ئاریان محەمەد
مێژووی سیاسەت، ژیر و پیری دیپلۆماسییەتی زۆر تێدا هەڵكەوتووە، گەلێك ئەندێشمەند و ئەزموونزادەی پەیوەندییەكانی خستۆتەوە، وەلێ هەر یەك (مام جەلال) هەبووە، كە بە قەولی چاودێران لە یەك ساڵدا ماچی روومەتی (ئەحمەدی نەژاد)ی سەرۆك كۆماری ئیسلامیی ئێران و (كۆندۆلیزا رایس)ی وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریکای كردبێت و پارێزگاریی لە سەنگ و بێلایەنبوونەكەشی كردبێت، هێندە بلیمەت و حەڵاڵزادەی ئارامیی بوو خوان و ژوانی سیاسیی خۆی، گفت و لفتی شیرینی دەكردە ئاو و بەسەر ئاگری ناكۆكییەكانیدا دەكرد، نوكتە و نەستەقسازییەكەی بۆ هێوركردنەوەی هەڵشاخانی لایەنەكان بەكاردەهێنا، خۆ قسەكانی سیاسەتمەدار (فایەق شێخ عەلی) كە سەرگوزشتەی مام جەلال لە كۆنگرەی (بەیروت)ی ساڵی (1991)ی ئۆپۆزسیۆنی عیراقی دەگێڕێتەوە، بەڵگەی ئەوەن كە زاتی عولیای كورد و تاڵەبان هێندە لەناو قوڵایی چارەسەرییەكاندا ژیابوو دەیزانی ئەسڵی كێشە و فەسڵی لوتبەرزیی لایەنەكان لەكوێدایە و چۆنیش ئەم دەردانە دەكاتە ئامرازێكی دیپلۆماسی و هەمووان پێك دەگەیەنێت، ئاخر خۆ نابێت ئۆپۆزسیۆنێك كە بۆ روخاندنی سەددام لە بەیروت كۆدەبنەوە هێندە بچكۆلە سیاسەت بكەن و خەریكی خۆیان بن، سەددامیان بیر بچێتەوە، راستییەكەش هەر مامەكەی خۆمان و عەمو جەلالی ئەوان بوو دەیتوانی سەری مار و مێرووی ئۆپۆزسیۆن لە كەلی شەیتان بێنێتە خوارەوە و بە كۆدەنگی و روو سپیایەتی بەیەك گوتار كۆنگرەكە كۆتایی بێت، ئەمە رێك بە قەولی (محەمەدی حاجی مەحمود) «مام جەلال، مام جەلالە» و هەر ئەویش قودرەت و عەسای كۆكردنەوەی شقارتە و پوش و پەڵاشی هەیە بێ ئەوەی گڕ لە پرۆسەكە هەستێت.
لە مێژووی ناكۆكی ئایینزاكانی عیراق، لە ئەوجی ترس و تۆقێنی دیكتاتۆریش رووینەداوە فەلوجە و نەجەف پێكەوە لە سەنای كەسێكدا كۆك بن، كەچی باوكی شەلالی كورد و یەكێتی تەنها لە یەك ساڵدا ستایشی میللی و میدیایی هەردووكیانی پێبڕاوە، كەناڵی (ئەلفەلوجە) دەنووسێت «مام جەلال عەرابی ئارامیی و سەقامگیریی» و كەناڵی (نەجەف)یش بە «سەرچاوەی ئارامیی و ئۆقرەیی» ناوی دەبات، ئەم ناونانە درێژتر دەبێتەوە بۆ دوو ئاستە هێزدارەكەی كۆمەڵگاش مەرجەع ناوی دەنێت «سەمامی ئەمان» و هێزە سیاسییەكانیش بە «خێمە» و سایەی هەموان وێنای دەكەن.
لە راستیدا ئەو پیاوێكی كەم وێنەی ناو مێژوو بوو، بۆ بەها و ئاكاری باڵا، مرۆڤێكی جیهانیی و یونیڤرساڵ بوو، بۆ ئارامیی و سەقامگیریی و پێکەوەژیان، رابەرێكی عیراقی بوو، بۆ كوردایەتی و كوردپەروەریش، بەردەوام خەباتگێڕێكی خاكیی و خۆیی بوو، ئەم مەقامە پڕ قامەتەی مێژوو هەموو شتێكی لە پەیوەندیی و دیپلۆماسییەتدا دەبینییەوە و دبلۆماسییەتیشی لە قسەی خێر و دەست و دیاری و زمان شیرینیدا كورتدەكردەوە، هەموو شتێكیشی هەر دواجار مۆرکێکی كوردانەی لێدەدا، ئاخر بە مێژووی هەموو عیراق نەبووە كۆشكی پادشا و كۆمارەكەی (نێرگز)ی لێ بێت و تەسبیحی (قەزوان)ی قەدپاڵی كوێستانەكانی تێدا رەنگبداتەوە، لەسەر خوانی هیچ كاربەدەستێك (قوڕاو) و (دۆكوڵیوو) و (دۆڵمە)ی بەخۆیەوە نەدیتووە و روینەداوە پیرە پیاوی ماندوی ئەم گەلە بە مشكی و مێزەرەوە لە ناوچەی سەوز و لە كۆشك هەست بە عیراقیبوون بكەن.
