بیرۆکراسی وەکو چەمک لەدوای دروستبوونی دەوڵەتەوە بە مانا مۆدێرن و شارستانییەکەی سەریهەڵداوە بۆ رێکخستنی پەیوەندیی نێوان حکومەت یان ئیدارەی کۆمپانیا و کارگەکان لەگەڵ هاووڵاتیان و کرێکاران و ئەوانەی بەریەککەوتنیان لەگەڵ ئەو دامودەزگایانەدا هەیە، بەڵام بەهۆی خراپ پیادەکردنی لە فەلسەفەی حکومڕانی و کارگێڕیدا لە دامەزراوەکانی کەرتی گشتی و کەرتی تایبەتیشدا، لە وڵاتانی تازە گەشەکردووی دەیەکانی ناوەڕاستی سەدەی رابردوو، ئەم چەمکە لەجیاتی ئەوەی ببێتە مایەی رێکخستنی کارو پەیوەندییەکان، بەپێچەوانەوە بۆتە بەشێک لە گرفت و ئاستەنگ لەبەردەم راییبوونی کاروباری خەڵک و چەقبەستن و خاووخلیچکی.
ئەم بابەتەی لەم دووتوێیەدا دەیخوێننەوە لەلایەن پارێزەر فەرهاد رەشید-ەوە ئامادەکراوە، خستنەڕووی پێناسە و لایەنە ئیجابی و سەلبییەکانی بیرۆکراسی و پیادەکردنی هەڵەی ئەو چەمکەیە لە هەندێک لە وڵاتاندا لە رێکخستنی کاروباری کارگێڕیدا بە پشتبەستن بە تیۆری زانایان و ئەوانەش کە لە سەرەتای سەرهەڵدانییەوە جۆرێک لە سڵەمینەوەیان هەبووە لە قۆستنەوەی چەمکەکە لە خزمەتی دەستەبژێرێکی کۆمەڵی مرۆڤایەتی و هەردوو نموونەکەشی لەڕووی تیۆریی و پراکتیکییەوە خستۆتەڕوو.
لە بەشێکی دیکەشدا باسی لە گەشەپێدانی ئەو چەمکە کردووە لە شێوازی ئیدارەی مۆدێرنی دەوڵەت و کەرتی تایبەتدا و ئاماژەی بە شێوازی ئیدارەی ئەلەکترۆنی یان حکومەتی ئەلەکترۆنی کردووە کە ئێستا بەهۆی تەکنۆکۆژیای کۆمپیوتەر و ئینتەرنێتەوە وەبەرهێنان و پاشەکەوت لە کات و تێچووی کاغەز و زۆر کەرەستەدا کراوە بە جۆرێک هاووڵاتییان دەتوانن لەو رێگەیەوە مامەڵەکانیان لەگەڵ دامودەزگاکاندا رایی بکەن و لەماڵی خۆیان یان لەشوێنی کارەکەیانەوە بەشوێنیدا بچن بەبێ هاتوچۆ و کات بەفیڕۆدان.
دۆسێ
فەرهاد رەشید
بیرۆکراسی بۆخۆی چەمكێكە لە بواری زانستی سیاسی و سۆسیۆلۆژیادا بەكاردەهێنێرێت، وەك ئاماژەیەك بۆ جێبەجێكردنی یاساكان بە بەكارهێنانی هێز لە كۆمەڵگەی رێكخراو و ئەو سیستمانەی كە پشت بە رێوشوێنی ناوەندێتی دەبەستن لە دابەشكردنی لێپرسراوێتی بەشێوەی هەڕەمی و پەیوەندیی كەسی.
هەنووکە نموونەی دامودەزگای بیرۆكراسی زۆرن وەك حكومەتەكان، فەرماندەیی هێزە چەكدارەكان، كۆمپانیاكان، نەخۆشخانەكان، دادگاكان، خوێندنگەكان.
