ئامانج لەم دۆسێیە
چۆن لە فیکر و ئایدیۆلۆژیا سیاسییەکان بە نەتەوەیی و ئاینییەوە رێباز و مەزهەبی جیاجیا لەئارادان، سۆشیالیزمیش وەک چەمکێکی فیکریی و سیاسی بەسەر چەندین رێباز و مەدرەسەی جیاجیادا دابەشبووە.
سۆشیالیزمی ئینگلیزی یان وەک لە سەرەتاوە لەلایەن کۆمەڵێک بیرمەندی ئینگتەراوە دامەزرێنراوە بەناوی کۆمەڵەی فابیان،
ئەوەی لێرەدا روونکراوەتەوە ئەو جیاوازیی و ناکۆکییانەیە کە لە نێوان فابیانیزم و کۆمۆنیزمدا لەئارادایە ئەگەرچی لە چەند خاڵ و تەوەرێکیشدا و وەک دوا ئامانجی سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆکن لەوەی مرۆڤایەتی دواجار دەبێت بەرەو سۆشیالیزم دوا هەنگاوی خۆی بنێت. بەڵام ئەم کۆمەڵەیە هەر لە سەرەتاوە بڕوایان بە خەبات بە رێگەی توندوتیژیی و دیکتاتۆرییەتی پڕۆلیتاریا و سڕینەوەی بۆرژوازی نەبووە، بەڵکو پێداگرییان لەسەر خەباتی هێمنانە و دیالۆگ و پێکەوەژیان کردووە و پێیانوابووە یەکەم هەنگاو بەرەو سۆشیالیزم هۆشیارکردنەوەی خەڵک و ئاشناکردنیانە بە مافەکانیان و چەسپاندنی بنەماکانی ئازادیی و دیموکراسی و دادپەروەریی کۆمەڵایەتی و خەباتی پەرلەمانی.
تێزەکانی ئەم کۆمەڵەیە کە لە سەدەی نۆزدەیەمدا بڵاوبوونەتەوە، لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا بوونەتە بەرنامە و پەیڕەوی پارتی کرێکارانی بەریتانیا کە لەچەندین قۆناغی جیاجیا و کابینەی حکومڕانیی جیاجیادا فەرمانڕەوایی بەریتانیایان کردووە و رۆڵیان هەبووە لە گەشەی کۆمەڵایەتی و پیشەسازیی ئەو وڵاتەدا.
دۆسێ
ئەکرەمی میهرداد
كۆمەڵەی فابیان لە ساڵی 1883 سەریهەڵدا و هەتا سەرەتای سەدەی بیستەم وەك گروپێكی بچووكی رووناكبیرانی سۆشیالیست مانەوە. ئەوان بیروباوەڕەكانی (جێرمی بنتام و جۆن ستیوارت میل) یان بە هەند وەرگرت و پابەندبوون بە رێنماییەكانیان.
هەرچەندە ئەم گروپە بە ژمارە كەمبوون و زۆربەی بەڕێوەبەرانی لە بیرمەندانی وەكو (جۆرج بێرناردشۆ، سیدنی و بیاتریس وێب و گراهام والاس) بوون، بەڵام كاریگەریی سیاسیان لەناو خەڵك و لەناو كرێكاراندا بەهێزبوو.
فابیانەكان لەناو بزاڤی سۆشیالیستی و كرێكاریی وەكو ماركسیستەكانی ئەڵمانیا بەهێز و كاریگەر بوون، هەرچەندە فابیانەكان هەرگیز خۆیان وەكو ماركسیست نەناساندووە. بەڵام دەربارەی ئایندەی مرۆڤایەتی، هەمان ئەو ئومێدە هیوایانەیان هەبوو كە رادیكاڵە فەلسەفییەكان پەیڕەوییان دەكرد.
نوێسازیی و پێشڕەویی عەقڵانی
ئەوان لە لایەنی نوێسازیی و پێشڕەویی عەقڵانی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتییەوە زۆر نزیكبوون لە رەوتە سۆشیالیست و پێشكەوتنخوازەكانی دیكە). (1)
بۆچی ئەو ناوە لە کۆمەڵەکە نرا؟
ناوی كۆمەڵەی فابیان بەناوی فابیۆس كونكتاتۆر (275-203 پ.ز) ناونراوە، كە ئەم فابیوسە هەمیشە لە رێگەی دانوستان و گفتوگۆوە كێشەكانی چارەسەر دەكرد، نەك لە رێگەی جەنگ و ناكۆكی و روبەڕوبوونەوەوە.
كۆمەڵەی فابیان رێكخراوێكی ئینگلیزییە كە ئەندامەكانی لە رێگەی ئاشتی و دانوستان و پەرلەمانەوە دەیانویست بیروباوەڕ و سیاسەتی سۆشیالیستی دڵخوازی خۆیان بڵاوبكەنەوە و لەناو كرێكاران و خەڵكیشدا هەر بەو شێوەیە خەباتیان دەكرد.
هەرچەند ئەوان لەبەر رۆشنایی بیروباوەڕەكانی بێنتام و ستیوارت میل بڕوایان بە سۆشیالیزم هەبوو، بەڵام سۆشیالیزمی ئەوان دووربوو لە دیدی ماركسیزم سەربارەت بە خەباتی چینایەتی و دیكتاتۆریی پڕۆلیتاریا. سۆشیالیزمی ئەوان سۆشیالیزمێكی میللی و جەماوەری و تا رادەیەكی زۆر نزیكبوون لە بیروباوەڕی جان جاك رۆسۆ و دیموكراتی پۆپۆلیستی تۆماس جیفرسۆنی کە یەكێك بوو لە رابەرانی شۆڕشی ئەمریكا و نووسەری بەیاننامەی سەربەخۆیی نیشتمان و مرۆڤی ئەمریكا.