مام جەلالی رابەر، لە مێژووی خۆیدا هەمیشە بە چاوتێری و میواندۆستی ناسراوە، ئەمەی خوارەوە مشتێكە لە خەرواری بەخشینەكانی مام جەلال، كە بەردەوام لەو باوەڕەدابووە كە بەخشین و پاشان بەخشین و دواتریش هەر بەخشین، دەتوانێ گرێكوێرەی پەیوەندییەكان بكاتەوە و ناكۆكییەكان بگۆڕێ بۆ ئارامیی و ئاشتی و بەیەكەوەژیان و دۆستایەتی هەتاسەر.
راخەر و بەرماڵ و مانا فرە رەهەندەكانی
ئەوە تەنها مام جەلالە لەرێگەی بەخشینی دوو بەرماڵ بە (ئۆباما)ی سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریکا دەتوانێت لە یەك دەستەواژەی دبلۆماسیی و ئایینی گەورەدا هەرچی مانایە كۆبكاتەوە، بەسەرێكدا رەچەڵەكە ئاینییەكەی باراك و پەیوەندیی بە ئیسلامەوە پشتڕاستدەكاتەوە، بەسەرێكی دیكەشدا ریشە سۆفیگەرییەكەی خۆی دووپاتدەكاتەوە كە لە هەناوی تەریقەت و لە ئادابی تەكییەی تاڵەبانەوە سەرچاوە دەگرێت، هەر هێندەش نا، بەڵكو مام جەلال لەرێگەی ئەو بەخشینەوە مانایەكی نوێ بە دەوڵەت و شێوازی سیستمە سیاسییەكەی عیراق بۆ سەرداری سیاسەت و هێز كە ئەمریکایە رووندەكاتەوە، ئاخر بەخشینی دوو بەرماڵی دەستچن هەم سروشتی باوەڕی عیراقی نوێ بە ئیسلامێكی میانڕەوی دێرین بەیاندەكات و لەرێگەی دوگردەوە بێبەریبوونی خۆی لە رادیكاڵیزمی ئیسلامیش رادەگەیەنێت، كە ئەودەم لەژێر تایتڵی ئاین و جەنگی باوەڕدا كۆمەڵكوژی و مرۆڤكوژیان تاودەدا، لەسەر و ئەمانەشەوە ئەگەر زمانی ژمارە مانای سیبمولی پێبدرێت، دەشێت دوو بەرماڵ مانای ماڵ جیایی ئایینزای شیعە و سوننە بێت، بەڵام لەژێر ناسنامەی نیشتمانیدا.
1980 -ناوزەنگ- لە راستەوە: د. کەمال خۆشناو، عادل عەبدولمەهدی، سەرۆک مام جەلال، هۆمەر شێخموس، د. فوئاد مەعسوم
رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست)ی ئەمەریكی لە راپۆرتێكدا لەبارەی دیاری و بەخششە دبلۆماسییەكانی سەركردە و نێردەی دبلۆماسیی وڵاتان بە كاربەدەستانی ئەمریکا گەڕانێك بەناو تۆماری دیارییەكاندا دەكات و لە لاپەڕەی (2957) جۆر و مێژووی دیارییەكان ئاماژەی پێدراوە، كە لە (7)ی ئەپرێلی (2009) لەلایەن سەرۆك كۆماری عیراقەوە بەبڕی (1850) دۆلار خەڵات دراوەتە سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریکا، بەپێی لاپەڕە (2971)یش لە (25)ی هەمان مانگ و ساڵ بە بڕی (400) دۆلار دیاری بەخشراوەتە (هیلاری كلینتۆن)ی وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتە، هەر بەپێی تۆمارەكە، لەسەر روكاری دەرەوەی بۆكسی دیارییەكانیش نووسراوە (لە جەلالەوە، خەباتگێڕێك لە پێناو ئازادی بۆ سەرۆك ئۆباما»، ئەمەش خۆی ئاماژەیەكە كە سەرۆك مام جەلال لە بەخشینەكانیدا ئەوەندەی ناونیشانی تێكۆشان و خەباتگێڕییەكەی بەلاوە پەسند بووە، هێندە پلە و پۆستی سەرۆك كۆماری عیراق تەفرەی نەداوە.
لەژێر رۆشنایی راپۆرتە رۆژنامەنووسییەكەشدا ئەوەی دیارییەكەی سەرۆك تاڵەبانی لە دیاری سەرۆك و سەركردە جیهانییەكان جیاكردۆتەوە، سنوورداری نرخ و بەهاكەیەتی لەرووی تێچوونەوە، كە لە هەردوو دیارییەكەدا تەنها (2250) دۆلاری بڕی تێچوونەكەی بووە، لەكاتێكدا بەشێك لە بەخششی سەركردەی وڵاتانی دیكە لە سەدان هەزار دۆلار نزیك بۆتەوە، كەچی لەرووی بەهای سیمبولی و مانای سیاسیی هیچ دیارییەك ناگاتە ئاستی خەڵاتەكانی مام جەلال، كە مێژوویەكی دێرین و رەسەنایەتی و رەچەڵەكی كۆمەڵگەی عیراقی دەگێڕنەوە.