وشەی بیرۆكراسیش (Bureaucracy) لە بنەڕەتدا لە دوو وشەی ( Bureau) واتە مەكتەب كە لە سەرەتای سەدەی هەژدەهەمدا بۆ گوزارشتكردن لە نووسینگە و كۆمپانیاكان و شوێنی كار بەكارهاتووە و وشەی (cracy) واتە هێز وەرگیراوە، هەردوو وشەكە پێكەوە ئاماژەن بۆ هێزی مەكتەب یان دەسەڵاتی مەكتەبی كە ئەوەش مانای سیستمی حوكمڕانییە لە دەوڵەتێكدا كە لەلایەن كۆمەڵێك فەرمانبەرەوە سەرپەرشتی دەكرێت كە پەرۆشن بۆ بەردەوامبوونی سیستمی حوكمڕانییەکە، لەبەرئەوەی خۆیان و بەرژەوەندییەکانیان بوونەتە بەشێك لە سیستمەكە.
تـــیۆریی بیرۆكــــراسی
دەوترێت سیستمی بیرۆكراسی بریتییە لە رۆتینێكی كوشندە و پەیڕەوكردنیشی دەبێتە هۆی دواخستنی كار و مامەڵەی هاووڵاتیان و ئاڵۆزتركردنی، بێگومان ئەوەش تێگەیشتنێكی هەڵەیە دەربارەی ئەم چەمكە، بە گەڕانەوە بۆ پێناسەی ڤیکتـۆر تۆمیـس، دەبینین بیرۆكراسی بریتییە لە سیستمێكی ورد و رێكوپێك لە ریزبەندیی دەسەڵات و دابەشكردنی كاردا.
بەپێی بۆچوونی ماكس ڤیبەر-یش بیرۆكراسی بریتییە لە بزوێنەری تەكنۆلۆژیای كۆمەڵگە كە لەگەڵ دەركەوتنی سەردەمی پیشەسازییەوە پێی ناوەتە قۆناغێكی مێژووییەوە.
هەروەها بیرۆكراسیی بە قەفەسێكی ئاسنین چواندووە كە لەگەڵ پێشكەوتن و فراوانبوونی كۆمەڵگەدا ئەویش قەبارەكەی گەورەتردەبێت و گۆڕانی بەسەردا دێت.
سەرهەڵدانی بیرۆكراسیش هاوكات بوو لەگەڵ دروستبوونی دەوڵەتی نوێ بەو پەیكەرە كارگێڕییەی لەگەڵ خۆیدا هێناوێتی كە بریتیبوو لە سوپایەكی گەورە لە فەرمانبەران و پیاوانی كارگێڕ و خاوەن پسپۆڕی، بەو كارانەش كە پێیان دەسپێردرا، یان سیاسەتمەداران كە توێژێكی كاریگەر و دەستڕۆیشتوو بوون لە دەوڵەت و ناوەندی بڕیاری سیاسیدا، بەوەش گوزارشتیان لە بەدەستهێنانی دەستكەوتی تایبەت، یان ئاڕاستەكردنی سیاسەتی گشتیدا دەكرد، ئەو دەسەڵات و هێزەش بەسەر هاووڵاتیاندا پیادە دەكرا .
هەروەها لە شارستانێتییەکانی چین و میسری فیرعەونیدا جۆرێك لە بیرۆكراسیی سەرەتایی لەئارادابووە، ئەوكات كۆمەڵگە لەسەر بنەمای خێزان و خێڵ رێكخرابوو، هەربۆیە پێویستی بە دەزگایەكی بەڕێوەبردنی ئاڵۆز نەبووە، زۆربەی فەرمان و بڕیارەكان زارەكی بوون، رێنمایی و نەریتەكانیش راستەوخۆ دەگوازرانەوە، هەربۆیە دەزگای كارگێڕیی ئاڵۆز تا دامەزراندنی دەوڵەتی مۆدێرن (دەوڵەتی شارستانی) لەئارادا نەبووە.
