گردی شوێنەواریی (تل براك)، یەكێكە لە شارە كۆنەكانی رۆژئاوای كوردستان

 ئەیاز هەركی

ناوچەی شوێنەواری تل براك، نزیكەی 40 كیلۆمەتر لە شاری حەسەكەوە دوورە، نزیكەی 45كم، لە باشووری شاری قامیشلۆوە دوورە. گردی تل براك دەكەوێتە كەناری چەمی رووباری چەق چەق و گەورەترین ناوچەی شوێنەواریی رۆژئاوای كوردستانە.
 شوێنەواری (تل براك)، بەهۆی هەڵكەوتە ستراتیژییەكەیەوە ئامانجی زلهێزەكان بووە لە مێژووی كۆندا و ناوەندێكی بازرگانی نێوان ئەنادۆڵ و كوردستان و میزۆپۆتامیای كۆن ببوە، ئەو شوێنەوارە دەكەوێتە سەر رێگای نێوان پارێزگای حەسەكە و شاری قامیشلۆ. لە دەورووبەری ئەو شوێنەوارەدا چەندین گردی بچووك هەن كە مێژووەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی كۆن.
گردی شوێنەواری تل براك، لە سەردەمی كۆندا، پێگەیەكی سترتیژی هەبووە و چەندین پارچەی شوێنەواریی گرنگ لەوێ دۆزراونەتەوە، سەرنجڕاكێشترینیان دۆزینەوەی پاشماوەی كۆشكی (نارام سین)ی ئیمپراتۆرییەتی (ئەكەدییەكان) بووە. بەپێی سەرچاوە مێژووەكان، كۆشكەكە لە دەورووبەری ساڵی 2200 پێش زایین دروستكراوە. گردە شوێنەوارییەکەی (تل براک)، یەكێكە لە شوێنەوارە بە ناوبانگەكانی سوریا و رۆژئاوای كوردستان، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 3000 ساڵ پێش زایین، و بە كۆنترین و گرنگترین ناوچەی شوێنەواری و دەستپێكی سەرهەڵدانی شارستانییەتی مرۆڤایەتی لە رۆژئاوای كوردستان و ناوچەكە بەگشتی دادەنرێت. 

گردە شوێنەوارییەکەی (تل براک)، یەكێكە  لە شوێنەوارە  بە ناوبانگەكانی سوریا و رۆژئاوای كوردستان، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 3000 ساڵ پێش زایین

سەرچاوە مێژووییەكان باس لەوە دەكەن كە گەشەسەندنی ئەم شارستانییەتە لە ژێر كاریگەریی شارستانییەتی بەناوبانگی نەینەوا پێشكەوتن و گەشەسەندنی بەردەوامی بەخۆیەوە بینیوە. مێژووی هەڵكۆڵینە شوێنەوارییەكان لە تل براك دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی 1930 تا 1939، ئەو كاتە شوێنەوارناس ماكس مالوان پاشماوەی پەرستگەیەكی دۆزیەوە كە دەكەوێتە سەر گردێكی شێوە هێلكەیی كە بەرزییەكەی شەش مەتر بووە و لە خشت دروستكراوە. شوێنەواری تل براك لە چەند گردێكی بچووك پێكهاتووە و 45 مەتر لە ئاستی دەشتەكانی دەورووبەری بەرز دەبێتەوە.
لەوبارەیەوە دكتۆر سلێمان ئەلیاس پسپۆڕی شوێنەواری لە قامیشلۆ، بە كوردستانی نوێی راگەیاند: گردی تل براك، لە كۆندا ناوی ناگاربووە و دەكەوێتە باكووری میزۆپۆتامیا لە رۆژئاوای كوردستان، لە نزیك ناحیەی تل براك لە پارێزگای حەسەكە. ئەم شوێنەوارە لە رابردوودا گرنگییەكی زۆری هەبووە، چونكە شوێنی جوگرافییەكەی دەكەوێتە ناوچەیەكی ئاوی و لە رووی ژیان و خۆشگوزەرانی كشتوكاڵییەوە گرنگ بووە و رێڕەوی بازرگانی بووە بۆ ناوچەكانی ئەنادۆل. لە دەستپێكی ساڵی 1930دا، شوێنەوارناسان دەستیان بە كاری هەڵكۆڵین كرد لە تل براك، بەڵام بەهۆی جەنگی جیهانی دووەمەوە كاری تێدا راگیرا تا ساڵی 1976 كە شوێنەوارناسەكان دەستیان بە كارەكانیان كردەوە.
وتیشی: نزیكەی چواردە ساڵە رۆژئاوای كوردستان ناوچەی شەڕ و ململانێ بووە و پێش شۆڕشی گەلانی سوریا لە ساڵی 2011، نزیكەی 19 تیمی شوێنەواریی بیانی لە رۆژئاوای كوردستان كاریان دەكرد. بەڵام لەگەڵ هەڵگیرسانی شۆڕش تیمەكان گەڕانەوە بۆ وڵاتی خۆیان. تا شەڕی سوریا بۆ هەمیشەیی نەوەستێت، ناتوانین بەشێوەیەكی دروست كاربكەین بۆ پاراستنی شوێنەوارەكانمان لە رۆژئاوای كوردستان بە گشتی.
هەروەها دەڵێت: گرنگترین شوێنەوارەكانی جیهان لە رۆژئاوای كوردستانن كە باكووری میزۆپۆتامیایە. بە تایبەتی ناوەندێكی شارستانی وەك گردی تل براك زیاتر لە 3 هەزار ساڵ پێش زایین شارستانی تێدا بەردەوام بوو.
شایەنی باسە، لە ساڵی 1930 ئەندازیارانی فەڕەنسی لە گردی تل براك پەیكەرێكی بازڵتیان دۆزییەوە، كە تا ئێستاش لە مۆزەخانەی لۆڤەر لە فەڕەنسا پارێزراوە. لەگەڵ چەندین كەلوپەلی دیكەی شوێنەواریی گرنگ لەوێ دۆزراونەتەوە.
 شوێنەوارناسان بەڵگەیان لەسەر یەكەمین شەڕی ناوخۆ لە مێژوودا لە چوار گۆڕی بەكۆمەڵدا دۆزیوەتەوە، كە مێژووەكەیان بۆ ساڵانی (3900 ـ 3600)ی پێش زایین دەگەڕێتەوە. هەروەها لە گۆڕە بە كۆمەڵەكاندا پاشماوەی زیاتر لە 100 كەسیان دۆزیوەتەوە كە كەللە سەری پارچە پارچە كراوی لەسەر یەكتر كەڵەكە بوو لە گۆڕەكاندا نێژرابوون.
 پارێزگای حەسەكە رووبەرێكی فراوانی هەیە و چەندین ناوچەی شوێنەواری لەخۆدەگرێت، گرنگترینیان گردی شوێنەواریی تل براكە. هەروەها زیاتر لە 1000 ناوچەی شوێنەواری گرنگ لە رۆژئاوای كوردستاندا هەن، كە هەندێكیان بوونەتە جێی سەرنجی شوێنەوارناسانی رۆژئاوای كوردستان و جیهان.