وارشۆ- 1955- سەرۆک مام جەلال لە پەراوێزی کۆنگرەی جیهانیی لاوان بە جلی کوردییەوە
لەراستیدا ئەگەرچی لە رووی شێوە و روكار (بەرماڵ) و (راخەر)ی دەستچن لە عیراق لە یەكتر دەچن و ئەو پیشە دەستییە بەدرێژایی مێژوو لە عیراقدا هەبووە، بەڵام بەشێوە گشتییەكەی چەندە ئەو پیشەسازییە دەستییە بۆ ئیستاتیكای ماڵ و شوێنە گشتییەكان بەكارهێنراوە، بەو ئەندازەیەش بۆ بەجێگەیاندنی سروتە ئاینییەكان بەكارخراوە، ئەم بەكارخستنە تەنها پەیوەست نیە بە قۆناغی گەشەسەندنی ئایینی ئیسلامەوە، بەڵكو لە شارستانیەتی كۆنی میزۆپۆتامیا و لەناو نەتەوەكانی سۆمەر و ئاشور و ئەوانی دیكەش هەم وەك پیشەسازیی دەستی و هەمیش وەك پێویستییەكی بەجێگەیاندنی ئەركە ئایینییەكان هەر لە گۆڕێ بووە، لەپای ئەم بایەخە مێژووییەی ئەو راخەرە جا چ بە ئامانجی جوانكاریی بەكاربهێنرێت یا بە مانا ئایینییەكەی وەك بەرماڵ، هیچ لەوە ناگۆڕێ كە مام جەلال لە بەخشینی ئەو دەستڕەنگینییە نیشتمانییە بە وەفد و میوانانی عیراق، دەیەوێت رەسەنایەتی و مێژووی دەوڵەت و جوگرافیا مرۆییەكە دوپات بكاتەوە.
پەیكەرەكەی حامورابی، بەڵێنی یاسا سەروەریی
هیلاری كلنتۆن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، مانگی نیسانی ساڵی (2009) لەرێگەی بروسكەیەكەوە سوپاسنامەیەك ئاراستەی سەرۆك مام جەلال دەكات لەپای بەخشینی پەیكەرێكی (حەمورابی) و (بۆكسێكی یاری شەترەنج) و ئومێد دەكات دیارییەكانی كە هەڵگری مانای رەمزی گەورەن و یادگارییەكی شیرینی مێژوویین، ببنە سەرچاوەی پەیوەندییەكی هەمیشەیی بەتین لەنێوان هەردوو وڵات و ئەمریکاش بە دڵنیاییەوە پابەندییەكانی خۆی لەبەرامبەر عیراق جێبەجێ دەكات.
مانا سیمبولییەكانی بەكارهێنانی پەیكەری (حامورابی) كە سەرۆك تاڵەبانی وەك پێشینەیەكی تازە و میكانیزمێكی نوێ لە بواری دبلۆماسییەت بەكاریدێنێ، بەتەنها روداوێكی راگوزەری سەرپێی نیە، بەڵكو دەبێتە تەكنیكێكی نوێش كە قۆناغی دوای ئەوە دەوڵەتی عیراق لەزۆر وێستگەی تردا بەكاریدێنێتەوە، بەدیاریكراویش ساڵی (2019) حكومەتی عیراق پەیكەرێكی بچووكی حامورابی كە لەسەری نووسراوە «بۆ بڵاوكردنەوەی داد لە وڵاتدا، لەناوبردنی خراپەكاری و ستەم، نابێت هێزی بچووك بتۆقێنرێت»، ئەمەش گواستنەوەی پەیامێكی مێژوویی عیراقە، كە پێویستە نەتەوە یەكگرتووەكان باڵاترین دامەزراوە و رێكخراوی نێودەوڵەتی لەسەر ئاستی جیهان پەیڕەوی بكات، كە تێكۆشانە بۆ بەدیهێنانی دادپەروەری و وەستانەوەیە بە رووی خراپەكاریی و ستەمكارییدا، جارێكیش (هۆشیار زێباری) وەزیری دەرەوەی عیراق لەپای ئەو خەڵاتەی سەرۆك مام جەلال و بیرهێنانەوەی سەرچاوەی یاسا و رێسا مێژووییەكان ئەوەی گوتبوو كە شەریعەتی حاموڕابی ساغكردنەوەی رەچەڵەكی یاسایە بۆ میزۆپۆتامیا و عیراقی نوێ. دروستیش دەشێت یاساكانی حامورابی بە دێرینترین شەریعەت و چوارچێوەی یاسایی ئەژمار بكەین، كە (282) ماددەی یاساییە و پادشا (حامورابی) شەشەمین پادشای بابل لەنێوان (1792ـ 1750)ی پێش زایین نوسیوونی و تائێستاش بە میراتێكی گەورەیی مرۆڤایەتی ماونەتەوە.
نووسەرێكی عیراقی لەبارەی بەخشینی خەڵاتی پەیكەرە دەستكردەكەی حامورابی لەلایەن سەرۆك كۆماری عیراقەوە بە تەنها نابەستێتەوە بە رەهەندە یاساییەكەی، كە نیشانی بدات عیراق چیتر جوگرافیایەك نیە لە دەرەوەی یاسا و دەستور بەڕێوە بچێت، بەڵكو سیستمێكە ستوونە سەرەكیەكانی لەسەر بنەمای یاسا بەڕێوە دەبرێن، هاوكات وەبیرهێنانەنەوەیەكی گرنگیشە كە پێویستە دەوڵەتانی جیهان دەست لە تاڵانكردن و بردنی شوێنەوارە مێژووییەكان هەڵبگرن كە لەدوای پرۆسەی ئازادیی عیراق بەشێكی زۆری مۆزەخانە و ناوەندە گرنگەكانی پاراستنی شوێنەوار تاڵانكران.
