گۆران فەتحی
ناوچە جێناكۆكەكان (ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم) كە ئێستاشی لەگەڵدا بێت، نەگەڕێنراونەتەوە سەر قەوارەی هەرێم و جێی ململانێی نێوان هەرێم و بەغدان، خاكی پیرۆزی كوردستانن و هەردەم پێگەیەكی گرنگ و گەورەی هەبووە، لای سەرۆک مام جەلال، لە سەرجەم قۆناغە جیاجیاكانی كاری سیاسییدا.
سەرۆک تاڵەبانی كە خودی خۆی بە بنەڕەت دەگەڕێتەوە سەر بنەماڵەیەكی ئایینی و خاوەن پێگە لە مێژووی كەركوكدا، هەردەم جەختی لەسەر پەیوەندیی رۆحی خۆی وەكو تاك بە كەركوك و هەروەها گرنگی ئەو شارە و باقی ناوچە كوردستانییە دابڕاوەكان بەلای كوردەوە دەکردەوە، ئەو هەرگیز سازشی لەسەر ئەو ناوچانە نەدەکرد و بە پارچەیەكی دانەبڕاوی كوردستان و قودسی كوردستانی وەسف دەکرد، لەو پێناوەشدا هەموو هەوڵێكی دەدا بۆ گێڕانەوەی ئەو ناوچانە و پاراستنیان و گرنگیدان پێیان لە ژیانی سیاسی خۆیدا.
كەركوك لە مفاوەزاتەكانی كورد و رژێمی بەعسدا
مام جەلال کە لە سەردەمی مێردمنداڵییەوە تێكەڵ بە سیاسەت بووە، هەر زوو بۆتە ئەندام لە پارتی دیموكرات و نزیك بووە لەو كەسایەتییە گەورانەی باڵی مەكتەبی سیاسیی ئەو حزبەیان پێكهێناوە، لە نموونەی مامۆستای گەورە ئیبراهیم ئەحمەد، كە ئەوكات وەكو حزبیش گرنگی گەورە دراوە بە كەركوك و ناوچەكانی دەوروبەری و بەشێكی زۆری سەركردایەتی پارتی- باڵی مەكتەبی سیاسی لە كەركوك جێگیربوون و كۆنگرەی سێی حزبەكەش لە كەركوك بەستراوە لە 26-1-1953، مام جەلالیش هەر لەو سەردەمەدا و لە ساڵی 1952 هاتۆتە كەركوك و نزیك ماڵی باپیرانی لە ئیمام قاسم، قۆناغی دواناوەندی لەو شارە تەواو كردووە، لە پاڵ كاری سیاسیدا تا لە کولیەی حقوق لە بەغدا وەرگیراوە لە 1953، دواتر بەهۆی فەرمانی دەستگیركردنی لەسەر چالاكییە سیاسییەکانی و ئەندامێتی لە یەكێتی قوتابیانی كوردستان زانكۆی بەجێهێشتووە و خەباتی حزبیی نهێنیی دەستپێکردووە .
لەو قۆناغە و لەگەڵ بەرزبوونەوەی پلەی حزبی و تەمەنیدا گرنگی بە كەركوك و سەرجەم ناوچەكانی تری كوردستانیش داوە.
لە دوای شكستی شۆڕشی ئەیلول لە ساڵی 1975، مام جەلال لەگەڵ بەشێك لە هاوڕێ و دۆستە نزیكەكانی، یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان-یان دامەزراندووە لە 1/6/1975 و ساڵی دواتر شۆڕشی نوێیان هەڵگیرساندۆتەوە، لەوە بەدواش قۆناغ و هەنگاوی گرنگتری هاویشتووە بۆ دووبارە رزگاركردنەوەی ناوچە جیاجیاكانی كوردستان بە گوندو ناوچەكانی نزیک لە كەركوك و خانەقینیشەوە.
لەگەڵ بەهێزبوونی یەكێتی و بەرفراوانبوونی چالاكییەكانی و ئازادكردنی بەشێكی ناوچە جیاجیاكانی باشووری کوردستان، حكومەتی عیراق چەند جارێک بە نهێنی و دواتر بە ئاشکرا ناچار دەبێـت لە 1984دا و لە گەرمەی جەنگی عیراق ئێراندا داوای دانوستان لە یەكێتی بكات، كە مام و سەركردایەتیی یەكێتی رازی بوون لەسەر بەو پێیەی بە جۆرێكی تری خەباتیان زانی بۆ ئازادكردن و پاراستنی كوردستان بەبێ سازش لەسەر کەرکوک و ناوچەتەعریبکراوو راگوێزراوەکان.
