خــولـیـای زمـــان

  (2-1)

هەمووان دەیانوت: دوای دڵت بکەوە، کە
وامکرد، دڵم شکا....
(ئــەگاتا کریستی)  
 
بێگومان ئەو رستەیەی خانمە نووسەری ئینگلیزی (ئەگاتا کریستی-Agatha Christie)، لە تێگەیشتنێكی مێژووییەوە هەڵقوڵاوە و دڵی (هەمووان) رادەگرێت، بەڵام دڵی خودی (كریستی) دەشكێنێ، ئەگەرچی لە بتەڕەتدا ئـــەو شارەزاییە مێژووییە (گشتییە) بەرەو شكانی دڵ نییە، بەڵام بەهۆی گۆڕانگاریی زەمەنیــیەوە بـــەرەو شــكانی مانامان دەكاتــەوە! 
بەمجۆرە ئـــــەو قسەیەی (ئــــەگاتا کریستی) وەك شكانی مانــا، شكانی یەكەیەكی هاڕمۆنی مانایەكی دیاریكراوە، كە لە شارەزاییەكی زەمەنی ژیانکردنەوە بەرەو زەمەنی دەربڕینی تایبەت و جیاوازمان دەكاتەوە، بەڵام نەک بەو شێوەیەی کە شکانی مانا لە پەرچەکرداری ئاگاییەوە هاتبێتە ئاراوە، بەڵكو شکانی مانا بەو شێوەیەی کە کردەی ئاگایی بونیادی دەنێت!
لێرەوە زمان لە (بابەت)ەوە بۆ (کردە) دەگۆڕێت، لە هاوگونجانێكی مێژووییەوە بۆ جیاوازی و تایبەتمەندی، لە بیروڕای گشتییەوە بۆ بیروڕای كەسی، لە زەمەنێكی مێژوویی دیاریكراوەوە بۆ ساتەوەختێكی گۆڕاو و دواخراو. دەمەوێت بڵێم: ئەو جۆرە لە شكانی مانا کارێکی كەسی و داهێنەرانەیە، واتە ئەو کاتەی کە مانا باوەکان دەشکێن، ئەو كاتەی كە یەكە هاوگونجاوەكانی تێگەیشتن لە ژیانكردنی هاوبەش كاڵدەبنەوە، ئەو كاتەیە كە تەعبیركردن لە مانایەكی دیاریكراوی مێژوویی دەكەوێتە لێژییەوە، ئەو كاتەیە   مانا جیاوازەكان ساتەوەختی ژیانكردنی تایبەت دەنوێنن. 
بەمجۆرە دڵ شكاندن، شكاندنی مانایە و تەعبیر لە (کردەی تایبەتی زمان) دەكات، ساتەوەختی هاتنەدی كردەی زمان، ساتەوەختێكە رێڕەوەکانی بیرکردنەوەی سیستمی باوی زمان بەرەو جیاوازی دەگۆڕێت. ئەو کاتەی تێڕوانینمان بۆ تێگەیشتنی باو دەگۆڕێ، دەکەوینە نێوان (پەرچەکردار)ی ئاگایی بابەتیانەی شارەزایی (ئیمانۆیل کانت)ەوە، بەڵام گۆڕانكاری و داهێنان و جیاوازی دەلالەت لەو ساتەوەختە دەكات، كە (کردەی) ئاگایی (ولیەم دێلتا) و (زمانەوانیی نوێ) دایانڕشتووە.
لە پەرچەكرداری ئاگاییدا (بەدوای دڵ كەوتن) وەک شارەزایی و ئەزموونكردنی ژیان، خۆی دەنوێنێ. لە كردەی ئاگاییدا (دڵ شكان) كردەیەكی ساتەوەختیی تاکە کەسییە. كۆی ئەو كار و كردە مەعریفییە، لەلایەك تێگەیشتن وەک رێسا و یاسایەکی دامەزراو بەیان دەكات و لەلایەكی دیكەوە مانای گۆڕاو وەك بیركردنەوەیەكی دیكەی جیاواز و دواخراو دەنوێنێ! 
لێرەوە زمان وەک کردە و زمان وەک كار، دوو دامەزراوەی جیاوازی بیركردنەوە بەڕێوەیان دەبات، دوو دنیابینی جیاواز، یەكەمیان شارەزایی وەک ئەزموونی مێژوویی وەسف دەكاتەوە، دووەمیشیان شارەزایی بەردەوام وەک کردەی ساتەوەختی نمایانكردنی ئێستای ژیان بەرجەستە دەكات.
