پرسی هەڵبژاردنی هەرێم و پێوەرەكانی بێگەردی و جوگرافیا و کۆتا

شەمێران سلێمان

مێژووی هەڵبژاردن و هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان
هەڵبژاردن ئامرازێكی بنچینەییە كە دەرفەت دەڕەخسێنێت بۆ هاووڵاتیان تا بەشداریی لە دیاریكردنی دەسەڵاتدارانی وڵاتەكەیاندا بکەن، ئەمەش بەو مانایە دێت کە هاووڵاتیان بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەشداردەبن لە بەڕێوەبردنی كاروباری وڵاتدا و یەكێكیشە لە مافەكانی  هەر تاكێک و گەلانیش لە پێناوی بەدەستهێنانی ئەو مافەدا تێكۆشاون.
لەوڵاتە دیموكراسییەكاندا مافی دەنگدان بە گرنگترین بنەمای پەیڕەوكردنی سیاسەت دادەنرێت، ئامرازێكی ئاشتییانەی دەستاودەستكردنی دەسەڵاتە، ئێستاش چەندین سیستم و شێوازی جیاوازی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن و پڕۆسەی گۆڕینی دەنگ بۆ كورسی لە وڵاتاندا بەپێی سروشتی كۆمەڵگەكە پەیڕەو دەكرێت.

هەڵبژاردن چییە؟
وەكو زاراوە بریتییە لە هەڵبژاردن و دیاریكردنی كەسێك (كاندیدایەك) لەنێوان كۆمەڵە كاندیدایەكدا بۆئەوەی ببێتە نوێنەری كۆمەڵێك دەنگدەر كە باوەڕیان پێی هەیە.
 هەڵبژاردن وەكو مافێكی گشتی ئامرازێكە بۆ دەربڕینی ویست و ئیرادەی هاووڵاتیان لە دیاریكردنی فەرمانڕەوای وڵات و نوێنەرەكانیان لە پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاكاندا.

گەشەی مێژوویی چەمكی هەڵبژاردن
لە سەردەمی گریکی و رۆمانییەكاندا، هەڵبژاردن رۆڵێكی گرنگی نەبووە، چونكە مافە شارستانی و سیاسییەكان بۆ بەشێك لە هاووڵاتیان فەراهەم بووە، ئەوانی تر هەموویان حسابی كۆیلەیان بۆ کراوە، یان هەر بە فیعلی کۆیلە بوون و هیچ مافێكیان نەبووە. وەكو پڕۆسەیەكی دیموكراسی لەو سەردەمەدا خەڵكی لەگۆڕەپانێكدا كۆدەبوونەوە راوێژیان دەكرد و بڕیاریان دەدا و دەنگیان دەدا. بیروباوەڕێكی زاڵیان هەبوو، پێیانوابوو شێوازی تیروپشك بابەتەكە بۆ ویستی خوا بەجێدەهێڵێت، ئەوەش پێچەوانەی پڕەنسیپی یەكسانییە لە نێوان هاووڵاتیاندا.

هەڵبژاردن لە سەدەكانی ناوەڕاستدا
كەوتنی ئیمپراتۆرییەتی رۆمانی بووە هۆی كەمبوونەوەی بیری دەسەڵاتی گشتی لە ئەوروپا. ژیانی تاك بەشێكی دانەبڕاوی ژیانی كۆمەڵەکان بووە، بەڵام تاك لە رێگەی كۆمەڵەكەیەوە نەبێت، نەیدەتوانی پەیڕەوی مافەكانی بكات، چونكە كۆمەڵەكان نوێنەرایەتیی تاكیشیان دەكرد. رۆڵی كۆمەڵەكان نوێنەرایەتی كردن بوو، هەر كاتێك پاشاكان هەستیان دەكرد پێویستیان بە پاڵپشتییان هەیە، بانگهێشتی كۆبوونەوەكانیان دەكردن. ئەوەش بۆ ئەوە نەبوو بەشداربن لە بەڕیوەبردندا، بەڵكو كارەكانیان لە بڕیارداندا لە سەپاندنی باجی نوێدا كورت ببۆوە.
هەڵبژاردن لە سیستمی نوێی دیموكراسیدا
لە سەدەی هەژدەیەمدا و لەگەڵ دەركەوتنی تیۆری (سەروەریی گەلان)دا دیموكراسی و نوێنەرایەتیكردن لە رێگەی هەڵبژاردنەوە پێكەوە بەسترانەوە. هەربۆیە ئەستەمی جێبەجێكردنی دیموكراسیی راستەوخۆ بەهۆی نەبوونی تواناوە لە كۆكردنەوەی كۆمەڵە گشتییەكان لە وڵاتە گەورەكاندا لەلایەك و زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان و دەنگدەران لەلایەکی دیکەوە، پێویستی و داواكارییەكانی گەلیش زیادیكرد و كاروباری حكومەتیش ئاڵۆزتربوو. بەو هۆیەشەوە نوێنەرایەتی كۆمەڵەكان بەس نەبوون بۆ كاروباری دەوڵەت، هەروەها كاریگەریی پیاوانی ئایینی لەسەر دەنگدەران بووە جێگای رەخنەی توند، لە ئەنجامدا لە ئەوروپا چەمكێكی نوێ‌ سەریهەڵدا، ئەویش دیموكراسی نوێنەرایەتی بوو.
سەدەی نۆزدەیەم تێكۆشانی گەورەی بەخۆوە بینی، ئەویش لەپێناو دیموكراسی و داواكاریی بەرفراوانكردنی هەڵبژاردن بە ئامانجی گەیشتن بە (دەنگدانی گشتی). لێرەوە پەیوەندیی نێوان دیموكراسی و مافی دەنگدان و مافی تاك هاتەئاراوە و هەڵبژاردن بووە ئامرازێكی بنەڕەتی پاراستنی سەرپشكی (ئارەزوومەندانە) لە هەڵبژاردنی دەسەڵاتداران و گەیشتن بە كورسی دەسەڵات لە رێگەیەكی رەواوە.

