان لێ دێت بەشی زۆریان رووبكەنە هەرێمی كوردستان، دەڵێن لە خوارووی عیراق هەرچی خاكمانە بووە بە بیابان، سەرچاوەی ئاویمان نەماوە، هەرچەندە ئێستا توركیا بڕیاری داوە لە چركەیەكدا (500) مەتر سێجا ئاو بۆ عیراق بەربداتەوە، بەڵام ئەوە بە كاتی دەبینم.

ئاگرکەوتنەوە دیاردەیەکی زۆر کۆنە
هەر لە بەدواداچوونەکەماندا، پێشەنگ هەڵەبجەیی خوێندكاری دكتۆرا لە زانستە ژینگەییەكان لە زانكۆی وارشۆ لە پۆڵەنداوە بە كوردستانی نوێ-ی راگەیاند، ئاگركەوتنەوە، دیاردەیەكی زۆر كۆنە و لە سەرەتای مرۆڤایەتی و دروستبوونی ژیان لەسەر زەوییەوە هەیە، پێشتر ئەم دیاردەیە لەڕێگای هەورە بروسکەوە روویداوە، كە لە درەختەكان یان ناوچەیەكی داوە و ئاگری لێکەوتووەتەوە. بۆیە ئاگركەوتنەوە هەر هەبووە، ئەوەی ئەمڕۆ لە هەزاران ساڵ پێش ئێستا جیادەكاتەوە، بابەتی گۆڕانی كەشوهەوایە، كە گەورەترین و گرنگترین فاكتەرە و كاریگەریی لەسەر زۆربوونی رێژەی ئەو ئاگرانە هەیە کە لە جیهاندا دەکەونەوە.
وتیشی: هۆكارێكی زانستی ئاسانە، ئەویش ئەوەیە لە سەردەمی رابردوودا گەرمییەكی زۆر لەسەر زەوی نەبووە، بەهۆی ئەوەی پێشتر رێژەی شێ لە زەویدا زۆر زیاتر بووە بەراورد بە ئێستا، لەگەڵ بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما ئەو رێژەی شێیە بە تەواوەتی لەگەڵ خۆیدا هەڵیمژیووە بۆ نموونە لە زۆرێك لە ناوچەكاندا زەوی قلیش دەبێت و هۆكارەكەی ئەوەیە رێژەی شێی تێدا نەماوە، بە هەمانشێوە كاریگەریی لەسەر رووەكەكان و دارستانەكان هەیە، كە ئەو رێژەی شێیە كەمدەبێتەوە لەسەر درەخت و پوش و پاوان و دارستانەكان، كاریگەرییەكەی بەشێوەیەك دەبێت، کە بە بچوكترین ئاگر و كەمێك با بە ماوەیەكی كەم ناوچەیەكی زۆر گڕ دەگرێت و رووبەرێكی زۆر دەسووتێت.

وشكبوونەوەی زەوی و ئاگركەوتنەوە 
پێشەنگ هەڵەبجەیی لە قسەکانیدا باسی لەوەکرد، کەمبوونەوەی شێ ناوچەیی نییە و كاریگەری هەیە لەسەر هەموو جیهان. تەنها بابەتێك نییە لە شوێنێكی دیاریكراودا، بەڵكو لە هەموو جیهاندا هەیە.
پێشتر دەیانوت (25) ساڵ جارێك ئاگرێكی گەورە هەبووە لە ئەمریكا بە تایبەتی لە كالیفۆرنیا، بەڵام لە سەدەی (21)دا پێنج ساڵ جارێكە، واتە لە (25) ساڵدا پێنج رووداوی ئاگری گەورەمان هەیە، مانای وایە پێنج هێندە رێژەی ئاگركەوتنەوە زیادیكردووە، واتە لە 500 % زیادی كردووە.
وتیشی: لە ساڵی (2020)دا لە پۆڵەندا ئاگرێكی زۆر گەورە كەوتەوە و وتیان لە مێژوودا ئەمە یەكەمجارە ئاگرێكی وابكەوێتەوە، بە هەمانشێوە لە یۆنان و كۆریا، كە هیچیان دەستی مرۆڤیان تێدا نییە،  بەڵام لە دارستانەكانی ئەمازۆن هەردوو لایەنەكەی تێدایە، واتە دەستی مرۆڤ و خۆڕسكیشە، كە ئەمەش كاریگەریی زۆر دەكاتە سەر ژینگە، هۆكارەكەش ئەوەیە تۆ لەناو دارستانێكدا كۆمەڵێك ئاژەڵی فرەچەشنی لێ دەژی، ئەو ئاژەڵانە كاتێك لە شوێنێك ئاگر دروستدەبێت ناچارن كۆچ بكەن، هەندێكیشیان لە كاتی ئاگركەوتنەوەكە لەناودەچن، بۆیە ئەمە لەناوچوونی ژیانە لەو ناوچانەدا و كاریگەریی هەیە لەسەر ئەوەی فرەچەشنی نەمێنێت لە ناوچەیەكی دیاریكراودا، بۆیە كەوتنەوەی ئاگر كاریگەریی زۆری هەیە لەسەر مرۆڤ و لەسەر ئاژەڵ و لەسەر دار و درەخت.