رێگەی هۆشیاریی سیاسی و مرۆیی
ئەوان بڕوایان بە شۆڕشی توندوتیژ و لەناوبردنی سەرمایەداریی و خاوەندارێتی تایبەتی نەبوو، بەڵكو دەیانویست لە رێگەی رێنمایی و هۆشیاریی سیاسی و مرۆییەوە بڕوا بە خەڵك بهێنن كە ئازادیی و یەكسانی و دادپەروەری بە پەروەردە و گفتوگۆ و بەشداریی دێتەدی، نەك بە سیاسەت و شۆڕشی توندوتیژ، تەنانەت زۆرجاریش لە كاری سیاسی و گفتوگۆی توندی نێوان لایەنەكان خۆیان دەپاراست و وەكو (فابیۆس) ی یۆنانی دەیانویست هەموو شتێك بە ئاشتی و ئارامی چارەسەر بكەن.
کێ رێکخراوەکەی دامەزراند؟
بەم شێوەیە فابیانەكانی ئینگلیز توانیان سەرەتا و پڕەنسیپەكانی سۆشیالیزمی ئینگلیزی دابمەزرێنن. لە سەرەتا و پێشڕەوی هەموویان دوو زانای بیری سۆشیالیستی و مرۆیی (سیدنی ویب و بیاتریسی هاوسەری) ئەم رێكخراوەیان دامەزراند و هاوكات لەگەڵ نووسەری شانۆ و بیرمەندی ئەو سەردەمە (جۆرج بەرنارد شۆ) ئەم كارەیان سازدا.
سەرەتادا تەنیا كاری فابیانەكان ئەوەبوو كە هەركەس ئامادەبێت گوێیان لێبگرێت، ئەمان گفتوگۆی لەگەڵدا بكەن، لای ئەوان، گفتوگۆ و كاركردن لەگەڵ چینی كرێكار و بۆرژوازیدا جیاوازیی نەبوو، وەكو (رۆبەرت ئۆین) یەكەم سۆشیالیستی ئینگلیزی سەرەتای سەدەی نۆزدە، دەیانویست لە رێگەی یەكێتی و هەرەوەزە هاوبەشەكانەوە یەكێتی و سەندیكای باشتركردنی ژیانی كرێكاران و هەژاران دروستبكەن و لەم كارەشدا دەیانویست كەسانی دەوڵەمەند و خاوەنكاریش هاوكار و بەشدارییان بێت، واتە هەمان ئەو كارەی كە رۆبەرت ئۆین سەرەتاكانی سۆشیالیزمی ئینگلیزی پێ دامەزراند. ئەوان خاوەن سیاسەت، نەخشە یان ئەو بەرنامانە بوون كە توانیان گرنگترین لایەنگیریی و هەژموونیان هەبێت، بەتایبەتی لەناو ئەوانەی كە پلە و پایەی گرنگ و گشتیان هەبوو، یان لەناو ئەو كەسانەی كە بازنەی یەكەمی رابەرانی سیاسی و پیشەیی و كرێكاری بوون.
وڵاتی ئەوان هەلومەرجی كۆمەڵایەتی و سیاسی خودی رابەرانی فابیان لە وڵاتی خۆیان، هەلومەرج و پلە‌وپایەی ناوازەی دابوو بە خەڵك بۆئەوەی لەم ژینگە سیاسی و خەباتە ئاشتیخوازانەیە نزیك ببنەوە.
پەیوەندیی لەگەڵ ئۆکسفۆرد و کامبیرج
کۆمەڵگەی سیاسی ئینگلیزی پێشوازیی گەرمیان لە رابەرانی فابیان کرد و ئەوانیش توانییان پەیوەندییەكانی خۆیان لەگەڵ كۆڕ و كۆمەڵە زانكۆییەكان و تەلارە باڵاكانی ئۆكسفۆرد و كامبیرج-دا بەرقەرار بكەن. ئەوان دەیانویست سیستمێكی ئارام و سەقامگیر بێتەدی كە ماف و ئەركی هەمووانی تێدا پارێزراوبێت و لە رێگەی هاوكارییەوە بەرنامەكانیان بهێننەدی، نەك لە رێگەی ناكۆكی و ململانێوە. ئومێدی ئەوان دروستكردنی حزبێك نەبوو كە خەریكی وتنەوە و پیادەكردنی زاراوەكانی خەباتی چینایەتی و شۆڕشی توندوتیژبێت. هەركاتێك بۆیان مەیسەر ببوایە، لە هەوڵی هێنانەدیی سوودی گشتی و پێشكەوتنی شارستانیدا بوون و پێشوازیی و پشتیوانیان لە هەموو ئەو هەوڵ و بەرنامانە دەكرد، كە لەم كاروانەدا رێوان بوون.
هێڵە گشتییەکانی کارکردنی فابیانەکان
هێڵی گشتیی سۆشیالیزمی ئینگلیزی لە چوارچێوەی بڕواكانی رۆبەرت ئۆین دا بوو، بەدەستهێنانی ریفۆرمی فیكری و خۆشگوزەرانی ئابووریی كرێكاران و هەژاران بوو لە رێگەی كار و خەباتی پەرلەمانی و دیموكراسی، لای ئەوان ئەوە بریتیبوو لە سیاسەتی هەڵبژاردن و حكومەتی لەدایکبوو لە پەرلەمانەوە و بەدەستهێنانی ماف و ئازادی و خۆشگوزەرانی بۆ كرێكاران، كە ئەم رەوتە لە سەردەمی ئۆین و بزووتنەوەی كرێكاریی چارتیستی تا سەردەمی فابیانەكان هەر بەردەوام بوو.
پەیوەستبوون بە حزبەوە
لە دوای دامەزراندنی پارتی كرێكاران، فابیانەكان پەیوەستبوون بە ریزەكانی ئەو حزبەوە، پارتی كرێكاران لە ساڵی 1900 دروستبوو).(2) لە ئەڵمانیا، ئیدوارد برنشتاین، كە دامەزرێنەری سۆشیال دیموكراتی مۆدێرنە، لە باس و لێكۆڵینەوە و نووسینەكانیدا لەگەڵ ماركسیست و سەرجەم سۆشیالیستەكانی نێونەتەوەیی دووەمدا، زۆر پەیگیر داكۆكی لە دیدگاكانی سۆشیالیزمی فابیانی دەكرد.