نموونەی فۆڕمی دەنگدانی یەکەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان - 1992

یەكەم هەڵبژاردن
هەڵبژاردن مێژوویەكی كۆنی هەیە، وەكو دەوترێت لە مێژە هەڵبژاردن هەبووە و وردە وردە گەشەی كردووە و لەگەڵ پێداویستییەكانی هەر قۆناغێكی مێژووییدا خۆی نوێ كردۆتەوە، كەواتە هەڵبژاردن پڕۆسەیەكی كۆنە و نوێ‌ نییە.
لە سەردەمی یۆنانی و رۆمانەكاندا هەڵبژاردن کراوە بۆ دیاریكردنی ئیمپراتۆرییای پیرۆز، یان پاپای كەنیسەی كاسۆلیكی. 
لەساڵی 920 ز لە ویلایەتی (تامیل نادو) گەڵا و پەلكی خورمایان لە هەڵبژاردنەكاندا بەكارهێناوە، دەنگدەران ناوی كاندیدی خۆیان لەسەر گەڵای دارخورما دەنووسی و دەیانكردە ناو قاپێكی قوڕەوە (لەبری ئەو سندوقەی كە ئێستا خۆمان كاغەزی دەنگدانەکەی تێدەكەین).

هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان
یەكەم خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە ئەوكات ناوی (ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردستان-عیراق) بوو، لە رۆژی 19/5/1992 بەڕێوەچوو، بەپێی یاسای هەڵبژاردنەکە بەربەستی7 ٪ دانرابوو، واتە هەر حزبێك نەیتوانیایە ئەو رێژەیە لەکۆی دەنگەکان بەدەست بهێنێت،  ئەوا نوێنەری نابێت لەناو پەرلەماندا، ئەوەش هۆكار بوو كە تەنها یەكێتی + حزبی زەحمەتکێشان بە هاوپەیمانی و پارتی بتوانن بگەنە پەرلەمان. ئەگەرچی دەبوو چوار ساڵ جارێك هەڵبژاردن بكرێت، بەڵام بەهۆی شەڕی ناوخۆوە خولی دووەم دواكەوت بۆ دوای پڕۆسەی ئازادیی عیراق 2005.
خولی دووەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا لە رۆژی 30/1/2005 دا بەڕێوەچوو. لەم خولەدا ژمارەی كورسییەكان بۆ 111 كورسی بەرزكرایەوە و لەكۆی 13 لیست، تەنها سێ‌ لیست توانیان بگەنە پەرلەمان.
خولی سێیەمی پەرلەمان و یەكەم هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لە 25/7/2009 بەڕێوەچوو، خولی چوارەمیش لە 21/9/2013 و خولی پێنجەمیش لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو.
ئێستاش حزب و لایەنە سیاسییەكان و خەڵكی كوردستان لەبەردەم خولێكی دیكەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كورستاندان، جیاواز لە رابردوو لەنێوان حزبەكاندا مشتومڕێكی زۆر هەیە لەسەر هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، کە پێدەچێت و یەگەر زۆرە ئەمجارەش هەڵبژاردن لە وادەی ئاسایی دوادەكەوێت بەهۆی ئەو مشتومڕەوە کە هێشتا نەگەیشتۆتە ئەنجامێک کە هەموو لایەنەکان لەسەری بسازێن، بۆیە پێناچێت خولی شەشەم لەكاتی خۆیدا بكرێت و رەنگە بكەوێتە بەهاری ساڵی داهاتووەوە ئەگەر لەم مانگەدا بڕیاری کۆتایی لەسەر نەدرێت.
ئێستا گفتوگۆیەكی زۆری لە هەردوو کایە سیاسی و میدیایی لەسەر هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان لەئارادایە، كە بووەتە هۆی دروستبوونی كەلێن و درز لە پەیوەندیی نێوان حزب و لایەنە سیاسییەكان بەگشتی، وەكو چۆن بەر لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق پارتی دیموکراتی کوردستان بەتەنیا چووە بەغدا و لەدوای هەڵبژاردنیش رێکەوتنێکی لە دەرەوەی ئیجماعی کوردی کرد بۆ دروستکردنی هاوپەیمانییەکی گەورە و بەو هۆیەشەوە یەكڕیزیی ناوماڵی كورد تێکچوو، لەم پرسەشدا كە پرسی هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنە، پارتی دیموکراتی کوردستان لەدەرەوەی رای ئیجماعی حزب و لایەنە سیاسییەکانی کوردستان سوورە لەسەر ئەوەی کە بەهەمان میكانیزمی 30 ساڵ پێش ئێستا هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت، لەکاتێکدا سەرجەم حزبەكانی تر لەگەڵ هەموارکردنەوەی یاساكەدان، هەموویان بە یەكێتی و گۆڕان یەكگرتوو و كۆمەڵ و نەوەی نوێ لەگەڵ هەموارکردنەوەی یاساكەدان بەجۆرێك كوردستان دابەش بکرێت بەسەر چوار بازنەدا.