كوردستان و رووداوی ئاگركەوتنەوە 
پێشەنگ هەڵەبجەیی لە درێژەی قسەکانیدا ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، بەداخەوە هەندێكجار لە كوردستانیش ئاگركەوتنەوەی مرۆڤی هەیە، كە پوش و پاوان دەسوتێن، بە بابەتی كۆمەڵایەتی یاخود سیاسی یان هەر بابەتێكی دیکە بێت، هەندێكجار ئاگرەكە لە كۆنتڕۆڵ دەردەچێت، ئەوەش كاریگەریی زۆری لەسەر ژینگە هەیە، هەروەها لەو ناوچەیەی ئاگرەكە روویداوە كار دەكاتە سەر پیسبوونی هەوا، دوای ئەوەش رێژەی بەرهەمداریی خاك كەمدەكاتەوە.
وتیشی: ئێستا بابەتێكی سەیر هەیە لە كوردستان، جووتیارەكانی خۆمان لە دوای دروێنە ناچن پوش و پاوانەكە جوان پاكبكەنەوە، بە داخەوە دەچن ئاگر لە زەوییەكە بەردەدەن و دەڵێن خۆی پاكدەبێتەوە، بەڵام بە پێچەوانەوە لەبەرئەوەی كۆمەڵێك كرم و زیندەوەری سودبەخش لەو خاكەدا هەیە، بە سووتاندنیان لەناودەچن، بەوەش بە پیتیی خاكەكە و رێژەی بەرهەمدارێتییەکەی كەمدەكەنەوە.

ئاگرکەوتنەوە وێرانکەرەکان
هەر لەسەر ئەم بابەتە، مەعروف مەجید سەرۆکی رێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە بە كوردستانی نوێ-ی وت: لە سەرەتای ساڵی 2025دا، ناوچەی لۆس ئەنجلۆس لە ئەمریکا ئاگری وێرانکەری بەخۆیەوەبینی بەتایبەت لە پالیسایدس و ئیتۆن، کە بووەهۆی چۆڵکردنی بەرفراوان و وێرانکارییەکی بەرچاو، هەروەها کۆریای باشوور ئاگری دارستانی بەرفراوانی بەخۆیەوەبینی، کە بووەهۆی گیانلەدەستدان و ئاوارەبوونی سەدان هەزار کەس.
ئاگرەکانی لۆس ئەنجلۆس بەهۆی شێی زۆر کەم و وشکەساڵی و بای بەهێزی سانتا ئانا توندتربوون، ئاگرکەوتنەوەکانی پالیسایدس و ئیتۆن لە وێرانکەرترین ئاگرکەوتنەوەی دارستانەکانن لە مێژووی کالیفۆرنیادا.
هەروەها زنجیرەیەك ئاگری دارستان لە سەرانسەری کۆریای باشوور سەریهەڵدا، لەنێویاندا زیاتر لە 20 ئاگری جیاواز لە یەک کاتدا کەوتوونەتەوە، بەهۆی ئاگرکەوتنەوەکانەوە لانیکەم 30 کەس گیانیانلەدەستدا و زیاتر لە 37 هەزار کەسیش ئاوارەبوون، چەندین پارێزگا لەلایەن حکومەتی وڵاتەکەوە وەك ناوچەی کارەساتبار ناسێنران.
ئاگرکەوتنەوەی دارستانەکان لە شوێنەکانی تر بۆ نموونە؛ دارستانەکانی تایگا لە سیبیریا، دارستانەکانی بۆریال لە کەنەدا، ئەمازۆن، کۆماری کۆنگۆی دیموکراتی و تورکیا، کە زیانێکی بەرچاویان بەخۆیانەوەبینی.
راشیگەیاند، داتاکانی مانگی دەستکرد بۆ ساڵی 2024 زیاتر لە 346 هەزار شوێنی گەرمی ئاگرکەوتنەوەی دارستانەکانی لە ئەمریکای باشوور دەرخستووە، کە نزیکەی 85 ملیۆن هێکتاریان لەناوبردووە. هەروەها ئاگرکەوتنەوەکانی ئەمازۆن لە گەورەترین ئاگرکەوتنەوەکانی جیهان بوو لەڕووی لەدەستدانی سەرەتایی دارستانەکانەوە.
لە بۆلیڤیا، لەدەستدانی دارستانە سەرەتاییەکان لە ساڵی 2024دا بە رێژەی 200 % زیادیکردووە و گەیشتووەتە زیاتر لە یەك ملیۆن هێکتار، ئەوەش وایکردووە دووەم گەورەترین رووبەری لەدەستدانی دارستانە سەرەتاییەکانی ناوچە گەرمەکان بێت لە دوای بەرازیل، هەروەها ئاگرکەوتنەوەکان کاریگەرییان لەسەر رووباری پانتانال هەبووە، کە گەورەترین تاڵاوی گەرمە لە جیهاندا و درێژدەبێتەوە بۆ بۆلیڤیا و پاراگوای.