لە دانوستانەكاندا کە ماوەی نزیکەی ساڵێکی خایاند و چەند دانیشتنێك كرا، پێشمەرگە گەڕایەوە شارەكان، هەردوولا لەسەر چەند خاڵێك پێكهاتن، بە كەركوك و ناوچەكانی دەوروبەریشەوە، بەڵام دواتر بە هۆی دەستوەردانی توركیاوە، دانوستانەكان شکستیان هێنا و رژێم لەو بەڵێنانەش پاشگەزبۆوە کە پێشتر دابوونی، بۆیە جارێكی تر شەڕ لە نێوان پێشمەرگە و هێزەکانی رژێمدا دەستیپێكردەوە، تا ساڵی 1991 و راپەڕینی خەڵكی كوردستان.
راپەڕین وەرچەرخانێكی هەرە گرنگی قۆناغی مێژووی كوردی عیراق پێكدەهێنێـت و بەو پێیەی هەموو خاكی كوردستانی باشووری تێدا رزگاركرا کە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان هێزەکانی بەرەی کوردستانی بۆ یەکەمجار كەركوك و خانەقین و خورماتوو-شیان رزگارکرد، كە بێگومان رزگاركردنی ئەو ناوچانەی كوردستان هەڵقوڵاوی فیكر و هزری مام و سەركردایەتی یەكێتی لە پشتەوەبوو، حكومەتی بەغدا و بەعسی تووشی شۆكێكی گەورە كرد و كوردستانیبوونی كەركوك و خانەقین و خورماتوو و باقی ناوچەكانی گەرمیانی سەلماندەوە.
كاتێك بەهۆی هێرشی بەرفراوانیشەوە پێشمەرگە و خەڵک کشانەوە و كۆڕەوی خەڵكی كوردستان، كۆمەڵی نێودەڵەتی هاتە دەنگ و رێگە لە پاكتاوكردنی گەلی كوردستان گیرا، نەهۆی دەرکردنی بڕیاری ژمارە 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییەوە و بەوەش ناوچەیەكی دژە فڕین و پارێزراو بۆ كورد دابینكرا، لەبەرئەوە جارێكی تر بەعس ناچاربوو دانوستان لەگەڵ سەرکردایەتیی سیاسیی كورد و بەرەی کوردستانی ئەوکات دەستپێبكاتەوە، ئەوەبوو دانوستانەكان لە ساڵی 1991 دەستیپێكردەوە و لەسەر چەندین خاڵیش پێكهاتن، كە بەشێكی دانوستانەكان تایبەت بوون بە كەركوك و ناوچە كوردستانییەكانی گەرمیان و گەرمەسێر، بەڵام لەو دانوستانەش پێكنەهاتن لەسەر ئەو مەسەلەیە و بەهۆیەوە دانوستانەكان شكستی هێنا، بەوەش دوو دانوستان لە نێوان یەكێتیی نیشتمانیی کوردستان لە 1984 و بەرەی کوردستانی و بەعس لە 1991، لەسەر كەركوك و ناوچە جێناكۆكەكان نەگەیشتنە ئەنجام.
هەوڵەكانی مام بۆ كەركوك لە دوای رووخانی بەعس
دوای ساڵی 2003 و رووخانی رژێمی بەعس لەسەر دەستی ئەمریكا و بە بەشداریی كارای پێشمەرگە، توانرا جارێكی تر سەرجەم ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم لە سوپا و هێزەكانی بەعس پاك بكرێتەوە، ئەوەبوو پێشمەرگە بۆ كەركوك و خانەقین و خورماتوو و شەنگال و زومار و مەخەموور گەڕانەوە و یەكێـتی و هێزە كوردستانییەكان لە زۆرێك لەو ناوچانە جێگیربوون و پۆستە ئیدارییەكانیان گرتەدەست، بەتایبەتیش كە لە بەغدای پایتەخت سەرکردایەتیی سیاسیی كورد و بەتایبەتیش مام جەلال رۆڵی گەورەیان بینی لە دروستكردن و پێكهێنانەوەی عیراقی نوێ.
سەرۆک تاڵەبانی لەگەڵ رووخانی بەعسدا رووی لەبەغدا كرد و رۆڵێكی گەورەی بینی بۆ جێكردنەوەی خواستەكانی كورد وەكو گەلێك لە عیراق، لە ناو ئەنجومەنی حوكمی سەردەمی بریمەر و هەروەها دواتریش لە ناو دەستووری عیراقدا.