نوێنەرایەتی جوگرافی و کۆتاکان
ئەم خواستەی زۆرینەی حزبەکان لەپێناوی گەڕانەوەی بەشێك لە دادپەروەریدایە لە نوێنەرایەتی جوگرافی و دابەشكردنی كورسی كۆتاكان بەسەر بازنەكاندا، بەجۆرێك كۆتاكان خۆیان نوێنەری خۆیان هەڵبژێرن و لە هۆڵی پەرلەمانیش نوێنەرایەتی خۆیان بكەن، هەروەها پاكکردنەوەی تۆماری دەنگدەران و بەكارهێنانی كارتی بایۆمەتری، ئەمانە ئەو بابەتانەن كە بە جێبەجێكردنیان دەتوانین هەڵبژاردنێكی پاك بەڕێوەبەرین.
لێرەدا پارتی دیموکراتی کوردستان بەوە پاساو بۆ ئەوە دەهێنێتەوە کە گوایە دەبێتە هۆی دواکەوتنی هەڵبژاردن لەوادەی یاسایی خۆی و پێشی وایە بەوە دەتوانێت تاوانی دواكەوتنی هەڵبژاردنەکە بخاتە ئەستۆی لایەنەكانی ترەوە کە ئەوەش پاساوێکی زۆر لاوازە، لەكاتێكدا تەواوی فراكسیۆنەكان سوورن لەسەر ئەوەی ئەگەر پێكەوە رێکبكەون لە ماوەیەكی كەمدا هەموو ئەو كارانە لە پەرلەمان تێدەپەڕێنرێت.

دووەم: سیستمی هەڵبژاردن
هەڵبژاردن وەكو كۆڵەكەیەكی بنچینەیی دیموكراسی و میكانیزمێك بۆ دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات، چەند سیستمێكی تایبەت بەخۆی هەیە، هەر سیستمێكیش كۆمەڵێك رەگەزی هەیە لەوانەش شێوازی دەنگدان، فرە بازنەیی و یەك بازنەیی، ئەگەر فرە بازنەیی بوو، ئەوا قەبارەی بازنەكان چەندە و هەر بازنەیەك چەند كورسی دەبێت، لە كۆتاییشدا چۆنێتی گۆڕینی دەنگ بۆ كورسی.
هەر یەكێك لە سیستەمەكانی هەڵبژاردن بە رەگەزە پێكهێنەرەكانییەوە كاریگەریی راستەوخۆی دەبێت لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەكان و لێكەوتەی سیاسی دەبێت، هەروەها كاریگەریی راستەوخۆی هەیە لەسەر ئەوەی چ لایەنێكی سیاسی زۆرترین كورسی دەباتەوە و دەسەڵات دەگرێتە دەست.
 هەر بەهۆی كاریگەریی سیستمەكەوە لەسەر ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، حزب و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان ئێستا ناكۆكیی قووڵیان هەیە لەسەر هەمواركردنەوەی یاسای ژمارە (1 )ی  هەڵبژاردنی ساڵی 1992، چونكە لە یاساكەدا هەموو هەرێمی كوردستان بە یەك بازنەی هەڵبژاردن جێگیركراوە، ئەوەش هۆكاری دروستبوونی ناعەدالەتییە لە نوێنەرایەتی جوگرافیدا. بەڵام لەهەمان كاتدا لە بەرژەوەندی حزبە بچووكەكانە.
سیستمی هەڵبژاردن كاریگەریی دەبێت لەسەر نەخشەی سیاسیی پەرلەمان، ئەگەر بێین سەیرێكی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقی ساڵی 2021 بكەین و بەراوردی بكەین بە هەڵبژاردنی 2018، بە روونی بۆمان دەردەكەوێت كە ژمارەی كورسی بەشێكی زۆر لە هێزە سیاسییەكان گۆڕانکاریی گەورەی بەسەردا هاتووە، چونكە لە خولەكانی پێشتردا دەنگدان بۆ لیست دەگەڕایەوە و كەمترین دەنگ دەفەوتا، بەڵام لە دوایین هەڵبژاردندا لەبەرئەوەی یاسای هەڵبژاردنەكە گۆڕرا و دەنگ بە كاندید دەدرا نەك لیست، هەروەها سیستمەكەش گۆڕا بۆ براوەی یەكەم لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن.
 لەلایەكی دیکەشەوە پێشتر هەر لیستێك هێندەی قەبارەی دەنگەكانی كورسی بەردەكەوت، بەڵام هەڵبژاردنی رابردوو وانەبوو، بۆ نموونە رەوتی سەدر بە نزیكەی 850 هەزار دەنگەوە توانی 73  كورسی بەدەست بهێنێت، بەڵام لیستێكی وەكو هاوپەیمانیی عەزم بە نزیكەی 420 هەزار دەنگ 14 كورسی بەدەستهێناوە (ئەگەر بەراوردێكی ژمارەی دەنگ و كورسییەكانی نێوان رەوتی سەدر و عەزم بكەین، دەبینین جیاوازییەكی زۆر لە نێوانیاندا هەیە، چونكە عەزم نیوەی سەدر دەنگی هێناوە، بەڵام كورسییەكانی پێنج یەكی كورسییەكانی رەوتی سەدرە). یان هاوپەیمانی تەقەدومی نیشتمانی بە نزیكەی 640 هەزار دەنگ 37 كورسی بەركەوتووە، هەروەها دەوڵەتی یاساش بە زیاتر لە 500 هەزار دەنگ 33 كورسی بەدەستهێناوە.
ئەوەش پەیوەندیی بە دوو خاڵی بنچینەییەوە هەیە، لەلایەك پەیوەندیی بە خۆگونجاندنی حزبەكانەوەیە لەگەڵ یاسا نوێكە، بۆیە ئەوانەی نەیانتوانیووە باش خۆیان بگونجێنن، بەدەنگێكی زۆر كورسییەكی كەمیان هێناوە، پێچەوانەكەشی راستە. 
لەلایەكی دیکەشەوە ئەو جیاوازییەی لەنێوان ژمارەی دەنگ و كورسییەكانی حزب و هاوپەیمانییەكاندا هەیە، پەیوەندیی بە رەگەزی هەڵبژاردنەكەوە هەیە، چونكە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لە خولی چوارەمدا تەواوی عیراق 18 بازنە بوو، بەڵام لە هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021دا دابەشی 83 بازنە كرا و سیستمی براوەی یەكەم پەیڕەو كرا، هەروەها بەهۆی یاسا نوێكەوە نزیكەی 50 كاندیدی سەربەخۆ دەرفەتی ئەوەیان بۆ رەخسا بچنە ئەنجومەنی نوێنەرانەوە، لەكاتێكدا لە خولی پێشوودا تەنها دوو كاندیدی سەربەخۆ هەبوون.