دواجار (شارەزایی) ئەو چركەساتەیە، كە مرۆڤ تێیدا دەژی، شارەزایی بریتییە لە كردەی ئاگایی، نەك ئاگایی كار، بەو مانایەش شارەزایی كردەیەكی ئەنتۆلۆژییە، نەك بابەتی ئەنتۆلۆژیا بێت. كەواتە كاتێك (بەدوای دڵی هەمووان دەكەوین)، شارەزایی دەبێتە بابەتی ئاگایی، بەڵام (دڵ شكان) بریتییە لە كردەی ئاگایی!
یەكەمیان كاری مێژووی ژیان بیر دەخاتەوە، دووەمیان بەردەوام كردەی ئێستای ژیان دادەهێنێتەوە. دەتوانین یەكەمیان دركبكەین، بـــــەڵام دووەمیان دەكەوێـــــتە دەرەوەی دركـــكردنــــەوە، یەكەمیـــان بیركردنەوەیـــــەكی نــــەگۆڕ دەسەپێنێ و دووەمیان گۆڕاو.
 
كۆنتڕۆڵكردن/ رزگاریی
لەنێوان بیركردنەوەی گۆڕاو نەگۆڕدا، بەردەوامی و ساتەوەخت، كار و كردە، زمان بەشێوەیەكی ئاسۆیی هەناســــە دەدات، وەك چۆن لە پەیوەندیــــی نێوان ســایكۆلۆژیا و ئەنتۆلۆژیادا، رێسا و پراكتیك، فیكر و جەستە، رەفتار و كردار، دەنگدانەوەی هەڵوێستی نەرێنی خۆی درێژ دەكاتەوە، چونكە زمان هەمیشە زیاتر لە زانینێك و زیاتر لە ئامرازێکی پەیوەندییکردن بــــووە، زمان هەمیشە بوارێکی جیاوازی خەباتە کە تێیدا هەم چەمکەکانی دەسەڵات داڕێژراون، هەم پێکهاتــــە کۆمەڵایەتییــــەکان چەسپاون، بەو مانایــــەش زمان لەلایـــەك وەک کۆنترۆڵکردن بەکاردەهێنرێت و لەلایەكی دیكــــەوە وەك هۆشیاریـــی رەخنــــەیی دەتوانێت رزگاربوون بێت لەم زاڵبوونە.
هەڵبەتە ئەمڕۆ زانستی زمان جەخت لەوە دەکاتەوە، کە زمان بێلایەن نییە، بەڵكو لەنێو خۆیدا هەڵگری كۆمەڵێك بازنەی تێگەیشتنی جیاوازە، هەڵگری سیستمێكی ئایدۆلۆژییە، پەیوەندیـیـــەکانـی دەســەڵات لەنێو کۆمەڵگەدا دەچەسپێنێت. (نۆرمان فێرکلیف) دەڵێت: دامەزراوە گەورەکان، چ سیاسی، میدیایی، یان ئابووریی بن، بۆ داڕشتنی تێڕوانینـــە گشتییەكانیان پشت بە وتار دەبەستن و ئاراستەکردنی تاکەکان بەرەو پێگەی تایبەت دەبەن، بۆ نموونە: شێوازی گێڕانەوەی یاساکان یان هەواڵەکان، تەنها هەڵبژاردنی زمانەوانی نییە، بەڵكو پرۆسەیەکە بەئەنقەست بۆ بەرهەمهێنانی واقیعێکی دیاریکراو، کە خزمەت بە بەرژەوەندیی هەندێک هێز دەکات. (نۆرمان فێرکلی) پێیوایە وشەکانی وتار تەنیا قسەکردن یان نووسراو نین، بەڵكو سیستمێکی ئاڵۆزن کە پەیوەندییە کۆمەڵایــــەتی و ئابوورییــــەکان بەرهەم دەهێننـــــەوە، لــــەڕێگای شیکردنــەوەی دەقــــە جۆراوجۆرەکانــــەوە ئاشـــکرای دەکەن، کە چۆن زمان بەکاردەهێنرێت بۆ سەپاندنی شەرعیەت بەسەر هەندێک پراکتیکدا، لەهەمان کاتدا هەندێکی دیکە پەراوێز دەخەن، بۆ نموونە: (لە وتاری سیاســـیدا، زاراوە بۆ ئاراستەکردنی رای گشتی بەکاردەهێنرێت، کــــە وشەی وەک(چاکسازی)، لــەبــــری (خۆپارێزی) و (سەقامگیری) لـــەبـــــری (کۆکردنەوە) بەکاردەهێنرێت، ئەوەش رێگاکە دەگۆڕێت، لەوێوە(نۆرمان فێرکلیف) گرنـــــگیی بــــە کاریگەریی گۆڕانکاریــیە کۆمەڵایـــەتی و تەکنۆلۆژییەکان لەسەر زمان دەدات، چونكە میدیای نــــــوێ و پەیوەندیی دیجیتاڵی دەبنـــە گۆڕەپانێکی نوێ بۆ بەرهەمهێنانەوەی دەسەڵات.