پێشتر دەیانوت (25) ساڵ جارێك ئاگرێكی گەورە هەبووە لە ئەمریكا بە تایبەتی لە كالیفۆرنیا، بەڵام لە سەدەی (21)دا پێنج ساڵ جارێكە، واتە لە (25) ساڵدا پێنج رووداوی ئاگری گەورەمان هەیە، مانای وایە پێنج هێندە رێژەی ئاگركەوتنەوە زیادیكردووە، واتە لە 500% زیادی كردووە.

مرۆڤ و ئاگركەوتنەوە 
وتیشی: یەكێك لە هۆكارەكانی ئاگركەوتنەوە بە داخەوە گۆڕانی كەشوهەوایە بۆ نموونە بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما، وشكبوون و فەوتانی درەختەكان، كە گومانی تێدانییە ئەوانە بوونەتە هۆكاری زۆربوون و كەوتنەوەی ئاگرەكان، كەواتە گۆڕانی كەشوهەوا یەكێكە لە هۆكارە سەرەكییەكانی كەوتنەوەی ئاگر.
بە بۆچوونی مەعروف مەجید، مەرج نییە 100 %ی هۆكارەكانی ئاگركەوتنەوە پەیوەندییان بە مرۆڤەوە هەبێت، هەرچەندە لە كوردستان یان وڵاتانی دراوسێ ئەوەی بەدواداچوونیان بۆ كردووە، دەرکەوتووە بەشێكی هەرە زۆری هۆكارەكانی ئاگركەوتنەوە دەستی مرۆڤە جا بە دەستی ئەنقەست بێت یاخود بێئاگایی و بێباکی، بەڵام بەشێكی ئەو وڵاتانەی دیکە بە هۆكاری سروشتی بووە بۆ نموونە؛ بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما یان بوركانەكان یان هەندێك هۆكاری دیکە، گومانیشی تێدا نییە دەستی مرۆڤ رۆڵێكی سەرەكیی هەیە ئەگەر بەمەبەست بووبێت یان بێ مەبەست بۆ نموونە پاشماوەی ئەو گەشتیارانەی سەردانی ناوچە گەشتیارییەكان دەكەن. هەروەها ململانێی نێوان وڵاتان و شەڕ و جەنگەكان، كە دیسان ئەوانەش كاریگەریی گەورەیان هەیە لەسەر رووداوەكانی ئاگركەوتنەوە، بۆ نموونە ناوچە سنوورییەكانی عیراق و وڵاتانی دراوسێ زۆرترین زیانیان پێگەیشتوە بەهۆی ئەو ململانێ و شەڕانەی لەو ناوچەیەدا روویداوە، كەواتە گومانی تێدا نییە رۆڵی مرۆڤ لە هەندێك وڵات رۆڵی سەرەكی بووە.