پڕۆسەی جیاکردنەوەی دەنگەکان لەلایەن کارمەندانی کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەوە

هەموارکردنەوەی یاساکەی هەرێم
هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كورستان، بەجۆرێك بكرێـتە فرە بازنەیی و كۆتاكان دابەشی بازنەكان بكرێن و تۆماری دەنگدەران پاكبکرێتەوە کە دەنگدەر تەنها بتوانێ‌ بە كارتی بایۆمەتری دەنگ بدات، ئەوا كوردستان لەڕووی نەزاهەی هەڵبژاردنەوە پێ دەنێتە قۆناغێكی نوێوە و هاووڵاتیانیش جارێكی تر متمانەیان بە سندوقەكانی دەنگدان بۆ دەگەڕێتەوە.
 بابەتی ساختەکاری و دەنگدان بە ناوی مردوو و هاووڵاتیانی پارچەكانی ترەوە لە بەرژەوەندیی لایەنێکی دیاریکراو كۆتایی پێدێت، یان هیچ نەبێت سنوورێكی بۆ دادەنرێت.
هەر لەبەرئەوەیە گۆڕانكاریی لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و گۆڕانكاری لە سیستمی هەڵبژاردنەکەدا كاریگەریی لەسەر نەخشەی سیاسی ناو پەرلەمانیش دروست دەکات.
 لەلایەكی دیکەشەوە كاریگەریی لەسەر پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو دەبێت، كەواتە ئەوانەی دژی هەمواركردنەوەی یاساكەن، ترسیان لە سندوقەكانی دەنگدان هەیە، ئەگەرنا گۆڕینی سیستم و یاسای هەڵبژاردن زەروورەتی ئەم قۆناغە مێژووییەیە كە تێیدا دەژین.
لێرەدا دەپرسین، بۆچی هەموو حزبەكانی كوردستان ئامادەبوون بەشداریی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بكەن كە چوار پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان دوانزە بازنە بوو و بە كارتی بایۆمەتریش دەنگ درا، بەڵام ئامادە نەبین بۆ پەرلەمانی كوردستان بكرێت بە چوار بازنە و كارتی بایۆمەتری بكرێتە بنەما و پێوەر؟ وەڵامەكە روونە، چونكە حزب هەیە دەزانێ‌ت بەشێكی كورسییەكانی خۆی لەگەڵ ژمارەیەك لە كورسی كۆتاكاندا لەدەست دەدات، ئەوە ئەو گرفتە گەورەیەیە کە لەبەر دەمیاندایە، نەك پاساو هێنانەوەی كەمی كات، چونكە بەپێی هەمواری یاساكە بێت هیچ حزبێك ناتوانێ‌ت خولی داهاتوو هەڕەشەی بەكارهێنانی زۆرینەی پەرلەمانی بكات، سەرەڕای ئەوەی لە رێكەوتنی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمدا پارتی دیموکراتی کوردستان لەگەڵ ی.ن.ک و بزوتنەوەی گۆڕاندا رێكەوتووە کە پرسەكانی دەستوور و هەڵبژاردن بە سازان یەكلایی بكرێتەوە، سیستمی هەڵبژاردن پێویستە لە هەموواری نوێدا یەكلایی بكرێتەوە.

