ریفراندۆم، ئەزموونێک کە هێشتا مێژوو دوا قسەی خۆی لەبارەوە نەکردووە

راپۆرتی: یەکەی هەواڵ و بەدواداچوون

 رۆژی 25/9/2017 گەلی باشووری کوردستان مافێکی ئاسایی خۆی لە پڕۆسەیەکی راپرسیدا پیادەکرد بۆ دەنگدان لەسەر دیاریکردنی چارەنووسی خۆی لەگەڵ دەوڵەتی عیراقدا، ئەوەش دوای لێکترازانێکی دارایی و کارگێڕیی و کەڵەکەبوونی چەند کێشەیەکی سیاسی نێوان هەردوو حکومەتی هەرێمی کوردستان و عیراقی فیدراڵ کە لە ساڵی 2014-ەوە لە نێوان ئەو دوولایەنەدا رۆژ بەڕۆژ درزی نێوانیان گەورەتر دەبوو.

هێشتا زووە دوا هەڵسەنگاندن بۆ ئەزموونی ریفراندۆم بکرێت، بەڵام دەبێت هەڵسەنگاندنی ئێستامان بە قازانجی یەکڕیزیی و پێکەوەیی و رووکردن بێت لە ئاسۆی دواڕۆژ

مافی چارەی خۆنووسین و ریفراندۆم
ئەگەرچی ریفراندۆم لە رووی پرەنسیپەوە  ئامرازێکی دیموکراتی و خەباتێکی مەدەنییە بۆ یەکلاییکردنەوەی پرسە سیاسی و گشتییەکانی هەر کۆمەڵگەیەک کە سیستمی دیموکراسی تێیدا بەرقەرارە، بەڵام دەشێت لەڕووی زەمەنی و جۆری سیستمە سیاسییەکە و کاریگەرییە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکانەوە لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دیکە جیاواز بێت.
مافی چارەنووس کە بە ناونیشانە یەکێتییانەکە (مافی چارەی خۆنووسین)ە و  پڕەنسیپێکی سەرەکیی خەباتی نەتەوەیی و نیشتیمانییە و یەکێتی وەک یەکەمین هێزی سیاسیی کوردستان ئەم ستراتیژەی لە خەباتی سیاسییدا بەرلە هەموو لایەنەکانی دیکە هێناوەتە ئاراوە و کردوێتی بە یەکێک لە دروشمە سەرەکییەکانی خۆی.
بەڵام هەر خۆی مافی چارەنووس بە گوێرەی هەلومەرجی سیاسی و گەشەی خەبات و مەسەلەی کورد بەگوێرەی قۆناغبەندی کاری لەسەر دەکرێت.
یەکێتی بە خوێندنەوەیەکی وردتر و دووربینانە و خوێندنەوەی واقیعی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی، لە دوای راپەڕینەوە لە ساڵی 1991 پڕەنسیبی مافی چارەنووسی لەسەر شێوازی  فیدراڵی بۆ ئەو قۆناغە تەبەنی کرد و توانیشی زۆربەی لایەنە سیاسییەکان بخاتە سەر ئەو باوەڕە، لە ئەنجامی ئەوەشدا  لە ساڵی 1992 پەرلەمانی کوردستان ئەو تێزەی چەسپاند و کردییە دیدێکی کوردستانی و هەمان ساڵیش لە کۆنگرەی ئۆپۆزسیۆنی ئەوکاتی دژبە رژێـمی پێشووی عیراق لە سەڵاحەدین ئەو تێزە لەلایەن هێزە سەرەکییەکانی ئۆپۆسزیۆنەوە  پەسەند کرا وەک شێوازی پەیوەندیی هەرێمی کوردستان لەگەڵ عیراقی ئایندەدا.
هەمان دید و تێڕوانین پێداگریی لەسەر کرایەوە و لە ساڵی 2005دا لە دەستوری هەمیشەیی عیراقیشدا جێگیرکرا.

ریفراندۆم وەک مافێکی رەوا
لەو سۆنگەیەوە ریفراندۆمی ساڵی 2017 خۆی لە خۆیدا پیادەکردنی مافێکی دیموکراسی گەلی باشووری کوردستان بوو، کە زۆربەی هێزەکانی کوردستان و لەوانەش یەکێتیی نیشتمانیی کوردسیان دەنگیان بۆ دا، چونکە بە مافێکی رەوا لە فەزایەکی دیموکراسیدا ئەژماردەکرێت. بەڵام پێدەچێت شێواز و نەبوونی گەڵاڵەی ئیجماعێکی نیشتمانی زیاتر خاڵێکی لاوازی بووبێت، چونکە هێشتا دەرفەتی گفتوگۆ لەگەڵ حکومەتی عیراق مابوو، ئەگەرچی بەغدا لەو قۆناغەدا گوشاری  ناڕەوای سیاسی و ئابووریی زۆری خستبووە سەر هەرێمی کوردستان و وەک حکومەتێکی سەرتاسەری عیراق بەرپرسیارانە و بەگوێرەی دەستوور مامەڵەی لەگەڵ کێشەکانی کوردستاندا نەکرد .
هەر لەو روانگەیەشەوە کۆمەڵی نێودەوڵەتی و دۆستانی کورد لە خۆرئاوا و وڵاتانی دیکەش دەیانویست ناوبژیوانێکی ئیجابی بن و چاودێریی و کۆمەکی دانوستانی نێوان هەرێم و و بەغدا بکەن و گوشاریان دەخستە سەر بەغدا تا کێشەکانی گەلی کوردستان چارەسەر بکات و داواشیان لە لایەنە سیاسییەکانی کوردستان دەکرد زیاتر لە رێی دانوستانەوە چارەسەری کێشەکانیان لەگەڵ بەغدادا بکەن.