كاریزمایی سیاسیی تاڵەبانی هەر زوو لەبەغدا وایكرد، كۆنترۆڵی كایەی حوكم و سیاسەت بكات لە ناوجەرگەی عیراقدا و توانی پێگەیەكی گەورە بۆ كورد بەدەستبهێنێت، ئەوەش وایكرد لە ناو بەندەكانی دەستووردا، چەندین بڕگەی گرنگ بۆ كورد جێبكرێـتەوە، كە یەك لەوانە مادەی 140 بوو کە جێگەی مادەی 58ی قانونی بەڕێوەبردنی عیراقی گرتەوە، كە تایبەت بوو بە گەڕانەوە و ئاساییكردنەوەی كەركوك و ناوچە جێناكۆكەكان و راپرسی لەناو دانیشوانە رەسەنەکیدا.
قورسایی مام جەلال لە بەغدا، وایكرد زۆرێك لە هێزە سیاسییەكانی شیعە و سوننە لە كێشە و ململانێكانی خۆشیاندا روو لە ماڵەكەی بكەن، ئەو پێگە سیاسییەی هەیبوو، وایكرد كورد لەناو پۆستە گەورە و سیادییەكانی عیراقدا، پۆستی سەرۆكایەتی كۆماری پێبدرێت، کە دواتر بووە نەریتێكی سیاسیی كە تائێستاش بەردەوامە، ئەو پۆستە گەورەیە سەرەتا سەرۆک مام جەلال بەشایستە زانرا لەلایەن سەرجەم هێزە سیاسییەكانی عیراقەوە و لە ساڵی 2005 دا و لەیەكەم هەڵبژاردنی ئازادانە لە مێژووی عیراقدا لە دوای رووخانی بەعس مام جەلال ئەو پۆستەی گرتە دەست و لە 2010 شدا جارێكی تر پۆستەكەی وەرگرتەوە.
لە سەرۆكایەتی كۆمار مام جەلال هەموو تواناكانی خستەگەڕ هەم بۆ پاراستن و ئاساییكردنەوەی ناوچە جێناكۆكەكان و هەمیش قەوارەی هەرێمی كوردستان، بەهۆی ئەو هەوڵانەی مامیشەوە، تا دەهات پێگەی كورد لە ناوچە جێناكۆكەكان و كەركوك بەهێزتر دەبوو، لە هەموو هەڵبژاردنەكانی دوای 2005 یش یەكێتی بەتایبەتی و كورد بەگشتی زۆرینەی دەنگی ئەو ناوچانەیان بەدەستهێنا.
مورافەعە گەورەكە و كوردستانیبوونی كەركوك
پێداگیری مام لەسەر كوردستانیبوونی كەركوك و ناوچە جێناكۆكەكانی تر، لە ناو عیراقدا، لە هەڵوێستێكی گەورە و بوێرانەی ئەودا دەركەوت، كە لە ناو ئەنجومەنی حوكمی عیراق و لە 9/2/2004 دا، نەخشەیەكی مێژوویی كۆنی سەردەمی عوسمانییەكانی بەرزكردەوە و بۆ هەموو عیراقییەكانی سەلماند كە كەركوك لە هەموو مێژووی خۆیدا بەشێكی دانەبڕاوی كوردستان بووە.
ئەوەش دڵخۆشیی و پێشوازییەكی گەورەی لێكرا لە ناو كوردستان، نیگەرانیشی لای ئەوانە دروستكرد، كە هەردەم دەیانویست كوردستانیبوونی ئەو شارە دێرینەی كوردستان بشارنەوە.
مامی گەورە لە هەموو كێشەو ململانێكاندا و بەهۆی حیكمەتی سیاسیی خۆیەوە، رۆڵێكی گەورەی بینی لە پاراستنی كەركوك و ناوچە جێناكۆكەكاندا و تا نەخۆشیش نەكەوتبوو، هیچ مەترسییەكی جدی بۆ سەر ئەو ناوچانە دروست نەبوو، بەهۆی سیاسەتی ژیرانە و هەروەها پێگە و پەیوەندیی ناوخۆیی و عیراقی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی، بەداخەوە بەشێك لەو دەسكەوتانەی مام لە دوای ساڵانێكی زۆر بۆ كوردیش بەدەستهێنابوو، ئێستا مەترسیی لەدەستچوونیان لەسەرە.
لە ئێستاشدا هەم لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی عیراق و هەم لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی هەرێمی كوردستان، شوێن و پێگەی ئەو زۆر دیارە وەكو سیاسییەكی حەكیم و گەورە كە توانای راگرتنی باڵانسی هەبوو لەسەر ئاستی هەموو عیراق و هەروەها لە پاراستنی هەرێمی كوردستان و مافە رەواكانی كورد لە عیراقدا.