1900 - یەکەم کۆنگرەی دامەزراندنی پارتی کرێکاران بە بەشداریی فابیانەکان
سەردەمێك كە بەرنامە و كاری فابیانەكان بەرەوپێش دەڕۆیشت و ئەوانیش وازیان لەو دیدە هێنا كە بەشداریی دروستبوونی هیچ حزبێك نەبن، یان لەم پرسەدا پێشڕەویی نەكەن، بۆیە بەرنامە و كاری ئەوانیش هاتە سەر ئەوەی كە بەشداربن لە دروستكردنی حزبی سەربەخۆی كرێكاری، هەروەها كۆمیتە و یەكێتی و سەندیكاكانی كرێكارانیان لە ساڵی 1900 دروستکرد و لەكاتی دامەزراندنی پارتی كرێكارانیشدا كارا و كاریگەربوون. هەرچەندە پەیوەستبوونی تەواوی ئەندام و لایەنگرانی فابیانەكان بە پارتی كرێكارانەوە لە ساڵی 1900 تا ساڵی 1920 ی خایاند، بەڵام دیدیگای فابیانەكان بووە پڕەنسیپە گشتییەكانی پارتی كرێكاران بەتایبەتی لە بوارەكانی یەكێتی و سەندیكاكانی كرێكاراندا.
پێشڕەوایەتی فابیانەکان لە رەوتی ترەیدیۆنیۆنیزم
رەوتی پارتی پێشڕەو لە ئەنجومەنی لەندەن و دەربارەی سۆشیالیزمی شار و دواتریش سۆشیالیزمی گشتی، بەتایبەتی لە پرسی دروستبوونی یەكێتی و سەندیكا كرێكارییەكاندا فابیان و سۆشیالیستە ئینگلیزەكان بەهێز و پێشڕەو بوون، ئەو رەوتەی كە لە مێژووی كرێكاریی و سۆشیالیستدا بە ترەیدیۆنیۆنیزم ناسراوە.
دەتوانین بڵێین كە فابیانیزم لە پرسی جەنگی چینایەتی و هەموو پرسەكانی دیكەی خەباتی سۆشیالیستی، تەواو پێچەوانەی هێزی بەرامبەر بوو کە ماركسیستەکان بوون، بەڵام دەتوانین ئەوەش بڵێین كە فابیانەكان، بە مانایەكی تر، ماركسیستەكانی باشتربوون لە خودی ماركس، چونكە كاری خۆیان لەوەدا كۆكردەوە كە لە پرسەكانی سیاسەتدا واقعیتر و بەهێزتر بوون، هەنگاونان بە هاوتەریبی گەشە و کامڵبوونە پرسە كۆمەڵایەتییەكان، بەجێهێشتنی ئامانجی كۆتایی، کە خەڵك بوون بەمایەی هێنانەدی دەستكەوت و ریفۆرمی ئێستای، ئەمان لە كرداردا نەك لە پابەندیی بە ئامانجی كۆتایی، زیاتر لە خودی ماركس بنەما شۆڕشگێریی و پێشكەوتنخوازەكانی ماركسیان پیادە دەكرد، لە زەمینەی كۆكردنەوە و رێكخستن و دەستكەوتی بزووتنەوەی كرێكاریدا. وازهێنان لە وەهم و خەیاڵەكانی كارەساتی مەزنی قەیرانی سەرمایەداری و لەناوچوونی و تێگەیشتن لەوەی كە سۆشیالیزەكردن رەوتێكی شێنەیی گۆڕان و ئاڵۆگۆڕی تەواوی چینەكانی كۆمەڵە و ئەمەش زۆر گرنگترە لە ئامانجی شۆڕشی كۆتایی.(3) برنیشتاین ناهەقی نەبوو كە پێداچوونەوەی بە تەواوی بزاڤی سۆشیالیستی جیهانی و بەتایبەتی سۆشیالیزمی ئەڵمانیدا کرد بەهۆی ئەم بیروباوەڕانەوە.
یەکەم سەرکەوتنی پارتی کرێکاران
پارتی كرێكارانی بەریتانیا لە هەڵبژاردنی ساڵی 1920دا لە پارتی پارێزگارانیان بردەوە و بۆ یەكەمجار حكومەتیان پێكهێنا و لە ساڵی 1924 و 1929 تا 1931 دەسەڵاتیان بەدەستەوە بوو. لە ساڵانی جەنگی دووەمی جیهاندا، لە ساڵی 1940 هەتا 1945 لە حكومەتی ئیئتلافیدا بوون و پاشان لەساڵی 1945 تا 1970 چەند جارێک حكومەتیان بەدەستەوە بوو. لە ساڵی 1974 هەتا 1979 و دوایین دەسەڵاتی پارتی كرێكاران لە ساڵی 1997 هەتا 2010 بوو.
دەسەڵاتی سۆشیالیزمی ئینگلیزی لە ساڵی 1945 و لە دوای شكستی سەرسوڕهێنەری پارتی پارێزگاران و وینستۆن چەرچڵ، وەكو شۆڕشێكی ئاشتیخواز وابوو، كە توانیان حكومەتی چاودێریی كۆمەڵایەتی و ماف و دادیان دامەزراند و بەهۆی بیروباوەڕەكانی جان مینارد كینزەوە بۆ یەكەمجار دەوڵەتی ( خۆشگوزەرانی – رەفا ) لە بەریتانیا دامەزراند. سۆشیالیزمی فابیانی و سۆشیالیزمی پارتی كرێكاران وەكو ماركس بڕوایان وابوو كە سەرمایەداری لە بنەڕەتدا نادادپەروەرە بەرامبەر زۆرینەی خەڵك و ئەم سیستمە ئابوورییە نامۆ و نەگونجاوە لەگەڵ كۆمەڵگەی مۆدێرندا، بەڵام چارەسەری دڵخوازی فابیانەكان، ئەوەی كە زۆربەی سۆشیالیستەكانی وڵاتانی تریش پەسەندیان كرد، ئەوەیە كە دەبێت كرێكاران خاوەنی هۆكارەكانی بەرهەمهێنان بن، لە رێگەی خەباتی جەماوەریی و سەندیكایی و مانگرتن و خۆپیشاندانەوە تا دەگاتە خەباتی یاسایی و پەرلەمانی و بڕیاردانی یاسایی حكومەتەكان بۆ ئەم پرسە.