سێیەم: پێوەرەكانی هەڵبژاردنێكی پاك
لە هەرێمی كوردستان لە یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانەوە كە لە19ی ئایاری 1992 بەڕێوەچووە تائێستا هەڵبژاردن نییە قسەوباسی ساختەکاریی نەبووبێـتە مانشێتی بەشێك لە میدیاكان و سەردێڕی راگەیەندراوی  زۆربەی حزبەکان. ساختەکاریی هەڵبژاردنیش ئەگەر پێناسەی بكەین «بریتییە لە دەستوەردانی نایاسایی لە پرۆسەی هەڵبژاردن و بەكارهێنانی دەنگەكان لە بەرژەوەندیی كاندیدێك دژی كاندیدێكی تر».
لە سەرەوە لە پەرەگرافێكیدا باسمان لەوەكرد کە ئەگەربێت و تۆماری دەنگدەرانی كوردستان پاك بكرێتەوە لە ناوی مردوو و دووبارە و ناوی وەهمی، لەگەڵ هەندێك رێوشوێنی تری هونەری و كارگێڕیی ئەوا دەتوانرێت سنوورێك بۆ ئەو بەڵایە دابنرێت کە پێی دەوترێت ساختەکاریی لە هەڵبژاردندا، كە بۆتە هۆی ئەوەی هاووڵاتیانی كوردستان و رێكخراوە مەدەنی و نێودەوڵەتییەكانی تایبەت بە پرسە سیاسییەكان و وڵاتانی خۆرئاواش گومانیان لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنێکی بێگەرد لە كوردستاندا هەبێت، تەنانەت حزبەكانیش یەکتریی بە ساختەکاریی تۆمەتبار دەكەن.

حزب و لایەن کرستیانەکان داوا دەکەن لیستی کۆتای جیایان هەبێت

 ساختەکاریی تەنیا ئەوە نییە کە كەسێك لەبری كەسێكی تر دەنگبدات،  بەڵکو چەندین رێگە و شێوازی جیاوازی هەیە كە كاریگەریی نەرێنی لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنەکان دەبێت، پاشان كاریگەریی نەرێنی لەسەر بیركردنەوەی دەنگدەر دەبێت و متمانەی بە پرۆسەكە نامێنێت، یەكێك لە دەرئەنجامەكانیشی كەمبووەنەوەی رێژەی بەشداریكردنی دەنگدەرە لە هەڵبژاردندا، كە ئێستا لە كوردستان و عیراق كەمیی بەشداریی دەنگدەر خەریكە دەبێتە نەریت. 
ئێمە لێرەدا باسی خودی ساختەکاریی وەكو كردەیەك ناكەین، بەڵكو لەم رێگەوە دێین باسی پێوەرەكانی هەڵبژاردنێكی پاك و بێ‌ خەوش دەكەین، لە خوارەوە بە كورتی ئاماژە بە پێوەرەكان دەكەین:
*یەكێك لە پێوەركان ئەوەیە كە هەر هاووڵاتییەك مەرجەكانی دەنگدانی تێدابوو ناوی لە تۆماری دەنگدەراندا هەبوو، مافی ئەوەی هەیە بەویستی خۆی دەنگ بدات، نابێت بە هیچ هۆكارێك رێگریی لێ بكرێت. لە دەنگدانیشدا بنەمایەك هەیە ئەوەیە كە هەر دەنگدەرێك یەك دەنگی هەیە. بەڵام بەداخەوە لە كوردستان لە هەندێک شوێن كە حزبێكی دیاریكراو دەسەڵاتی تەواوی تێیدا هەیە، رێگریی تەواو دەكرێت لەوەی دەنگدەر بە ویستی خۆی دەنگ بدات، یان بە هەڕەشە و چاوسووركردنەوە و چەندین جۆر و شێواز رێگرە لەوەی چاودێرانی لایەنە سیاسییەكان ئەركی خۆیان جێبەجێ بکەن لە چاودێریكردنی چۆنێتی بەڕێوەچوونی پڕۆسەكە.

تۆمارێكی دەنگدەرانی شەفاف و بێلایەن
*پێویستە تۆماری دەنگدەران، تۆمارێكی راستەقینە و بێ‌ خەوش بێت بۆ هەموو دەنگدەران، پاك كرابێتەوە لە ناوی دووبارە و مردوو، هەروەها ناوی هەموو دەنگدەرانی بەبێ‌ جیاوازی تێدابێت، بەجۆرێك ریگربێت لەوەی كەسێك بتوانێ‌ت لەبری كەسێكی تر، یان زیاتر لە جارێك دەنگبدات. تۆماری دەنگدەرانی ئێستای هەرێمی كوردستان پڕە لە خەوشی لەو جۆرە، ئەگەر تەتەڵە نەكرێت، ئەوا مانایەك بۆ هەڵبژاردنێكی پاك  نامێنێتەوە.