پاش دەركەوتنی دەوڵەتیش، دەوڵەت پێویستی بە دامەزراوەیەك بوو كە سەرپەرشتیی بەدەستهێنانی داهاتی دارایی بكات بۆ دابینكردنی بودجە بۆ بەڕێوەبردنی پێداویستییەكانی دەوڵەتەکە و دابینکرانی مووچە و بژێویی هاووڵاتییەکانی.
کۆتایی سەردەمی رێنیسانس
لەگەڵ كۆتایی هاتنی سەردەمی رێنیسانس لە ئەوروپا، بنەماكانی بیرۆكراسیش زیاتر چەسپان، ئەوەش لە ئەنجامی گۆڕانكاریی سیاسی و كۆمەڵایەتی و تەكنۆلۆژیدا، لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی سەدەی نۆزدەهەمدا، بەتایبەتی دوای دەركەوتنی بیرۆكەی لیبراڵی و شۆڕشی پیشەسازی، بیرۆكراسیش زیاتر هاتەکایەوە.
بیرۆكەكەش لە بنەڕەتدا پەیوەست بوو بە رێكخستنی كارگێڕییەوە، واتە دەسەڵات و حوكمی مەكتەبەكان، ئەوەش هیچ كێشەیەكی بەدوای خۆیدا نەهێنا، لەبەر پێویستیی دەوڵەت بۆ فەرمانگە و دامودەزگا بۆ بەڕێوەبردنی كارەكانی، بەڵام دواتر بیرۆكراسی بووە گرفت و یەكێك لە گرنگترین بابەتەكانی زانستی كۆمەڵناسی سیاسی.
كاتێك پرسیاری ئەوە دەكرا كە ئایا لەو كۆمەڵگەیانەدا رۆڵی چی دەبینێت كە گەل تیایاندا خاوەنی بڕیارە؟ لەبەرئەوە كارێكی سەیر نەبوو كاتێك كارل ماركس لە پێشەنگی ئەوانەدا بوو كە رەخنەیان لە بیرۆكراسی گرت و بە گوزارشتكردن و بەرجەستەكردنی دەوڵەتی بۆرژوازی لە قەڵەمیدا، ئەو پێیوابوو كە بۆشاییەك هەیە لە نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگەدا و دامودەزگاكانی دەوڵەتی بیرۆكراسی نوێنەرایەتی هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگە ناكەن، هەروەها پێیوابوو كە بیرۆكراسی وەك بەرجەستەكردنی بەرژەوەندیی گشتی لەپێناوی پاراستنی بەرژەوەندیی تاكەكان پاساوێكی لاوازە و بۆ خزمەتی كاروباری كەسیی خۆیان و پاراستنی بەرژەوەندیەكانیان بەكاریدەهێنن.
لینین لەوبارەیەوە چی دەڵێت؟
لینین- یش پێداگری لەسەر پێویستیی پارتی شۆڕشگێڕ بۆ بنكەیەكی بیرۆكراتی فەرمی دەكرد، ئەوەش بۆ دانان و رێكخستنی بنكەیەكی بەهێز و دیكتاتۆریی پڕۆلتیاریای بەتوانا بۆ سەركردایەتیكردنی بزووتنەوە شۆڕشگێڕیەكە، لەوەشدا پێیوابوو كە ئەوە پرەنسیپێكی رێكخستنە، بەڵام ئەو هەڵوێستەی رووبەڕووی رەخنەی توندبۆوە، ئەوەش بووەهۆی ئەوەی لە گۆنگرەی دەیەمی پارتی كۆمۆنیستی سۆڤیەتدا لە مارسی 1921 دا داوای دژایەتیكردنی گەندەڵی و هەڵبژاردن بكات، بۆ دەستنیشانكردنی ئەوانەی پۆستە كارگێڕییەكانی وڵاتیان پێدەسپێردرێت .