لە سەردەمی دیجیتاڵیدا وتار لە نوخبە نەریتییەکاندا بە سنوورداری نەماوەتەوە، بەڵكو بووەتە بوارێکی گەشەسەندوو کە گێڕانەوەی جیاواز، کێبڕکێی تێدا دەکات بۆ زیاتر شارەزایی بڕوانە: نۆرمان فێرکلیف- كتێبی (اللغة والسلطة)، وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە بۆ زمانی عەرەبی (محەمەد عنانی- 2016 - قاهیرە).
لێرەدا پرسیاری بنچینەیی ئەوەیە: ئایا دەتوانین خۆمان لە هەژموونی زمانەوانی  رزگار بکەین، یان زمان هەمیشە بە ئاشتی لە دەستی دەسەڵاتدا دەمێنێتەوە؟! 
وەڵامەکە ئەوەیە، زمــــان بوونێـــــــکی تۆبەکارانەی نییـــە، بەڵكــــــو فەزایەکی گۆڕاوە، کە دەتوانرێت بەپێی ئەو ئاگایی-هۆشیارییە رەخنەیــیە گۆڕاوەی  هەڵیگرتووە، دووبارە دابڕێژرێتەوە. بەمجۆرە توانای شیکردنەوەی وتار دەبێتە جۆرێك لە (تێگەیشتن) لەوەی نەک تەنها بۆ تێگەیشتن لە شارەزایی ئەزموونكردنی ژیان، یان جیهانی دەوروبەرمان، بەڵكو بەشدارییکردنــــە لە ساتەوەختــی ئاگایی ژیان و ئەو شارەزاییەش گرنگی خۆی لە گۆڕانكارییدا دەبینێتەوە.
بازنەی لۆژیكی/ بازنەی تێگەیشتن
(ئاسمان ساماڵە) بازنەی تێگەیشتن لەو وێنەیە، بۆ راستییەكی دیاریكراو دەمانبات، چونكە وێنەى دۆخێكى تایبەتى كەش و هەوایە، لەلایەكی دیكەوە ئاسۆیی و فرەڕەهەندە. بە بۆچوونی (ڤیتگنشتاین)، بازنەی تێگـەیشتنی (زمانەوانــی) پەیوەنـــــدی وێنەیــــەكی شیمانــــەیی زمانـــــە، بـــە نیگارەكێشراوەكانی جیهانەوە، بە دیوەكەی دیكەدا ئەو تێگەیشتنە،  پــــەیوەندییەكی دەرەكی و ناوەكی هەیە، بەڵام تێگەیشتنی بازنەی (لۆژیكی) زمانمان بە شێوەیەك بۆ دادەڕێژێت، كە دۆزەكان دەكەونە دەرەوەى زمان و دەرەوەى نیگارەكێشراوەكانی جیهان و دەرەوەی شیمانەییەوە.
بازنەی تێگەیشتن لە وێنەی كێشراوی (ئاسمان ساماڵە)دا، پانتاییەكی دەرەكی و ناوەكی بەرفراوان و شیاو و جیاوازی هەیە، لە بازنەی لۆژیكیدا كورت ناكرێتەوە، چونكـــــە (بازنــــەی تێگەیشتن) لە لۆژیكدا بەس نییە، ئەگەرچی پێویستە!