بێلایەنی سەرپەرشتیارانی پرۆسەی هەڵبژاردن: 
*ئێستا لە هەر وڵاتێك دەستەیەكی باڵا بەپێی یاسا ئەرکی ئامادەكاریی بۆ هەڵبژاردنەکان لە رۆژی دیاریكردنی كاتی بەڕێوەچوونی پڕۆسەكەوە تا پەسەندكردنی ئەنجامەكان دەکەن کە لە كوردستان ئەو دەستەیە پێی دەوترێت كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی)، پێویستە ئەو كۆمیسیۆنە بێلایەنانە كارەكانی خۆی بەڕێوەبەرێت. هیچ بڕیار و رێنماییەك، یان هیچ رێوشوێنێكی هونەری دژی لایەنێك لە بەرژەوەندیی لایەنێكی تر نەگرێتەبەر.

پاكی و بێگەری هەڵبژاردن
پاكی و بێگەری هەڵبژاردن پەیوەندییەكی زۆری بە یاسای هەڵبژاردنەوە هەیە، دەبێت یاسای هەڵبژاردن بەجۆرێك بێت رێگربێت لە ساختەکاری، یان بەجۆرێك بێت ئەنجامی هەڵبژاردن گوزارشت لە ویستی دەنگدەران بكات، چونكە ئەگەر ئەنجامی هەڵبژاردن و ویستی دەنگدەر یەكیان نەگرتەوە و لە یاساكەدا بۆشایی و كەلێن هەبوو، رێخۆشكەر بێت بۆ كارێك کە ویستی دەنگدەر بەلارێدا ببات، ئەوا ئەو یاسایە دەبێت بگۆڕدرێت، بۆنموونە گرنگە هەڵبژاردنی داهاتوو لە هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا ئەوە جێگیر بكرێت كە كۆمسیۆنی كوردستان تۆماری دەنگدەرانی عیراق و كارتی بایۆمەتری دەنگدان بەكاربهێنێت، ئەوەش بۆ رێگرتن لە ساختەکاری، هەروەها یاساكە بەجۆرێك دابڕێژرێتەوە کە كەمینەكان گوزارشت لە ویستی خۆیان بكەن.