بۆ ئەم مەبەستەش رێگەی هۆشیاریی و پەسەندكردنی شێنەییان گرتەبەر، لەجیاتی خۆسەپاندنی فیكری و سیاسی، كە هەندێك لایەنی دیكەی بزاڤی سۆشیالیستی بە شێوازی خەباتی سەرەكییان دەزانی.
سوودمەندانی پاوانکردنی هێزی ئابووری
لە بەیاننامەیەكی فابیانەكاندا ئەم بیروباوەڕە دەبینین: «كۆمەڵەی فابیان لەو سۆشیالیستانە پێكدێت كە بۆ كۆمەڵی دادپەروەری تێدەكۆشن، بەتایبەتی دادی هەلی ژیان و نەیارە لەگەڵ سوودمەندیی هەندێك كەسایەتی و ئەو چینانەی كە پاوانی هێزی ئابوورییان كردووە، ئەمەش لە رێگەی خاوەندارێتی گشتی و بەڕێوەبردنی دیموكراتییانەی سەرچاوەكانی ئابووری، زامنكردنی ئەم دەستكەوتانەش تەنیا لە رێگەی دامەزراوەكانی دیموكراسی سیاسییەوە دەبێت. لەبەرئەوەی فابیان بڕوایان بە یەكسانیی مافی هاووڵاتیانە، بۆیە ئەندامێتی بۆ هەموو كەسێکە بەبێ جیاوازیی رەگەز و نەژاد و باوەڕ، بەتایبەتی ئەو كەسانەی پابەندن بە بیروباوەڕ و هێنانەدیی ئامانجەكانی.
كۆمەڵەی فابیان یەكێكە لە رێكخراوەكانی پارتی كرێكاران و خزمەتی چالاكییەكانی دەكات بۆ هاندان و گەشەی بیروباوەڕی سۆشیالیستی، لە رێگەی كۆڕ و كۆمەڵ و سیمینار و كردنەوەی دیدار و خولەكانی رووناكبیریی هاوینان. هەروەک پشتیوانیی لێكۆڵینەوەی زانستی دەكات لە پرسە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەکان لەسەر هەردوو ئاستی نەتەوەیی و نێونەتەوەیی. یەكێك لەم رێگایانەش نووسین و چاپ و پەخشی كتێب و لێكۆڵینەوەی پێویستە بۆ ئەم ئامانجانە» (4)
ئەو بیرمەندانەی كە لەناو كۆمەڵەی فابیان و سۆشیالیزمی ئینگلیزی و جیهاندا كارا و كاریگەر بوون ئەمانە بوون: سیدنی و بیاتریس ویپ، گراهام والاس، سیدنی ئۆلیڤیە، هێربرت جورج ویلز، ه. د. كۆڵ، جۆرج بێرناردشۆ كە لە زۆربەی شانۆگەرییەكانیدا بونیادی كۆمەڵی ئینگلیزی لە دیدگای سۆشیالیزمی فابیانەوە كردووە، بەتایبەتی كتێبی (رێنمای ژنی عاقڵ بۆ سەرمایەداری و سۆشیالیزم).
کۆبوونەوەی ئەنجومەنی گشتیی (پەرلەمان) ی بەریتانیا کە بە گوشاری پارتی کرێکاران متمانە لە بۆریس جۆنسۆن سەندرایەوە
هەموو ئەم بیرمەندانە بڕوایان وابوو كە تەوەری تیۆری فابیانیزم پرسی ئاڵۆگۆڕی سەرمایەدارییە بۆ سۆشیالیزم و ئەم ئاڵۆگۆڕە لە رەوتی گەشەی گشتی مێژوویی و بەردەوام پەیدا دەبێت، نەك لە دابڕان و ململانێ و ئەو شۆڕشەی كە بەناوی خەباتی چینایەتییەوە پێشنیازكراوە.
رەنگدانەوەی بیرکردنەوەی گەلی بەریتانیا
ئەم بیروباوەڕەش رەنگدانەوەی شێوازی بیركردنەوەی گشتی گەلی بەریتانیا بوو، كە پەرلەمان و دیموكراسی لەوێ لە هەموو وڵاتانی دیكەی جیهان كۆنترە و ئەم خەباتە بەردەوام و شێنەییەی دیموكراسی كە لەسەر مافی دەنگدان و دەسەڵاتی یاسایی و پەرلەمانی دامەزراوە، دوورە لەو هەموو ململانێ و ناكۆكی و دژایەتییە چینایەتیانەی ئەوروپا، بەتایبەتی ئەڵمانیا و فەرەنسای كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەم.
كتێبە گرنگەكانی سۆشیالیزمی فابیانی و ئینگلیزی
(سۆشیالیزمی فابیان) ساڵی 1889 لەلایەن كۆمەڵەوە چاپکراوە و لە پێشەكی چاپەکەی ساڵی 1919 دا دەڵێت: رەنگە ئێستا لای هەندێك كەس سەخت بێت، كە ئێمە چۆن پێشتر لە روانگەی سۆشیالیزمەوە زانستی سیاسیمان هەڵدەسەنگاند و لەوساوە هەتا ئێستا زۆرێك لە كتێب و نووسراو و بڵاوكراوە دەربارەی رێكخستنی دەوڵەتی سۆشیالیستی باسكراوە، زیاتر لەوەی كە دەربارەی سەرمایەداریی نووسراوە. هەر لەساڵی 1889 نووسراو و بڵاوكراوەی زۆر لەلایەن یەكێتیی سۆشیال دیموكرات و كۆمەڵەی سۆشیالیستەكانەوە هەبوون، كە لەلایەن ولیەم مۆریس و ئەرنست بلفۆرت باكس و هێنری مایرز هیندمان، سەبارەت بەم پرسانە چاپ و بڵاو كرانەوە. كتێبەكەی مایرز هیندمان بەناوی (بەریتانیا بۆ هەمووان) لە ساڵی 1881، و كتێبی (بنەما مێژووییەكانی سۆشیالیزم) ساڵی 1883 هەر هی مایرز هیندمان. هەندێك وتاری ئەرنست باكس بەناوی (ئایینی سۆشیالیزم) 1887. هێڵە سەرەكییەكانی فابیانیزم هەتا ساڵی 1887 رۆشن نەبوون.