بازنـــــــەی تێگەیشتنــی لۆژیـــكیی زنجیرەییە، بۆ نموونە: تێگەیشتن لە ژمارە یەكەوە بۆ پێنج، ئەگەر ژمارە سێ ون بێ، تێگەیشتن لە ژمارە پێنج، لە ژمارە سێ دا دەوەستێ، كەواتە ئەگەرچی ژمارە سێ پێویستە، بەڵام بۆ تێگەیشتن لە ژمارە پێنج بەس نییە!! كەواتە پرۆسەی تێگەیشتنی لۆژیكیی زنجیرەییە، یەكەم دەمانداتە دەستی دووەم و دووەم دەمانداتە دەستی سێیەم، بەڵام تێگەیشتن لە زماندا ئاسۆییە، لە بازنەی تێگەیشتنی زنجیرەیی لۆژیكی، ناشێ لۆژیك تێپەڕێنین، چونكە لەو حاڵەتەدا خودی لۆژیك بێ مانا دەكەوێتەوە، بـــــەڵام بازنەی تێگەیشتنی ئاسۆیی، بریتییە لە دەرككردنی ئەقڵی ئەوی دیكە، ئەو شێوەیە لە درككردن لای (ڤیتكنشتاین) پێشخستنی بیرۆكەی یارییە زمانەوانییــەكانی لێدەكەوێتــــەوە، وەك ئەوەی زمان یارییەكی كراوەبێ لەگەڵ جیهانێكی فرەرەهەند دا.
 
ڤیتگنشتاین و میرلۆپۆنتی
(مۆریس مێرلۆپۆنتی) و (لۆدڤیك جۆزێف یۆهان ڤتێگنشتاین) لە گرنگترین فەیلەسوفانی سەدەی بیستەم دەژمێردرێن، هەرچەندە بەشێوەیەكی گشتی پێچەوانەی یەکترن، بـــــەڵام لێکچوونێکی زۆریان لەنێوانیاندا هەیە، چونكە هەردووکیان وێنەی کارتێریــی ئەقڵ و دەروون تێدەپەڕێنن! قسەكردن لەسەر وێنــــەی کارتێرییانەی ئەقڵ و دەروون، قسەكردنە لە رۆحێک، کە لەجەستە و جەستەی زماندا شاراوەتەوە، دەرئەنجامەکانی ئەو كارەش یەکخستنی جەستە و دەروونە، لە فۆرمێکی هاوبەشی ژیاندا.
مێرلۆپۆنتی كار لەسەر چەمكی ئەزموون دەكات، لە کاتێکدا (ڤیتگنشتاین) سەرنجی لەسەر رەفتاری زمانەوانی تۆخ دەكاتەوە، کە بیرۆکە بەناوبانگەکەی لەبارەی یارییــــە زمانییەکانــی لەسەر دامەزراندووە، بەم شێوەیە حەزکردنی (ڤیتكنشتاین) بۆ (زمان)، زیاتر لە هێما و پێکهاتەیــــەك لەخۆدەگرێـــت، بـــەڵام چەمکی ئەزموونی (میرلۆپۆنتی) تەنیــا لـــە رێــگای نیشتەجێبوونەوە بەردەستە بۆ مێرلۆپۆنتی ئەزموون واتە جەستە، جەستە واتە جیهان- ژیان، جیهان وەک چۆن ئەزموونی دەکەین و کارلێکی لەگەڵدا دەکەین.
لــــە كتێبـــی (المرئـــي واللامرئــي) جیهانناسی میرلۆپۆنتی لەڕێگای جەستەوە قسەی لێكراوە، ئەو كارلێكی جیهان و جەستە هەڵدەنێت، بە هەمان كاركردنی فینۆمینۆلۆژیستەكان، بنەمایەك بۆ درككردن لەڕێگای جەستەوە دادەمەزرێنێ، پێیوایە ئەوە جەستەیە بیردەكاتەوە، بەو مانایەش ئەزموونی مرۆڤ بە ئەزموونی جەستەوە گرێ دەدات، بەڵام بوون بۆ (ڤیتكنشتاین) واتە زمان و زمان واتە بوون- ژیان، ئەوەش بەو مانایە نییە، كە جیهان بوونی نییە، یان ئەزموون گرنگ نییە، بەڵكو بەو مانایەیە كە هەموو ئەو شتانەی ئەزموونی دەكەین و بیری لێدەكەینەوە، تێیدەگەین، بە بونیادی زماندا گوزەر دەكەن، (لە دەرەوەی زمان هیچ مانایەك نییە)، بۆیە هەموو هەوڵێك بۆ تێگەیشتن لە مانا، لێكدانەوەی هەر دەقێك لە زنجیرە بێكۆتاییەكانی دەقدا ئاماژە بە دەقێكی دیكە دەكات. كەواتە ( بوونی مرۆیی بە زمانەوە بەندە)، یان وەك (ژاك دریدا) لە(في علم الكتابة)دا دەڵێت: ئێمە لە جیهانی مانا جێگیرەكاندا ناژین، بەڵكو لە جیهانی بەردەوامی مانا دواخراوەكاندا دەژین! بەمجۆرە هەر یەك لە میرلۆپۆنتی و ڤیتكنشتاین، قسە لەسەر پێویستیی هەڵوەشانەوە و دواخستنی مانا و وێنە جێگیرەكانی جیهانی زمان و وێنە شێواوەكانی ئەو شوێنە دەكەن، كە ئێمەی تێداین! واتە لێکۆڵینـــەوە لـــــە دیــــاردەی هەڵوەشانەوە و دواخستنی رۆژانەیی و گۆڕانكارییەكان دەكەن.