رەنگە ئەم پەیامەی مام جەلال لەو سەروەختەدا رێك یەكسان بێت بەو هەڵمەتە نیشتمانیەش كە لەرێگەی نەتەوە یەكگرتووەكان و هێزەكانی هاوپەیمانان، دەسەڵاتدارانی عیراق هەوڵیان بۆ دەدا كۆچی پێچەوانەی شوێنەواری شوێن وونكراو لە مۆزەخانەی دەوڵەتانی جیهانەوە بۆ خاوەنی راستەقینەی خۆی كە جوگرافیا و مێژووی شارستانیەتی عیراقە، ئەمەش مێژوو بە چەشنی زۆر دەستكەوتی گەورەی دیكە بۆ مام جەلالی دەنووسێتەوە، كە لە قۆناغێكدا رابەرێك هەبووە نەك هەر خەمی بۆ داهاتووی دەوڵەت خواردووە، بەڵكو لە پاراستنی شكۆی رابردووشی پێچاوەتەوە.
شیرینی و وەبەرهێنانی دیپلۆماسی لە ماركەی كوردیدا
كورد هەر گفتو لفتی شیرین نەبووە، بەڵكو دەست و دیارییەكانیشی بە درێژایی مێژوو هەر شیرین چوونەوە، ئەمە شتێك نییە بە تەنها لە پەیوەندییە سیاسی و دبلۆماسییەكاندا رەنگبداتەوە، لەئاستە میللییەكەش پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكان هەم لە ناوخۆی ماڵی كوردی و هەمیش بۆ دەرو دراوسێ و جوگرافیای جیاواز هەر پەیڕەوی لێكردووە، جاروبار ئەم بەخششانە گوێزی كوێستانەكانی كوردستان یان هەنگوینی قەد پاڵی چیایەك بووە، لەگەڵ پێشكەوتن و دەستڕەنگینیش شیرینییە دەستكردە ناوخۆییەكان لە باسوقەوە تا سجوق و شتی دیكەش بەسەر دۆستە نزیك و دوورەكاندا بەخشراوەتەوە.
چەند ساڵێك بەر لە ئێستا گوایە پلار لە مام جەلال دەدرێت كە شیرینییەكانی براندێكی شارە حەیاتەكەی لەسەر خەزێنەی سەرۆكایەتی كۆمار بەستە بەستە برۆدتە بەغداد و بەسەر میوان و دۆستەكانیدا دابەشیكردووە، كەچی نەك مامی سەرۆك بە تەشەری ئەوانە زامی تێنەكەوت، بەڵكو هەر زوو لە سۆشیاڵ میدیادا كەمەرشكێنانە وەڵام درایەوە، رەنگە رونكردنەوەكەی (تۆفیقی حەڵواچی) بەس بێت كە براندە شیرینییەكەی شارە حەیاتەكە بە پیشەی قەدیمی باوباپیران ناودەبات و دووپاتیدەكاتەوە كە هەموو خەڵك و سیاسییەكانیش بۆ پەرەپێدانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی خۆیان لە قۆناغی جیاواز شیرینی و گەزۆكەیان بەكارهێناوە.
بەغدا- سەرۆک مام جەلال لە پێشوازیی سەرۆک باراک ئۆبامادا
لەهەمان تۆمارەكەی رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) و لەلاپەڕەی (2976) كە مێژووەكەی بۆ (25)ی نیسان دەگەڕێتەوە (جیمس ستینبرگ) جێگری وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریکا و لەلاپەڕی (2996)یش (رۆبێرت گیتس) وەزیری بەرگری هەمان وڵات، دوو دیاری تۆماركراوە كە بۆكسێكی شیرینی دەگمەن و دەستكردی ناوخۆیی كوردی بووە و لەسەر روكاری دەرەوەی پاكەتە شیرینییەكە وێنەی (قەڵای هەولێر)ی لەسەر بووە. ئەم سەرمایەگوزارییە سیاسییەی سەرۆك مام جەلال لە بەخشینەوەی شیرینی بە دۆست و میوانە دبلۆماتكارەكان تەنها نیشاندانی نیازپاكی و دوپاتكردنەوەی میواندۆستی كورد و عیراقیەكان نییە، بەڵكو هاوكات وەبەرهێنانێكی گەورەی كوردستانیشە لەژێر تایتڵی عیراقدا، بەو پێیەی وێنەی قەڵای دێرین و مێژوویی هەولێر لەسەر پاكەتەكە بانگەشەیەكی سیاسی و دبلۆماسییە بۆ ناسینی هەولێر وەك پایتەختێكی تر و تۆماركردنی ئەو راستییە مێژووییەشە لەناو تۆمارە مێژووییەكانی ئەمریکادا، هاودەم بانگەشەكردنێكی بازرگانیشە بۆ براندێكی گرنگی لۆكاڵی و نیشاندانی دەستڕەنگینی و كوالێتی نایابی بەرهەمی ناوخۆیی بە جیهان، ئەمەش لە زۆر وێستگەدا سەرۆك و سەركردەی تر لە كاڵا و بەرهەمی تر دوپاتیانكردۆتەوە، مەگەر كێ تانەی میدیا جیهانییەكانی بیر دەچێتەوە كە بۆ سوكایەتیكردن بە جانتای دەستی خانمە سەرۆكێك بڵاوكرایەوە، كەچی پاش ئەوەی ئاشكراكرا كە مەبەستی ئەم ژنە دبلۆماتكارە لە بەكارهێنانی جانتاكەی دەستی بۆ راكێشانی سەرنجی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و كارگە بەرهەمهێنەرە گەورەكان بووە لەسەر ئیشی دەستی مناڵانی توشبوو بە نەخۆشی تالاسیما و بەو هۆیەشەوە بەڕێژەیەكی گەورە ئەم بەرهەمە لۆكاڵییە بووبە براندێكی ناسراوی جیهانیی رێزلێگیراو، ئەمەش هەمان دیدی دوورمەودای سەرۆك مام جەلالە لە ناساندنی براندو بەرهەمە ناوخۆییە كوردستانییەكان لە بواری دبلۆماسیدا.