چوارەم: هەڵبژاردن و كەمینەكان
لەو وڵاتانەی كەوا زیاد لە پێكهاتەیەكی نەتەوەیی و ئایینی تێدا دەژی، پرسی پێكهاتە و كەمینە نەتەوەیی و ئاینییەكان پرسێكی گرنگی هەڵبژاردنە لەو وڵاتانە، وەكو ئەوەی لە كۆڵۆمبیا (كەمینەی رەشپێستەكان)، لە كرواتیا بۆ هەر یەكێك لە پێكهاتەكانی (هەنگاری و چیكی و ئیتالی و نەمسایی و ئۆكرانی و ئەڵمانی)، لەهندستان بۆ هەریەک لە هۆز و توێژە جیاوازەكان)، لە ئوردن بۆ (مەسیحی و چەركەس) لە نەیجیریا بۆ (تەواریق)، لە نیوزلەندا بۆ گەلی (ماوری)، لە پاكستان بۆ كەمینە نا مسوڵمانەكان، لە فەلەستین بۆ کریستیانەکان، لە سلۆڤینیا بۆ (هەنگاری و ئیتالی) كورسی تەرخان كراوە، ئەوانە وەكو نموونە و لە چەند وڵاتێکی دیكەش بەپێی یاسا كورسی بۆ پێكهاتە نەتەوەیی و ئاینییەكان تەرخان كراوە و پێگە و مافیان بەیاسا پارێزراوە، لە عیراقیش بە هەمان شێوە نۆ كورسی و لە كوردستانیش 11 كورسی بۆ پێكهاتەكان دیاریكراوە. 
لەهەموو ئەو وڵاتانەش پێكهاتەكان تۆماری دەنگدانی تایبەت بە خۆیان هەیە، واتە دەنگدەرانی دەرەوەی ئەو پێكهاتەیە ناتوانن دەنگبدەن بۆ كاندیدانی ئەو پێكهاتانە، واتە خۆیان نوێنەری خۆیان هەڵدەبژێرن.
كوردستانیش وەكو هەرێمێك كە هەر لە كۆنەوە شوێنی ژیانی پێكهاتەی نەتەوەیی و ئاینی جیاواز بووە، لە یەكەم هەڵبژاردنەوە، ئەم پرسە بە گرنگ زانراوە و رەچاوکراوە و كورسی تایبەت بەو پێكهاتانە تەرخان كراوە، بەڵام بەداخەوە ئێستا كورسی پێكهاتەكان گوزارشت لە ویستی پێكهاتەكان خۆیان ناكات، بەڵكو بەزۆری لایەنێكی دیاریكراو لە یەكلاییكردنەوەی پرسە سیاسییەكاندا بۆ بەرژەوەندیی خۆی بەكاریان دەهێنێت، بۆیە گرنگە لەناو دەقی هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردندا ئەم بابەتەش چارەسەر بكرێت و پێكهاتەكان خۆیان نوێنەری خۆیان هەڵبژێرن، بۆئەوەی سەربەخۆبن و لەژێر هەژموونی حزبی دیكە بێنە دەرەوە.
لەبەرچاوگرتن و رێزگرتن لە پێگە و قەبارەی هەر پێكهاتەیەك كە زەمەنێكە لەسەر ئەم خاكە لەگەڵ کورددا پێكەوە دەژین، مێژوو و ئایندەی هاوبەشمان هەیە، روویەكی جوانی سیستمی حوكمڕانی كوردستانە، یەكێكە لەو پۆینتانەی كەوا وڵاتانی خۆرئاوا لەبەرامبەریدا ستایشمان دەكەن، ساڵانی رابردوو بەهۆی شەڕی نێوان پێكهاتە و مەزهەبەكانەوە لە عیراق، كوردستان ببووە پەناگەی کریستیانەکان بە کلدانی و سریانی و ئاشووری و ئەرمەنەوە کە زۆربەی ئەو  پێکهاتانە لە باشوور و ناوەڕاستی عیراقەوە روویان تێکردووە، دەبێت قەوارەی حزبی و سیاسی و دنیابینیان پارێزراو بێت و دووربن لە پاشكۆبوون.
 بۆ جوانتركردنی ئەزموونی هەرێمی كوردستانیش، پێویستە لە رێگەی هەڵبژاردن و پەرلەمانەوە ئەو پێكهاتانە زیاتر هەست بە پێگە و قورسایی خۆیان بكەن و لە ململانێ‌ سیاسییەكاندا بەكارنەهێنرێن.
باشترین رێگەش ئەوەیە دوای هەمواری یاساكە و گۆڕینی كوردستان لە یەك بازنەییەوە بۆ فرە بازنەیی، كورسیی كۆتای پێكهاتەكان دابەشی بازنەكان بكرێت و تۆماری دەنگدەرانی تایبەت بەخۆیان هەبێت، رێوشوێنی پێویستیش لە یاساكەدا جێگیربكرێت، بۆئەوەی هیچ كەسێک نەتوانێت لە دەرەوەی خۆیان دەنگیان بۆ بدات، بۆئەوەی نوێنەرەكانیان لە پەرلەمانی كوردستان نوێنەرایەتی راستەقینەی پێكهاتەكانیان بكەن، نەك وەكو ئێستا.
لە رابردوودا نوێنەری پێكهاتەكان بە دەنگی خۆیان نەچوونەتە پەرلەمانەوە، بۆیە ناتوانن گوزارشت لە خۆیان بكەن، ئەگەرچی لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیشدا چارەسەر بۆ ئەمە دانراوە، وەكو لە (مادەی 36 دووبارە، بڕگەی چوارەم) هاتووە (دەنگدەرانی ئەو پێكهاتانەی باسكران پاڵیوراوی خۆیان هەڵدەبژێرن)، ئەمەش پێویستی بەوەیە تۆمارێكی دەنگدەرانی تایبەت بەخۆیان هەبێت.
چونكە دیموكراسی و پاراستنی پێگەی سیاسی هاووڵاتیانمان لە پێكهاتەكان تەنها بەوە نییە چەند كورسییەكیان بۆ تەرخان بكرێت و لای نێردە نێودەوڵەتییەكان وەكو دەستكەوتێكی ئەم ئەزموونە دیموكراسییە باسی بكەین، ناوەڕۆكی هەڵبژاردن وەكو پایەیەكی گرنگی دیموكراسی ئەوەیە كەوا نوێنەرەكانیان بتوانن گوزارشت لە خۆیان بكەن، وەكو خۆیان بیربكەنەوە، وەكو خۆیان بۆچوون دەرببڕن و وەكو خۆشیان بڕیار بدەن.