لەگەڵ ئەمانەشدا رووداوەكان دەریانخست كە خودی پارتە كۆمۆنیستەكان خۆیان گەورەترین قەڵای بیرۆكراسی بوون، ئەوەش بووە هۆی نەمانی گیانی داهێنان و نوێبوونەوە و هەرەسهێنانی بلۆكی سۆشیالیستی بەو شێوە تراژیدییەی كە جیهانی تووشی شۆك كرد .
سیسـتمی بـیرۆكراسی
بەناوبانگترین بیرمەندانی ئەم قوتابخانەیە (ماكس ڤیبەر)ە. ئەم بۆچوونەشی لە ئەنجامی تێبینیكردنی خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات بوو لەلایەن لێپرسراوان و نەبوونی هەماهەنگی لە شێوازی كارگێڕیی لە ئەنجامی نەبوونی رێنمایی تایبەت بە سەپاندنی جۆری هەڵسوكەوت بەسەریاندا. هەروەها زاناكانی بواری كارگێڕیی و كۆمەڵناسی و سیاسەت كۆكن لەسەرئەوەی كە سیستمی فەرمانڕەوا چەندە پێشكەوتووشبێت، پێویستی بە دەزگایەكی كارگێڕیی گشتی هەیە كە لەگەڵ پێوەرەكانی بیرۆكراسیدا بگونجێت، چونكە سروشتی چالاكییەكانی دەسەڵاتی گشتی پێویستی بە ژمارەیەك دەزگای كارگێڕیی گەورە هەیە بۆ بەڕێوەبردنی كارەكانی.
خودی بنەماكانی بیرۆكراسی هیج كەموكوڕییەكیان تێدانییە، بەڵام لەكاتی جێبەجێكردنیاندا دەبینین، كارمەندەكان هەندێكجار دوودڵ دەبن لە هەڵسوكەوتیان لەترسی ئەوەی نەك رێگرییەكی یاسایی هەبێت و تووشی سزاو لێپێچینەوەیان بكات.
لەبەرئەوە زیادەڕۆیی لە بیرۆكراسیدا دەبێتە هۆی نەهێشتی گیانی داهێنان و دروستکردنی كۆسپ لەبەردەم پڕۆسەی نوێكردنەوەدا، چونكە خەمی سەرەكی هەموان دەبێتە چۆنێتی پابەندبوونی تەواو بە یاسا و رێنماییەكان و رەچاوكردنی بەرژەوەندیی و ویستی بەڕێوەبەری دەزگاكانەوە بۆئەوەی رێگریی نەكەن لە بەردەوامیی بەرژەوەندییە تایبەتەكان و جۆرێك لە هەماهەنگی یان سوودمەندبوون بەدیبێت لەنێوان بنكەی هەڕەمەكە و لوتكەكەیدا، بەبێ گوێدانە نوێبوونەوە و داهێنان و بەرزكردنەوەی ئاستی تواناكان و چالاككردنی دەزگا کارگێڕییەکان.
سیستمی کۆنی چینییەکان بەهۆی هۆز و بنەماڵەییەوە پێویستی بە دامەزراوەی بیرۆکراسی نەبووە
بیرۆكراسی و پشتگوێخستنی تواناكان
یەكێك لە دەرەنجامە خراپەكانی بیرۆكراسی، دواكەوتنی بواری كارگێڕییە لە وڵاتدا، ئەوەش لە ئەنجامی رۆتین، كە یەكێكە لە دەرەنجامەكانی شێوازی بیرۆكراسی لە بەڕێوەبردنی دامودەزگاكانی وڵاتدا كە لایەنی مەترسیدارە لە بنكەی هەڕەمەكەوە بۆ لوتكەكەی.