شام- سەرۆک مام جەلال و هێرۆخان لە میوانداریی جەواهیریی شاعیردا
كڵاوەكەی سەری جەواهیریی
پێدەچێت پێشینانی عەرەبیش هەر وەك پێشینە كوردەكانی خۆمان، لەوەڵامی لوتف و كەرەمی بەرامبەردا دەستەواژەی «دەیخەمە سەر سەرم»، بەكاربێنن، چونكە ئەوەتا شاعیری گەورەی عەرەب و عیراق (محەمەد مەهدی ئەلجەواهیری) دیاری و بەخششەكەی مام جەلال ـ ی خەباتكار وەردەگرێت و هەر بە دروشمە شۆڕشگێڕییەكەی بزووتنەوەی نەتەوایەتی كوردەوە «كوردستان یان نەمان» دەیخاتە سەر سەری، سەرێكی بێمار و هەستیار كە دوا ساتەكانی تەمەنیشی وەك پزیشكان فەرموویانە دەبێت بپارێزرێ، راستییەكەشی ئولفەتی ئەلجەواهیری و كڵاو، ناچارییەكی پزیشكییە و بەهۆی دەركەوتنی جۆرێك لە هەستیاریی بە هەتاو، پزیشكەكانی یەكێتی سۆڤیەت ناچاریانكردووە سەری بە هەمیشەیی داپۆشێت، ئەم خواستەی پزیشكەكان ناچاریدەكات لە مۆسكۆ بەدوای كڵاودا بگەڕێت و دواجار مەیلەكەی لەسەر دەستچنێك ساغ دەبێتەوە، بەڵام كاتێك مام جەلال بەو دەردەی ئەلجەواهیری دەزانێت هەم هاوكاری و كۆمەكی پێشكەش دەكات و هەمیش كڵاوێكی كوردانەی بۆ دەنێرێت، ئەمە (د. ئەرسەلان بایز) لەوتارێكدا پشتڕاستیدەكاتەوە و دەنووسێت «ساڵانە سەرۆك مام جەلال چەند كڵاوێكی بەسیمی كوردەواری نەخشێنراوی بەناوی كوردستانی دەكردە دیاری ئەو شاعیرە بەرزە» و (سەڵاح رەشید)یش لە كتێبی (مام جەلال، دیداری تەمەن، لەلاوێتییەوە بۆ کۆشکی کۆماری) و لەلاپەڕەی (61)ی بەرگی یەكەمدا هەمان زانیاریی دوپاتدەكاتەوە، كە كڵاوە دەستچنەكە دیاریی ساڵانەی مام جەلال بووە، هەموو ئەو جۆرە دڵنیاییە لەپای بڵاوكردنەوەی هەندێك زانیاریی بووە لەبارەی یەكەم كڵاوی كورد كە دەبەخشرێتە ئەو زاتە باڵایەی ئەدەب.
رۆژنامەنووسێكی كورد لە راپۆرتێكی بنكۆڵكاریدا ئەو زانیارییە ساغدەكاتەوە كە یەكەمین كڵاوی دیاری مام جەلال ـ ی رابەر بۆ ئەلجەواهیریی بۆ دەستڕەنگینی چ خانمێكی كورد دەگەڕێتەوە، لەو كنەكردنەی مێژوودا دەردەكەوێت (مرواری ئەحمەد عەبدوڵڵا) كە خانمێكی كەركوكییە و لە ساڵی (1950) لە گەڕەكی (زێوێ) لەدایكبووە، لە تەمەنی سیانزە ساڵیدا چنیوویەتی و لەرێگەی خزمەكانییەوە كە پێشمەرگە بوون پێشكەشی مام جەلال كراوە، ئەم زانیاریانە لەرووی كاتەوە هاوكاتە لەگەڵ پشتڕاستكردنەوەكانی كۆچكردو (د. عیزەدین مستەفا رەسوڵ) كە ئاماژە بەوە دەكات لەسەرەتای شەستەكاندا مامی رابەر كڵاوە دەستچنەكەی بۆ شاعیر ناردووە.