جۆرج بیرناردشۆ و سیدنی ویب ساڵی 1883 چوونە ناو كۆمەڵەی فابیان. بەڵام لە ساڵی 1889 لەدوای دەرچوونی كتێبی (سۆشیالیزمی فابیان) لەلایەن شۆ، وێب، ولیەم كلارك و سیدنی ئۆلیڤیە و گراهام والاس و ئانی بیزانت و هیوبرت لاند، پرسە گرنگەكانی سۆشیالیزمی فابیان خرانە ڕوو.
بنەماكانی سۆشیالیزم
جۆرج بێرناردشۆ وای دەبینێت كە تیۆری (داهاتی ئابووری) و تیۆری سوودمەندی ئامرازی ئابووری سۆشیالیزمی فابیان، و پیادەكردنی ئەم دوو تیۆرییە لەسەر واقیعی كۆمەڵایەتی-ئابووری سەرمایەداری باشترین پابەندی و گەواهیە بۆ دەرخستنی كێشەكانی كۆمەڵ و كردنەوەی رێگەچارەی سۆشیالیستی.
پرسی یەكەمی ئابووری سۆشیالیستی، دابەشكردنەوەی سامانە بەسەر بناغەی (ئەو هەوڵەی كە هەركەسێك دەیدات، یان ئەو كارەی هەركەس بۆ هەوڵی هاوبەشی هێنانەدیی سوودەكانی سروشت دەیدات)، بیرناردشۆ تیۆری داهاتی بەشێوەیەك گشتاند هەتا كەرتی پیشەسازیش بگرێتەوە، بەشێوەیەك بەكاریهێنا كە هەوڵدان بۆ خێزانی ئاسوودە و تەنانەت ئەوانەش بگرێتەوە كە ناتوانن هیچ هەوڵ و كارێك بكەن.
ئەم داهاتەش لە هەردوو كەرتی پیشەسازیی و كشتوكاڵی دەبێت لە خزمەتی ئەو كەسانەدا بێت كە لەم بوارانەدا كاردەكەن.
پرۆسەی دابەشكردنەوەی سۆشیالیستی، پێویستی بەوەیە كە داهاتی ئابووری لە هەموو بوارەكاندا لە دەستی دەوڵەتدا بێت و بكرێت بە خاوەندارێتییەكی هاوبەش و گشتی و تەنانەت دەبێت زەوی و هەموو هۆكارەكانی بەرهەمهێنانیش هەر هاوبەش و گشتی بێت. لەكاتی بێكاری و قەیرانەكانیشدا، دەبێت كرێكاران و جووتیاران كرێی خۆیان یان بەشی خۆیان وەربگرن. لەم كاروانەشدا، یان پێش هاتنەدی ئەم ئامانجانەش، هەر گەشە و ریفۆرمێك لە رەوشی ئابووریی كرێكاران و جووتیاراندا كە لە سەدەی نۆزدەوە بە بەردەوامی لە هێنانەدیدا بوون، لەلایەن سیدنی وێب و جۆرج بێرناردشۆ بە سەرەتاكانی سۆشیالیزم دەناسران.
باجی هەڵکشاو (تصاعدي)
دیاریكردن و كەمكردنەوەی كاتەكانی كار و پیادەكردنی باجی هەڵکشاوی كاڵا (تصاعدي) لەسەر سەرمایە و داهاتەكان، واتە هەتا سەرمایە و داهات زۆرتر بێت، رێژەی باجەكانیش زیاتر دەبێت، یارمەتیدەربوون لە كەمكردنەوەی كێشەی دابەشكردنی سامان، هەر لە چوارچێوەی سەرمایەداریی، بەڵام هەنگاوی ئایندە لە دوای ئەم ریفۆرم و گەشەسەندانە، خاوەندارێتی و بەڕێوەبردنی پیشەسازیی و خزمەتگوزارییەكانە، ئەمەش هەنگاوێكی دیكەی كاروانی سۆشیالیزمە.
بڕوای سۆشیالیستە فابیەكان و بەتایبەتیش سیدنی وێب و بێرناردشۆ، هاوئاهەنگییەك بوو كە ناویان نا سۆشیالیزمی بەرەو پێشكەوتن، یان پێشكەوتن بەرەو سۆشیالیزم. خاوەندارێتی كۆمەڵایەتی پیشەسازی و كەرتە گشتییەكانی بەرهەمهێنان و خزمەتگوزاریی دەبێتە بەردەوامی و گەشەسەندنی لۆژیکی ئەم ریفۆرم و پێشكەوتنانە، هەروەكو چۆن پێش پیشەسازیی و خزمەتگوزاری، خوازیاری خاوەندارێتی گشتی زەوی و داهاتەكانی بوون. ئەمەش داواكاریی و كاری ئایندەی یەكێتی و سەندیكا كرێكاری و جووتیاری و كۆڕ و كۆمەڵە گشتییەكانی خوازیاری ریفۆرمی زەویی و كشتوكاڵ بوون.