هەروەها یەكێك لە هۆكارەكانی نزمیی ئاستی كارگێڕیی هەر وڵاتێك، پشتگوێخستنی تواناكانە لەڕێی پەراوێزخستن یان رەتكردنەوەیان لە سایەی كۆنترۆڵكردنی دامودەزگا بەرهەمهێن و خزمەتگوزارییەكانی دەوڵەت لەلایەن كۆمەڵێكی بیرۆكراتەوە.
لە ئەنجامی ئەوەشدا رۆتین و تاكڕەویی لە بڕیاردان و ئیمزاكردنی گرێبەست بەبێ گەڕانەوە بۆ شارەزایانی بوارەكان جێگەی كاری سیستماتیك دەگرێتەوە، ئەوەش دەبێتە شێوازێكی كارگێڕیی كوشندە و بارگرانی لەسەرشانی دەوڵەت و لەدەستدانی هەر دەرفەتێك بۆ ئاڕاستەكردنی دامودەزگاكانی دەوڵەت بە شێوەیەكی زانستیانە و بەپشتبەستن بە نوێخوازی و داهێنان و شەفافیەت و دەستپاكی لە چالاكییەكانیدا.
بەمجۆرە بەرەبەرە دیاردەی چەوساندنەوە و نایەكسانی كە لەپشتییەوە دیاردە و مەترسی بیرۆكراسی خۆی حەشارداوە، كۆنترۆڵی بارودۆخەكە دەكات و دژایەتی كەسانی پسپۆڕ دەكات و هەوڵی دوورخستنەوەیان دەدات لەڕێی بوارنەدان پێیان بۆ بەگەڕخستنی تواناكانیان، بەتایبەتیش كە كەسانی خاوەن توانا و پسپۆڕ دەتوانن شێوازێكی زانستییانە و هونەری پەیڕەوبكەن، بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی ئەو كەرتانەی پێویستیان بە توانای كارگێڕیی سەردەمیانە هەیە، بۆ راپەڕاندنی كارەكانیان، بۆ نموونە كاتێك كەسێكی بێ توانا دەكرێتە بەڕێوەبەری دەزگایەك بەبێ بوونی هیچ مەرجێكی سەرەكی وەك بڕوانامە و شارەزایی و پسپۆڕی، گومانی تێدانییە لەگەڵ هاوڕێكانیدا هاوشێوەی خۆی هەماهەنگی دەكات بۆ لێدان و دوورخستنەوەی خاوەن توانا و كەسانی پسپۆڕ كە مەترسییان هەیە بۆ سەر پۆست و بەرژەوەندییەكانیان بەبێ گوێدانە ئەوەی هەنگاوێكی لەو جۆرە دەبێتە هۆی زیانێكی زۆر و ئیفلیجبوونی ئەو سیستمە كارگێڕییەی وڵات بەڕێوەدەبات. هەر لەبەر ئەوەشە دەبینین لە وڵاتێكی وەك عیراقدا بەردەوام خاوەن توانا و پسپۆڕییەكان پەراوێز دەخرێن و دژایەتی دەكرێن و چالاکیی و كاری دەزگای كارگێڕیش وەك پێویست نییە، ئەوەش بەهۆی كەمیی شارەزایی‌و نەبوونی توانای زانستیی ئەو کەسانە و لە جێی ئەوانەش مەحسوبیەت و حزبیبوون دەبێتە پێوەر.