دەنگدان بە بەڵێ
لەو هەلومەرجەدا کە ریفراندۆم کرا، زۆرینەی خەڵک وەک هەمیشە دەنگی بە ویستی نەتەوەیی خۆیدا کە بریتییە لە سەربەخۆیی و بڕیاردان لە چارەنووسی خۆیان، بەڵام گرفتەکە ئەوەبوو کە بەداخەوە  هەر لە سەرەتاوە بەشێوەیەکی باش ئیدارەی هەلومەرجی دوای ریفراندۆم نەدرا، لەلایەک لە دوای ریفراندۆمەکە گوشارەکانی سەر کوردستان لە رووی سیاسی و سەربازییەوە زیاتر کراو ئەمانەش پێویستی بە یەکڕیزیی زیاتر و دەربڕینی هاوبەش و گرتنەبەری رێگەی سیاسەت و ساڕێژکردنی برینەکانی دوای سەرنەکەوتنی ریفراندۆمەکە بوو. هەروەها لە جیاتی دەستگرتن بە ئەڵقەی یەکڕیزیی و دوورکەوتنەوە لە ناکۆکی و ناخۆشی و ویستی نەتەوەیی، ریفراندۆم کە بۆ ئامانجی نەتەوەیی و نیشتیمانی بوو، سەری کێشا بۆ هەلومەرجی ناکۆکی و گەورەبوونەوەی درزی ناو ریزەکانی نەتەوەوە.
بۆیە دەکرێت بڵێین ریفراندۆم ئەزموونێک بوو لە پیادەکردنی ویستێکی رەوا و دیموکراسییەوە سەرچاوەی گرتبوو، بەڵام ئاکامەکەی پەرتبوونی ریزەکانمان و پاشەکشێ و گەمارۆدانی سیاسی کوردستانی لێکەوتەوە.

ئێستا چی بکرێت بۆ قەرەبوو
هێشتاش گەلەکەمان و بزووتنەوە سیاسییەکەی و ئەزموونی حوکمڕانییەکەی بەشی زۆری وزەی سەربەرزکردنەوەی تێدا ماوە و دەتوانێت بە ورەیەکی نوێوە روو لە هەڵسانەوە بکات و لە ناکۆکی و پاشەکشێ و پەرتبوون دووربکەوێتەوە.
هێشتا دەکرێت یەکێتی ریزەکانی گەل پتەوبکرێتەوە، چونکە سەرخستنی ئەزموونەکەمان، شایانی قوربانیدانی زیاتر و خۆڕێکخستنەوە و گورجوگۆڵکرنەوەی نەتەوەیی سیاسی کوردستانییە و گەلەکەشمان دوای ئەو هەموو ویست و قوربانیدانە بە وێستگەی ریفراندۆمیشەوە شایەنی ژیانێکی باشتر و ئابڕومەندانەترە. 
ئەگەرچی هێشتا زووە دوا هەڵسەنگاندن بۆ ئەزموونی ریفراندۆم بکرێت و هێشتا زووە مێژوو دوا قسەی خۆی لەو بارەیەوە بکات، بەڵام ئەوەی هەیە دەبێت هەڵسەنگاندنی ئێستامان بە قازانجی یەکڕیزیی و پێکەوەیی و رووکردن بێت لە ئاسۆی دواڕۆژ.

هەموارکردنەوەی ناوەڕۆکی مافی چارەنووس
ئەگەرچی نەتەوە یەکگرتووەکان لە جاڕنامەی جیهانیی مافی مرۆڤدا بە دەق باسی لە مافی گەلان کردووە لە دیاریکردنی چارەنووسیاندا بەتایبەتی لەو وڵاتانەی فرە پێکهاتەی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبین، بەڵام  دوای سەقامگیربوونەوەی ناوچەکە و پاشەکشەی (وڵاتانی خۆرئاوا) و بەدەستهێنانی سەربەخۆیی لەلایەن زۆرێک لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەوە، دیدگای نەتەوە یەکگرتووەکانیش بۆ مافی چارەنووس گۆڕدار و چەند جارێک ئەو بڕگەو بەندانە هەمووارکراونەتەوە بەگوێرەی ئەو نەخشەیەی سەرکەوتووەکانی جەنگی دووەمی جیهان دایانڕشتووە، بۆیە لە یەکەم هەموارکردنەوەدا لە ساڵی 1970دا هاتووە کە دەبێت حکومەتی ئەو وڵاتانەی گەلەکانیان فرە پێکهاتەیە مادی گەلان و پێکهاتەکان لە رووی سیاسی و کەلتوری و بەشداریی سیاسییەوە بسەلمێنن بەبێ جیاکاریی لەسەر بنەمای رەنگ و ئیتنیک و ئایین و مەزهەب و هاوکات هەموو داننانێک مە مافی چارەنووسدا واتەی دانی مافی جیابوونەوە نییە بە پێکهاتەکانی ئەو وڵاتانە.
هەر لەوبارەیەوە لە ساڵی 1998 دا جارێکی تر بڕیارەکە هەموارکراوەتەوە و تێیدا دەڵێت: دەشێت جیابوونەوەی گەل و پێکهاتەکان  رووبدات ئەوەش بەشێوەی ئاشتیانە و گفتوگۆی سیاسی و رەزامەندیی نێوان ئەو پێکهاتانە و حکومەتە مەرکەزییەکان لەو وڵاتانەدا دوور لە توندوتیژی.