پاکژکردنەوەی تۆماری دەنگدەران بۆتە داوای زۆربەی لایەنە سیاسییەکانی کوردستان

پێنجەم: ژن و هەڵبژاردن

 بەدرێژایی ژیانی مرۆڤایەتی ژن هاوشانی پیاو كاری كردووە و رۆڵی گرنگی هەبووە لە كاروباری كۆمەڵایەتی و ئەركی زۆری لەسەر شان بووە، بەڵام لە رابردوودا هێندەی قورسایی خۆی پێگەی نەبووە و هەمیشە بەشخوراو بووە، ئەوەش بەپێی ئاستی هۆشیاریی كۆمەڵگەكان گۆڕانی بەسەردا هاتووە.
 لە سەدەكانی رابردوودا، ژنان زیاتر وەكو ئیشكەر و پەروەردەكاری منداڵ سەیركراون، رۆڵیان لە چوارچێوەی ماڵەوەدا كورتكراوەتەوە و خاوەنی مافی خۆیان نەبوون، تەنانەت لە زۆر لە كۆمەڵگاكانیشدا مافیان نەبووە بۆچوونی خۆیان دەرببڕن، بەڵام ئەم دۆخە وردە وردە گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە و رۆڵ و پێگەی شایستەی خۆیان بۆ گەڕاوەتەوە، جگە لە بواری كۆمەڵایەتی، لە بوارەكانی دیكەی وەكو بازرگانی و كارگێڕی و سیاسی-شدا ئارەزووەكانی خۆیان پیادە كردووە و ئەوەندەی بۆیان رەخسابێت توانا و سەلیقەی خۆیان دەرخستووە، بەجۆرێك ئێستا لە چەندین وڵاتدا ژنان پۆستی باڵای وەكو سەرۆك و جێگری سەرۆكی وڵاتان و وەزیر و پایەی بەرزیان لەنێو سیستمی حوكمڕانی وڵاتەكانیاندا هەیە، ئەم دەستكەوتانەش بەئاسانی بەدەست نەهاتوون، هەوڵ و تێكۆشانی زۆر و خەباتی بێوچانی بۆ كراوە تا گەیشتووە بەمڕۆ.
یەكێك لەو پرسانەی كەوا رۆگاژرێكی دوور و درێژ لێی بێبەشبووە «مافی دەنگدان» بووە، چونكە سەرەتا لەناو پیاوانیشدا تەنها پیاوانی خاوەن كار و موڵك مافی دەنگدانیان هەبووە، بۆ نموونە بۆ یەكەمجار سویسرا لە ساڵی 1830 مافی دەنگدانی بەخشی بە هەموو پیاوان،  بەڵام ساڵانێكی زۆر دوای ئەوە ئەو مافە درا بە ژنانیش، یەكەم وڵات كە مافی دەنگدانی دا بە ژنان نیوزلەندا بوو لە ساڵی 1893 و فیلەندا 1906، نەرویج 1907، پاشان ئوسترالیا 1914، دانیمارك 1915، سوید و ئەمریكا 1920، بەریتانیا 1928، توركیا 1930، نیوزلەندا 1940، فەرەنسا 1944، هیندستان 1950، ئەفغانستان 1964.
لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبیش لوبنان 1952، سوریا 1953، میسر و سۆماڵ 1956، تونس 1957، مۆریتانیا 1961، جەزائیر 1962، مەغریب 1963، لیبیا و سودان 1964، یەمەن 1967، ئوردن 1974، عیراق 1980، جیبۆتی 1986، سوڵتان نشینی عومان 1994، قەتەر 1998، بەحرێن 2002، ئیمارات و كوێت 2005، سعودیە 2015. 
ئەگەر سەیرێكی ئەو ساڵانەی سەرەوە بكەین، دەبین بەشداریی رەگەزی مێ لە مافی هەڵبژاردنی نوێنەری خۆی لە پەرلەمان و ئەنجومەنە خۆجێییەكان و سەرۆكی وڵاتدا مێژوویەكی دووری نییە، تەنانەت لە هەندێک وڵات مێژووەكەی ئەوەندە نزیكە وەكو دەڵێن هێشتا هەڵمی لێ هەڵدەستێ‌، بەتایبەتی لە بەشێك لە وڵاتانی عەرەبی وەكو قەتەر و بەحرێن و كوێت و ئیمارات و سعودیە. بەراورد بەو وڵاتانە ژنانی باشووری كوردستان وەكو بەشێك لە عیراق نزیكەی نیو سەدەیە ئەو مافەیان هەیە، هەروەها لە یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیشدا لە 19/5/1992 بەشداریی كارایان هەبوو، لە هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیشدا لە ساڵی 2004 لە (بڕگەی 1ی مادەی 22)دا رێژەی 25%ی نوێنەرایەتی بۆ ژنان جێگیركرا.
 لە هەمواری چوارەمدا لە ساڵی 2009 رێژەی نوێنەرایەتی ژنان لە پەرلەمانی كوردستاندا بۆ 30% زیادكرا. بەپێی ئەو زانیارییانەی لەبەردەستدان، تا ساڵی 2004 لە دەستووری 14 وڵاتدا كۆتا بۆ ژنان جێگیركراوە. دیموكراسیش لە هیچ وڵاتێكدا ناگاتە ئاستی كامڵبوون ئەگەر ژنان ئازاد نەبن و پێگە و قورسایی خۆیان نەبێت و لە جومگەكانی بەڕێوەبردنی وڵاتدا ئامادەییان نەبێت.
هەنووکە ژنان لە باشووری كوردستان پۆست و پایەی بەرزیان هەیە و لە هەموو ئاستەكاندا لەگەڵ پیاواندا بەشدارن لە دیاریكردنی نوێنەرانی خۆیان لە ئەنجومەنەكان و پەرلەمان، هاوکات وەزیر و پەرلەمانتاریان هەیە و گوزارشت لە ئارەزووەكانیان دەكەن و بەرگریكاری مافەكانی ژنانن. لەناو رێكخستنی حزبەكانیشدا هەر لە خوارەوە تا ئاستی سەركردایەتی ژنان هەن و مادی سیاسیی خۆیان پیادە دەكەن، وەكو چۆن لە رابردووشدا پێشمەرگە بوون و بەرگرییان لە كوردستان كردووە.

دەنگدانی ئەلیکترۆنی بە کارتی بایۆمەتریی نوێکراوە رێگرییەکی زۆر لە ساختەکاریی دەکات