بنەمای پیشەسازیی سۆشیالیزم
هەڵوێستی ولیەم كلارك لە وتاری «بنەمای پیشەسازیی سۆشیالیزم» هاوئاهەنگ بوو لەگەڵ هەڵوێستی پێشكەوتنخوازیی وێب و شۆ. لەم وتارەدا كلارك نیشانیدا چۆن هەلومەرجی بەرهەمهێنانی مادی كاریگەریی لەسەر ئاڵۆگۆڕی پرسە كۆمەڵایەتییەكان هەیە. لەم پرسەشدا گەیشتە ئەو دەرەنجامانەی گۆڕانكاریی لە هەلومەرجی بەرهەمهێنان لە تەواوی ئەو سەدەیەدابکرێت.
1- پاراستن و مانەوەی خاوەندارێتی تایبەتی هۆكارەكانی بەرهەمهێنان، بێگومان دەبێتە زەمینە و هۆكاری سنوورداركردنی ئازادیی تاكەكان، هەروەك چۆن بیرمەندانی سەدەی هەژدەیەمیش هەمان بیروڕایان هەبوو. لە هەلومەرجی خاوەندارێتی تایبەتی هۆكاری بەرهەمهێناندا، نەك تەنیا ئازادیی، بەڵكو تاكێتی كەسەكان و سەربەخۆییان دەبێتە پرسێكی سەخت و ئەستەم.
2- سیاسەتمەدارەكان، ئەوانەش كە ناپەرۆشن، ناچاربوون دان بەم راستییەدا بنێن.
3- سەرمایەداریی ئازاد لە كۆت و بەندەكان بەرەو دڵڕەقی و چەوسانەوە دەچێت، هەروەكو چۆن دەرەبەگایەتی و كۆیلایەتیش وایان لێهات.
4- چارەسەری ئەم هەلومەرجە تەنیا چارەی سۆشیالیستیە كە خاوەنی دیسپلینی كۆمەڵایەتی بێت بەسەر تەماع و هەڵپەی كەسەكاندا و دەبێت بەشێك لە قازانجی سەرمایەكەیان بۆ بەرژەوەندیی كرێكاران و زەحمەتكێشان بێت.
مۆنۆپۆڵ دیموکراسیی شێواندووە
هەروەها یەكێك لە بڕوا گرنگەكانی سۆشیالیزمی ئینگلیزی ئەوەبوو كە سەرهەڵدان و گەشەی مۆنۆپۆڵە سەرمایەداری و پیشەسازییەكان، پڕەنسیپی سەرەكیی دیموكراسی شێواندووە و تەنیا وەكو ناوێك دەیهێڵێتەوە. سەرمایەداری بەهۆی پاوانكردن و چەوساندنەوە رەهاكەیەوە لەگەڵ دیموكراسیدا ناكۆكە، هەربۆیە دیموكراسی هاوشانی سەرمایەداریی گەشە ناكات، بەڵكو ئەو دووانە دوو بزاڤی ناكۆكن و سەرەنجام بەیەكدا دەدەن، ئەمەش بەو مانایە نییە كە سەرمایەداری بتوانێت رەوتی بزاڤ و گەشەی ریفۆرم بە تەواوەتی نەهێڵێت، چونكە ئەم بزووتنەوە چاكسازییە لەناو خودی سەرمایەداریدا سەرهەڵدەدات، بەڵام بەبێ هۆشیاریی و كاریگەریی سەرمایەدارەكان. ریفۆرم و چاكسازی راستەقینە و خاوەن هەق ئەو دەستكەوتانە تێكنادات كە سەرمایەدارەكان بەبێ مەبەست و ئاگایی بۆ خزمەتی خەڵكیان كردووە، بەڵكو خەڵك ئامادە دەكات بە هۆشیاریی و زانست و رێكخستن بۆ دامەزراندنی دیموكراسی راستەقینە و ئەو سەرەداو و دەستكەوتانەش هەڵدەگرێتەوە كە لەدەستی دەرەبەگ و ئەرستۆكراتەكاندا بەبێ ئاگایی خۆیان، كەوتوونەتە خوارەوە.
دابینكردنی ئاسودەیی گشتی
رێكخستنی سۆشیالیستی کۆمەڵگە، وەكو بڕواكانی سیدنی ئۆلیڤیە، لەسەر بناغەی ئەخلاقی تاكێتی و كۆمەڵایەتی دروست دەبێت و لەمەشدا پەیڕەوی لە جێرمی بێنتام دەكات كە ئامانجی دڵخواز دابینكردنی ئاسودەیی گشتییە لە رێگەی بەختەوەریی تاكەكان، بەڵام جیاوازە لەگەڵ ئەودا لە هۆكار و رێگەكانی هاتنەدی ئەم بەختەوەرییە گشتییەدا. سیدنی ئۆلیڤیە پێیوایە كە هەلومەرجی کۆمەڵگەی پیشەسازی وا لە دەوڵەت دەكات بێتە مەیدان و بەشداربێت بە ئاڕاستەی سۆشیالیستی و هەر ئەمەش تەنیا رێگەی بەدیهێنانی بەختەوەریی و سەربەخۆیی تاكەكانە. ئەمەش ئەو پرسە گرنگە بوو کە جێرمی بێنتام لەبیری نەبوو هەلومەرجی كۆمەڵی سەرمایەداری دامەزراو لەسەر بنەمای خاوەندارێتی تایبەتی و پاوانكردن، ئەگەر مافی تاكیش بدات بۆ هێنانەدی یەكێك لە ئامانجەكانی، بەڵام هەمیشە ئەو هەل و توانایەی ناداتێ بۆ گەیشتن بەو ئامانجە. بەم شێوەیە دیدگای گەشەكردنی مێژوویی فابیان هاوئاهەنگ دەبێت لەگەڵ دیدی بێرناردشۆ لە ئابووریدا و لەگەڵ دیدی ولیام كلارك لە گەشەی پیشەسازیی و لەگەڵ رێبازی ئۆلیڤیە لە بنەما ئەخلاقییەكانی سۆشیالیزمدا.