ئولفەتی ئەلجەواهێری و كڵاوەكەی بە ئەندازەیەك ببووە سەرچاوەی پەیوەندییەكی بەتین لەگەڵ ئەو دەستچنە كوردەوارییە، دەگێڕنەوە ئەگەر كەسێك لە دۆست و هاوڕێكانی ئازار لە سەریدا هەبووایە، كڵاوەكەی دەكردە سەریان و دەیووت «ئازاركوژە»، ئەم خۆگرێدانە گەیشتبووە ئاستێك بە ئامان و زەمانیش دەستبەرداری نەبووە، تەنانەت دەگێڕنەوە لە گەشتێكیدا بۆ ئەوروپای رۆژهەڵات كچێكی بولگاری داوای كڵاوەكە دەكات و ئەویش نایداتێ، بۆیە كڵاوەكەی لێ دەڕفێنێ، ئەویش دوای دەكەوێت كچەكە دەگرێ و دەیخاتە ژێر خۆی و كڵاوەكەی لێ دەسەنێتەوە.
كرو شاڵ لە (عادل عەبدولمەهدی)ەوە بۆ (تەڵاڵ سەلمان)
رابەری گرنگ و هەموو شت لەباردابوو، كاریزمای خۆڕسكاوی راستەقینە، هەمیشە لە كایەی دبلۆماسییەتدا پنتە ووردەكانیش بۆ نیشاندانی شوناسی نەتەوەیی خۆی دەقۆزێتەوە، هەڵبەت نەتەوە ژێر دەست و كۆڵۆنیالیزەكراوەكان لەگشتیان زیاتر بە خەم نمایشكردنی ئەو تایبەتمەندییانەوەن، پۆشاك بەتایبەت كە ناسنامەی رەسانەیەتی نەتەوەیی و فەرهەنگی بێت لەهەموو شتێك زیاتر وەك كەرەستەی خۆجیایی لە بواری دبلۆماسیەتدا بەكاردەهێنرێت، مەگەر سەرگوزشتەكەی (گاندی) و شانازییكردنی بە جلەكانییەوە لە شانشینی بەریتانیا بەڵگەی ئەوەنییە كە دەیەویست بۆ ئینگلیزەكانی بسەلمێنێ، كە هیندییەكان رەچەڵەك و فەرهەنگێكی سەربەخۆن و هیچ شتێك بەوانیان نابەستێتەوە، ئەمە مام جەلالیش كردی كاتێك ساڵی (1963) حكومەتی یەكەمی عیراق دانوستانی لەگەڵ بزووتنەوەی سیاسیی كوردستان دەستپێكرد، بەعسییەكان بیانوویان بۆ خۆدزینەوە و پاشەكشە ئەوە بوو، كە گوایە (جەمال عەبدولناسر) دژی دانوستانی كوردو عەرەبە و نایەوێت كارتی كوردی لە عیراق هێندە بەهێز بێت، كەچی كاتێك وەفدێكی هاوبەشی كورد و عیراق لەهەمان ساڵدا دەچنە میسر، مام جەلال بۆ سەلماندنی كوردبوون و خۆجیایی و گەیاندنی مەسجێكیش دەستەیەك پۆشاكی كوردی لەبەر دەكات، لەوێ دەركەوت ناسر نەك دژی مافەكانی كورد نییە، بەڵكو ئاشكرایكرد پشتیوانی بێ چەندو چوونی مافەكانی دەكات. دروست ئەو سەردانە زۆر بایەخدار بوو كە لە فرۆكەخانەی نێودەوڵەتی قاهیرە سەرۆك تاڵەبانی بە جلی كوردییەوە رێوڕەسم و پرۆتۆكۆلی رابەرێكی بۆ بەڕێوە دەچێت.
دەباشان- 2008 - سەرۆک مام جەلال لە پێشوازیی وەفدی باڵای دەوڵەتی کوێت-دا بە سەرۆکایەتی ناسر ئال سوباح میری کوێت.
سەرگوزشتەكانی مام جەلال پەیوەند بە پۆشاكی كوردی بۆ یار و نەیار زۆر و زەوەندن و بەردەوام دووبارە دەبنەوە، لەبەرامبەر نەیارەكان مامی رابەر بۆ پارێزگاریی لە شوناس بە جلە كوردییەكانی وەڵامی هەژموونی نەتەوە سەردەستەكانی داوەتەوە و بۆ یارەكانیش ئەم دەستچن و بەرهەمە كوردەوارییەی پێشەشكردوون.
(تەڵاڵ سەلمان) كە دیارترین و دێرینترین رۆژنامەنووسی دنیای عەرەبە و ساڵانێكی زۆرە سەرنووسەری رۆژنامەی (ئەلنەهار)ی لوبنانییە، لەدیدارێكدا لەگەڵ (پاشكۆی جەلال) لە رۆژنامەی (كوردستانی نوێ) ئەم ئارەزووەی مام دوپاتدەكاتەوە، كە جارێكیان له به‌هاری ساڵی (1970) سەرۆك جەلال تاڵەبانی بانگهێشتی شاری سلێمانی دەكات و ماوەی دوو رۆژ لە میوانداری ئەو زاتەدا دەمێنێتەوە و لە رۆیشتنەوەشدا وەك ئاكارێكی كۆنی كوردەواریی دەستێك جلی كوردی و خەنجەرێك پێشكەشی میوانەكەی دەكات. رەنگە چیرۆكەكەی (عادل عەبدولمەهدی) كەسایەتی دیاری شیعەكان جیاوازتر بێت، ئەوكاتەی هاوینی (1980) بۆ ماوەیەك میوانی بارەگای مام جەلال دەبن لە (توژەڵە)، ئەم سەردان و دیدار و مانەوەیە بۆ مام جەلال هاوخەباتی و ئاوەدانییە، بەڵام هەم وەك تەكتیكێكی سیاسیی دەیەوێت لەرووكاردا لە پێشمەرگە بچێت و هەمیش ئاواتە دێرینەكەی خۆی بەدی دێنێت كە بەخشینی دەستێك جلی كوردییە. راستییەكەی ئەم سروشتەی مام جەلالیش تازە نەبوو، هێشتا هەر گەنجێكی خوێن گەرم بوو كە ساڵی (1955) لە كۆنگرەی قوتابیان و لاوانی جیهان لە (وارشۆ) و ساڵی (1957) لە یەكێتی سۆڤیەت و لەهەردووك بۆنە و بۆنەكانی دیكەشدا جگە لە پۆشاكی كوردی، كڵاشی دەستچنی خۆماڵی وەك دیاریی بۆ دۆست و وەفدی وڵاتان دەبات.