(مێرلۆپۆنتی) نوێنەرایەتی چوارچێوەی بیرکردنەوەی بابەتی دەکات، بەو مانایەی چەمکی جیهان وەک بچووککراوە بۆ بنەڕەتیترین ئەتۆمەکانی تەماشا بكەین، کە لە پەیوەندییە هۆکارەکاندا لەگەڵ یەکتردا ریزکراون، ئەوەش دەبێتە تێگەیشتنی دوو هەڵوێست بە دوو رواڵەتی دژ بەیەک: یەكەمیان ئەزموونگەریی، کە پێیوایە ئاگایی-هۆشیاری تەنیا یەکێکە لە شتەکانی جیهان و بوونێکی فیزیکی هەیە و دەتوانرێت بچووک بکرێتەوە بۆ ئەتۆمە بنەڕەتییەکانی و رەفتارەکانی بەپێی یاسا روون بکرێتەوە. دووەمیان رۆشنبیریی کە پێیوایە ئەوە ئاگایی-هۆشیارییە جیهان و جیاوازییەكانی پێکدەهێنێت. ئەوەش ئەو وێنەیەیە کە لەلایەن کارەکانی ڤیتگنشتاینەوە هەوڵی هەڵوەشانەوە و دواخستنی دەدرێت، چونكە (ڤیتكنشتاین) قسە لە جیهانی زمان دەكات، بەو مانایەی  زمان خودی ئاگایی-هۆشیارییە، ئەوە زمانە جیاوازییەكـــان و بەكارهێنانــــە جیاوازەكان نیشان دەداتەوە، كەواتە هەر لە رێگای زمانەوە مرۆڤ هەست بە بوون و هەبوونی خۆی و دنیا دەکات، بەردەوام خۆی دەناسێت و دنیا ناسدەكاتەوە.
لەو تێگەیشتنەوە مرۆڤ بە وشە بیردەكاتەوە، بۆیە لای (ڤیتكنشتاین) خودی زمان ئەو یارییەیە، کە ئەزموونی هەستیـــاریی بــــــۆ ئاگایـــی-هۆشیاری و ئەزموونـــی ئاگایـــی-هۆشیاری بۆ تێگەیشتنی جیاواز دەگۆڕێت. بەو مانایەش سیاقی كۆمەڵایەتی و كردەی ئەقڵی لەیەك جیادەكاتەوە و پێیوایە راڤەكردنی مانای زمانەوانی بە سیاقە كۆمەڵایەتییەكانەوە بەندە، نەك بە كردەی دەروونی و ئەقڵییەوە، چونكە كردەی دەروونی و عەقڵی پشتگیریی لە راڤەكردنی مانا زمانەوانییەكانی ناكات، بەڵكو پشتگیریی لە مانای دەستەواژییەكان دەكات. كەواتە ئەگەر بشێ ناو لە ژیانی(نیشانەکان- علامات) بنێین، دەبێ لە بەكارهێنانە جیاوازەكانەوە (سیاقە كۆمەڵایەتییەكان) دەستپێبكەین. هەڵە و راست ئەوەیە كە خەڵك دەیڵێن، خەڵك لەسەر ئەو تێگەیشتنە پێكهاتوون، كە بەكاری دەهێنن، هەڵبەتە ئەو گونجانە مەرج نییە بە بیروڕاوە بەند بێ، بەڵكو شێوەیەكی ژیانی بەیەكەوە گونجاوی زمان و خەڵكە.

ژاك دریدا

ئــەگاتا کریستی