رێكخستنی کۆمەڵی سۆشیالیستی
گراهام والاس بڕوای وابوو كە گۆڕینی سەرمایەداری بۆ سۆشیالیزم، لە بنەڕەتدا ئاڵۆگۆڕی خاوندارێتی تایبەتە بۆ خاوەندارێتی گشتی، هۆكار و بوارەكانی بەرهەمهێنان و خزمەتگوزاری، بێگومان لەگەڵ ئەمانەشدا ئاڵۆگۆڕی تەریب لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەکاندا.
ئامانجی سۆشیالیستی لەلای
والاس لەوەدا كورت و كۆ دەبێتەوە كە «كۆمەڵ خاوەنی هۆكارەكانی بەرهەمهێنان بێت و تاكەكانیش خاوەنی هۆكارەكانی بەكارهێنان بن» و كێشەی سەرەكیش بریتییە لە سنوورداركردنی چوارچێوەی هەموو خاوەندارییەك. كۆمەڵ دەبێت خاوەنی زەوی بێت و هەموو پێویستییەكانی بەرهەم و دابەشكردن و بەكارهێنان و سوودوەرگرتن دەبێت لەلایەن ئەو دامودەزگایانەوە بێت كە لە خێزان فراوانتر و گەورەترن. میكانیزمی ئەم كارەش بەوە دەزانێ كە خاوەندارێتی زەوی لەلایەن یەكێتی و سەندیكا كۆمەڵایەتییە بچووكانەوە بێت، لە سنووری دێهات یان ناوچەكان.
سنووری نێوان سۆشیالیزم و کۆمۆنیزم
پرسی كرێ و پاداشت و جیاوازیی لە پسپۆڕییەكاندا بە دەسەڵات و حكومەتی ناوچە و هەرێمەكان دەسپێرێت و ئەمەش بە رێگە و چارەسەری گەشە و گەیشتنی شێنەیی و کامڵبوون بەرەو سۆشیالیزم دەزانێت، بەڵام پرسی سنوورەكانی نێوان سۆشیالیزم و كۆمۆنیزم كە كێشەیەكی ناچارییە، لەلای والاس بریتییە لە هەندێك دامودەزگای كۆمۆنیستی لە چوارچێوەی سۆشیالیزمدا کە بە پێویست و گرنگی دەزانێت، بۆ نموونە دابەشكردنەوەی ئەو داهات و سنوودەی كە حكومەت لە رێگەی كۆکردنەوەی باجەكانەوە دەستی دەكەوێت.
ئەگەر پڕەنسیپی فابیزم لەسەر خاوەندارێتی جێبەجێ بكرێت، چۆن پیشەسازیی لەسەر بنەمای خاوەندارێتی كۆمەڵایەتی رێكدەخرێت؟
ئانی بیزانت لە وتاری پیشەسازی لە سایەی سۆشیالیزمدا دەڵێت: «ئامانجی قۆناغ بە قۆناغی رۆشنكردنەوەی چۆنێتی گەشە و ئاڵۆگۆڕە بەرەو سۆشیالیزم! و هەروەها دەپرسێت سۆشیالیزمیش لە كوێوە دەست پێدەكات؟ سەرەنجام لە كوێ دەوەستێت؟ دەتوانین ئەم دوو پرسە گرنگ و سەختە بەوە وەڵام بدەینەوە كە ئێمە نامانەوێت دەست پێبكەین! پێگەیەك یان كاتێكی تایبەتی دەستنیشان نەكراوە كە كۆمەڵ لە خاوەندارێتی تایبەتەوە بەرەو سۆشیالیزم بڕوات. ئەم گۆڕانە بەردەوام لە رووداندایە، لەگەڵ ئەوەشدا كۆمەڵگە پێ بەپێ بەرەو سۆشیالیزم دەڕوات. ئەی دەتوانین بیكەین؟ هاوكاریی هۆشیارانەی ئێمەیە لەگەڵ هێزە بزوێنەرەكاندا، بەجۆرێك كە ئەم ئاڵۆگۆڕ و گواستنەوەیە خێراتر و مەزنتر بكات. یان بە راگەیەندراوێکی رۆشنتر بڵێین «پەیكەرە رێكخستنەكانی بەرهەمهێنراوی سەرمایەداری كە بێ ئاگایە لە بەهاكانیان، پێویستە بكرێنە چوارچێوەی كاری سۆشیالیستەكانەوە». بۆ ئەمەش كاری شارەوانی و حكومەتە ناوچەییەكان بە پەیكەری ئەو رێكخستنە سۆشیالیستیانە دەزانێت كە دەتوانن فیدرالیزمی بەڕێوەبردنی پیشەسازی بن. هەر لە رێگەی ئەم حكومەتە ناوچەییانەوە دەتوانرێت چارەسەری بێكاری و دابینكردن و دۆزینەوەی هەلی كار بكرێت.
چارەسەر لە رێگەی کۆمۆنە و کانتۆنەکانەوە
سۆشیالیستە فابیەكان پێش هەموو لایەن و بیروباوەڕەكانی دیكەی سۆشیالیزم، پێشبینی حكومەتی ناوچەیی و كۆمۆنەكان و كانتۆن و چارەسەرەكانی ژیانی خەڵكیان كردووە.
لە وتاری «گواستنەوە بۆ سۆشیالیزم» ی بێرناردشۆ، باسی گەشە و پێشكەوتنی دەستكەوتەكانی دیموكراسی لەگەڵ دەستكەوتەكانی سۆشیالیزم دەكرێت. فراوانكردنی سنوور و چوارچێوەكانی سیستمی نوێنەرایەتی گشتی، خۆی لە خۆیدا هەڵگری توخمەكانی سۆشیالیزمە و نەخش و كاریگەریی تاكیش، بێگومان لەگەڵ باشتربوونی هەلومەرجی بەرهەمهێنان و رێكخستنی كۆمەڵایەتی پێش دەكەوێت. ئاڵۆگۆڕی نەخش و كاریگەریی تاك، بەتایبەتی ئەو كەسانەی كە كار دەكەن و ئامانجیان هەیە و ئاڵۆگۆڕ پەسەند دەكەن، بەرەو دادپەروەریی زیاتر، تەنیا لەگەڵ روودانی شۆڕشدا نابێت، كە بێگومان تەنیا چارەسەریش نییە بۆ گەیشتن بە سۆشیالیزم، بەڵكو ئەمە رەوتێكی شێنەیی و هۆشیارانەی ئەو تاكانەیە كە بەهێز و كاریگەرن.