هەڤاڵ و یاوەرەكانی سەرۆك مام جەلال، ئەوانەی لەهەر سێ قۆناغەكەی ژیان و خەباتی یاوەری بوون، لە (شۆڕش) و (دوای راپەڕین) و قۆناغی (سەرۆك كۆماری) ئەو ویستەی مام جەلال دووپات دەكەنەوە كە بەردەوام نیەتی ئەوەی هێناوە میوانەكانی بەدەستێكی پڕ بگەڕێنەوە و دیاریی و بیرەوەرییەكی هەمیشەیی لەلای دۆستەكانی جێبهێڵێت، هەڵبەت جاروبار هەر بە سروشتەكەی مام جەلال ئەو دیارییانە نوكتە و سەرگوزشتەی خۆشی لێكەوتۆتەوە، رەنگە دیارترین نوكتەكانی شۆڕش پەیوەند بە پۆشاكی كوردیی خۆی لەو نوكتەیەدا ببێنێتەوە كە بەشێك لە دۆستەكانی دەیگێڕنەوە، كە جارێكیان چەند میوان و دۆستێكی بیانی لە میوانداری مام جەلالدا دەبن، بۆ ئەوەی بەدەستی بەتاڵ نەگەڕێنەوە، سەرۆك مام داوا لە (د. خدر مەعسوم) دەكات پێنج (كر) بۆ میوانەكان لە رەنگی جیاواز پەیدا بكەن، چونكە لەو ناوچەیدا (شاڵ) یا (بزوو) بۆ ئەو جۆرە جلە دەستچنە بەكاردەهێنرێت و ناوی (كر)یان نەبیستووە، هەموو ناوچەكە بەسەر دەكەنەوە و لەبری پێنج قاتی (كر) پێنج (كەر ـ گوێدرێژ) دەهێنن و بۆ نەگبەتیش هەر یەكە و لە رەنگێكی جیاواز، ئەمەش مام جەلال زۆر تووڕە دەكات و سەركۆنەیان دەكات كە چۆن دەبێت میوانەكانی بەبێ دیاری بگەڕێنەوە.
بڕنەوێك بۆ میری کوێت
بزووتنەوەی چەكداری كوردیی، رۆژگارێكی درێژ چەكی بەرگرییەكەی بڕنەو بووە، راستە بەهۆی پێشكەووتنەكانی دنیای چەك و چۆڵ ئێستا ئەم جۆرە بۆ راو بەكاردێت یانیش لە جوانكاریی و ئێستاتیكای كۆشك و تەلارەكان دیواربەندەكانی پێ دەڕازێنرێتەوە، بەڵام خۆ لەلای ئێمە هەر بەشێكە لە بیرەوەرییەكی كۆنینەی مێژوو، رەنگە پاڵنەرەكانی بەخشینی (بڕنەو) لەلایەن سەرۆك مام جەلالەوە بە میرێكی كوێت، هەر پەیوەندی بەو بیرەوەرییە دێرینەوە هەبێت.
رۆژنامەی (شەرق ئەلئەوسەت) لە كۆتایی ساڵی (2004) دا هەواڵێكی بڵاوكردۆتەوە ئاماژە بە دیارییەكی رابەری كۆچكردوو مام جەلال دەكات بۆ (ناسر ئال سوباح)ی میری كوێت، دیارییەكە چەكێكی بڕنەوە كە خاوەندارێتییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدام حسێن و لەپاش پرۆسەی ئازادیی عیراق لە كۆشكەكانی گەورە دیكتاتۆر دەستی بەسەردا گیرابوو، ئەم دیارییە لەپاش سەردانێكی میری كوێت هات بۆ سلێمانی تا هەماهەنگیی سیاسیی و ئابووری لەنێوان هەرێمی كوردستان و ئەو وڵاتە بخرێتە ئاستێكی بەرزترەوە.
لە رووكاردا دیارییەكە دەشێت وا راڤە بكرێت كە نیازپاكی و دەستپێشخەرییەكی مام جەلال-ە بۆ پتەوكردنی پەیوەندییەكانی عیراق و كوێت، بەڵام لە كڕۆكدا هەڵگری چەندین ئاماژە و مانای جودایە، بەسەرێكدا زەوتكردنی چەكێكی سەدام بەمانای چەككردنی رژێم و ئاراستەیەكی ناسیۆنالیستی بەعسیانەیە كە بەردەوام بۆ دەرو دراوسێكانی عیراق دەبوونە هەڕەشە و بەخشینی چەكەكە مەسجێك دەداتە كوێتییەكان كە ئیدی دەوڵەتە نوێیەكەی عیراق چیتر نابێتە مەترسیی، هاوكات دوپاتكردنەوەی نیەت پاكییە لە هێشتنەوەی رایەڵەكانی هاوسێیەتییەكی باش، هاودەم جۆرێكیشە لە نیشاندانی قۆناغبەندییەكانی خەباتی چەكداریی كوردستانیی كە رۆژگارێكی درێژ لەسایەی ئەو بڕنەوەدا كورد بۆ ئامانجەكانی تێكۆشاوە.