«شۆڕشێک هەرگیز روونادات»
لەلای بێرناردشۆ روودانی ئەو شۆڕشە چاوەڕوانكراوە، كارێكە هەرگیز روونادات. رێكخستنی سەندیكایی و دەسەڵاتی ناوچەیی و چوارچێوە سەپێنراوەكانی پابەندیی و رێكەوتن و گرێبەستەكان و زیادبوونی بەها و نەخشی حكومەت و دابینكردنی بیمەی بێكاری، ئەنجام و ئاكامە مێژووییە بەردەوامەكانن بە ئاڕاستەی دابینكردنی ماف و گەرەنتییەكانی تاك و كۆمەڵ.
جیاوازییەكانی فابیزم لەگەڵ پەیڕەوەكانی دیكەی سۆشیالیزمدا بە سێ هەڵوێست جیا دەكرێتەوە: هەڵوێستی یەكەم، پەیوەندیی و بەستنەوەی «گەشەی سۆشیالیستی» بە گەشەی «دیموكراتی پەرلەمانی» فراوانبوونی پێگەی بەرهەمهێنان و هۆشیاركردنەوەی جەماوەری كرێكاران بەدێهێنەری گەیشتنی سۆشیالیستەكان بۆ پەرلەمانی بەریتانیا و سەرەنجام گەیاندنی بەرنامەكانی سۆشیالیزمە بەرەو جێبەجێكردن.
هەڵوێستی دووەم، پەیوەندیی و بەستنەوەی گەشەی سۆشیالیزمە بە پڕۆسەی پێشكەوتنی گەلی بەریتانیاوە. پێشكەوتنی فیكری و شارستانی، بەشێوەیەكی گشتی نەوە بە نەوە روودەدات و هەموو كاتێك ئەم پێشكەوتنانە نزیكبوونەوەیە لە سۆشیالیزم و بەدیهێنانی هەندێك لە ئامانجەكانی و ئەم رەوتە مێژووییەش بەردەوامە و ئەوە نییە لە شوێنێكدا كەڵەكە ببێت و لەپڕدا بتەقێتەوە، بێگومان مەبەستیان «تەقینەوەی شۆڕشە».
لەسەر بناغەی ئەم دوو روانگەیە، فابیەكان گەیشتنە هەڵوێستی گەشەیی و کامڵبوونی پەسەندنەكردنی شۆڕش. ئەوان شۆڕشیان پەسەندنەكرد و هەڵوێستی بانگەوازی «خەباتی چینایەتی»یان رەتكردەوە و رایانگەیاند كە گەشەكردنی پێگەیشتوو لە سەرمایەداری بۆ سۆشیالیزم ئەوەیە كە دەبێت دەنگدانی گشتی بەڵگە و رێنمایی هۆشیاریی و پێگەیشتنی خەڵک بێت.
ئەم سێ هەڵوێستە تا رادەیەك بەرەو ئەوە دەچوو كە مافی هاووڵاتی بدات بۆ ئازادیی رادەربڕین. لەم پرسانەشدا جیاوازیی نێوان ماركسیزم و فابیزم لەوەدایە: ئەگەر ماركسیزم دەربڕینی دابڕاو و گشتی بێت لە سۆشیالیزم بەبێ گرنگیدان بە زەمینە و هۆكارەكانی وڵاتان (هۆكاری تایبەتی و نەتەوەیی) یان گریمانەی (چوونیەكی تاكەكان) بێت لەناو هەر چینێكدا، بەجیا لە هەلومەرجی تایبەتی و نیشتمانی، ئەوا فابیزم دەربڕینە لە هەلومەرجی جیاوازیی گەشەی نێودەوڵەتی و نێونەتەوەیی، واتە ناسین و بڕیاردانی جیاوازی نێوان دەوڵەتانی جیهان و ئەمەش وایكردووە كە رەوتی فیكری و سیاسی جیاواز هەبێت لە ئاستی جیهاندا و هاوتا و هاوئاهەنگیش بێت لە ئاستی نیشتماندا.
سەرچاوە
1- جۆزیف شومپیتر، كاپیتاڵیزم و سۆشیالیزم و دیموكراسی، ترجمەی حسن منصور، نشر مركز، چاپ دوم 1375، ل 403
2- دایرە المعارف دموكراسی، زیر نظر سیمور مارتین لیسپت، جلد دوم، نشر كتابخانەی خصوصی وزارت خارجە ایران، تهران 1383، ل 920.
3- جوزیف شومپیتر، هـ.س.پ ل 406
4- جورج برناردشۆ، مقالات في الاشتراكیة الفابیة، ترجمة محمد عبدالله الشفقي، الدار القومیة للطباعة والنشر، الجمهوریة العربیة المتحدة.
5- برهان دجاني الاشتراكیة الفابیة، مجلة الرائد العربي، العدد الخامس عشر، كانون الثاني ینایر 1962. ئەمەش لە ئینتەرنێت وەرمگرتووە و باسەكانی (بنەكامانی سۆشیالیزم، رێكخستنی كۆمەڵی سۆشیالیستی و تایبەتمەندیی و جیاوازییەكانی فابیزم لەگەڵ رەوتە سۆشیالیستەكانی دیكەدا). هەمووی لە وتاری ناوبراوەوە وەرگیراوە.
سەرەڕای بەڕێوەبردنی چەنین کابینەی حکومەتی بەریتانیا، ئۆرگانەکانی پارتی کرێکاران پێشڕەویی زۆربەی ناڕەزایی و خۆپیشاندانەکانی کرێکارانی بەریتانیا دەکات