ئەمە لە دیدی كوێتییەكانیشەوە بێ شرۆڤەكاری تێنەپەڕی، بەسەرێكدا سوپاسێكی گەرم و گوڕی میرنشینی ئەو وڵاتەی بۆ سەرۆك مام جەلال بەدوای خۆیدا هێنا و بەسەرێكی دیكەشدا میدیاكانی كوێتی ناچار بە شیكردنەوەی پەیامە ئەرێنییەكانی پشت دیارییەكە كرد، ئەوەی لەهەموو سەرنجڕاكێشترە رەنگە ناونیشانی هەواڵەكەی رۆژنامەی ئەو وڵاتە بێت كە نووسیوێتی «تاڵەبانی، نەك هەر بەعسییەكانی لەكوشتنی مرۆڤ چەككرد، بەڵكو رێگەی راوكردنیشیان نادات»، ئەمەش وەك ئاماژەیەك بۆ مانا سیاسییەكانی بەكارهێنانی چەكی (بڕنەو) لە ئاڵوگۆڕی دیاریی نێوان وڵاتانی ناكۆك.
كتێبی سەوز و جامانە و قەزافی
پەیوەندییەكانی مام جەلال و موعەمەر قەزافی، لە پەیوەندییەكی ئاسایی نەدەچوو، بەڵكو ئەوینێكی دوو سەرەی نێوان دوو كەسایەتی و رابەرە، یەكێكیان شاكاری ئاسیایە و ئەوی دیكەش دەیان ناونیشانی ئەفریقای لەسەر تاقیكراوەتەوە.
ئەم هاوسۆزییە بەشە زۆرەكەی پەیوەندیی بە كۆمەك و پشتیوانییەكانی رابەری شۆڕشی لیبییەكانەوە هەیە لە كورد و یەكێتی، كە لەرۆژگاری زۆر تاڵ و تەنگەبەر بە چەك و چۆڵ، قسەی خێر و بەیان و پەیام پشتیوانی لە رزگاری و ئازادیی كوردەكان كردووە.
كەسایەتی سیاسیی لوبنان و دۆستی دێرینی مام جەلال (ئەحمەد ئەلسەویسی) پێشتر لە دیدارێكدا بۆ پاشكۆی (جەلال) سروشتی ئەو پەیوەندییانەی دوپات كردبۆوە و دانی بەوەدا نابوو، كە قەزافی جگە لە پشتیوانیكردنی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد لە عیراق، زۆر بە كەسایەتی و لێوەشاوەیی سەرۆك مام جەلال سەرسام بووە و هەمیشە بە رێزەوە مامەڵەی كردووە، ئەو دەڵێت «په‌یوه‌ندییه‌كانی مام جه‌لال له‌گه‌ڵ عه‌ره‌ب له‌وپه‌ڕی باشی و له‌ترۆپكی سه‌نگینیدابوو، ئه‌و هاوڕێی عه‌بدولناسر بوو، له‌چوارچێوه‌ی كۆبوونه‌وه‌ی لوتكه‌ی كۆمكاری عه‌ره‌بی له قاهیره، به‌رله‌وه‌ی كۆبوونه‌وه فه‌رمییه‌كان ده‌ست پێبكه‌ن، جه‌مال عه‌بدولناسر پێشوازی له بن بێللا كردو ده‌رهه‌ق به كورد و مام جه‌لال ئه‌وه‌ی پێ ووت: ئه‌حمه‌د گوێت لێ بێت، گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌ك هه‌یه له‌شام و تائێستاش له‌تێكۆشاندایه له‌پێناو مافه نیشتیمانییه‌كانی خۆی، هه‌روه‌ك چۆن ئێوه له جه‌زائیر تێكۆشاون، پێویسته پشتیان بگرین، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی ئێمه له‌پێناو سه‌ربه‌خۆبوونتان له‌ژێر داگیركاریی فه‌ره‌نسی پشتمان گرتن»، هەڵبەتە پەیوەندییەكانی لەگەڵ قەزافیش هەر زۆر باش بوو، جارێك بیرمە مام جەلال كتێبی (سەوز)ی كردبووە كوردی و پێشكەشی كردبوو، پێش ئەوەش لە دیدارێكدا سەرۆك تاڵەبانی جامانەیەكی رەش و سپی كوردی پێبەخشی و ئەویش لەبەرامبەردا جل و بەرگ و پۆشاكێكی رەسەنی لیبییەكانی دایە مام جەلال، پاش ئەو گەشتە مام جەلال گەڕایەوە بەیروت و لە ماڵەكەی مندا چەند وێنەیەكی بە پۆشاكە لیبییەكەوە گرت و دڵخۆش بوو، چونكە دەیزانی ئەو جۆرە دیارییانە چەندە كاریگەریی لەسەر بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی نێوانیان دروست دەكات.