هەروەها لەوانەیە ئەم سیاسەتە هەڵانە زۆرجار پاساویشیان بۆ بهێنرێتەوە وەك پێویستیی قۆناغەكە، ساوایی حكومەت، هەستیاریی بارودۆخ، بوونی پیلانی دەرەكی، بەرژەوەندیی باڵای وڵات، یان پارت و رێكخراو، ئەوەش پاساوێكی بەربڵاوە و پێشوەخت زانراوە لەو وڵاتانەی كە توانای سیاسی و كارگێڕییان لاوازە و بەدەست نەخۆشییەكانی وەك رۆتین و گەندەڵییەوە دەناڵێنن، لەبەرئەوە دامودەزگاكانی بەڕێوەبردن بەردەوام پێویستیان بە داهێنان و نوێخوازییە نەك هەر نوێكردنەوەی شێوەی بیركردنەوە یان روانین، یان گوتاری سۆزداری كە لەلایەن سیاسەتمەدارانەوە دەدرێت بۆ بارگاویكردنەوەی هەستی هاووڵاتیان، بەڵكو نوێكردنەوەیەك كە خۆی لە جێبەجێكردنی كرداریی پلان و پرۆگرام و نەخشەی كارو دامەزراندنی دەزگای كارگێڕیی نوێدا ببینێتەوە كە لەلایەن خەڵكانی شارەزا و پسپۆڕەوە رابەرایەتی بكرێت، بە پێچەوانەی ئەوەی لە ئیدارەی بیرۆكراسیدا روودەدات، ئەوەش بە پەیڕەوكردنی ئەم رێوشوێنانەی خوارەوە:
1-دامەزراندنی رێكخراو و سەندیكای تایبەت بە پاڵپشتیی تواناكان و دابینكردنی پێویستەكانیان و پاراستنی سەربەخۆییان.
2-چارەسەركردنی شێوازی بیرۆكراسی لە دامەزراوە كارگێڕییەكانی وڵاتدا .
3-هاندانی مادی و مەعنەوی خاوەن توانا و پسپۆڕی و كەسانی دڵسۆز و بوار رەخساندن بۆیان بۆ وەرگەڕخستنی تواناكانیان.
4-دانانی یاساو رێنمایی گونجاو بۆ نەهێشتنی رۆتین و جێبەجێكردنی بنەمای كەسی شیاو لە شوێنی شیاو.
5- بواردان بە هۆكارەكانی راگەیاندن بۆ چاودێریكردن و هۆشیاركردنەوەی جەماوەر و دەرخستنی خاڵە لاوازەكان و ئەو مەترسیانەی رووبەڕووی دەزگا كارگێڕییەكانی وڵات دەبنەوە.
كارگێریی لە نێوان دەستەبژێری سیاسی و دەزگا بیرۆكراسییەكاندا
پەرەپێدانی توانا مرۆییەكان، یەكێكە لە ئەركە گرنگەكانی هەر دامەزراوەیەك، بەجۆرێك هیچی لە كارەكانی تری دەوڵەت، وەك بازرگانی و بەهەمهێنان و دارایی كەمتر نییە، ئەوەش لەبەر گرنگیی رۆڵی مرۆیی و رادەی كاریگەری لەسەر توانای بەرهەمهێنانی دامەزراوەكە.
چەمكی بەڕێوەبردنی توانا مرۆییەكانیش لە چەند دەیەی رابردوودا زۆر بەرفراوان بوو، بەجۆرێك زۆر چالاكی سەرەكی لەخۆگرت، لەسەروو هەمووشیانەوە شیكردنەوە و دەستنیشانكردنی ئەركەكانی پلاندانان بۆ سەرچاوە مرۆییەكان و پرۆسەی پەرەپێدان.
لە ماوەی سەدەی رابردوودا، زۆر دەوڵەتی تازە سەربەخۆ لە هەرسێ كیشوەری ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریكای لاتین دەركەوتن، سەرەڕای بوونی جیاوازیی لە نێوان ئەو وڵاتانەدا، كە بە پێشكەوتوو یان تازە پێگەیشتوو ناودەبران، بەڵام هەموویان لە چەند سیفەتێكدا هاوبەشبوون، لەوانە: هەموو ئەو وڵاتانە لە قۆناغی گۆڕانی كۆمەڵایەتیدا بوون، واتە گواستنەوە لە شێوازی تەقلیدییەوە بۆ شێوازی مۆدێرن، ئامانجە هاوبەشەكانی وەك پەرەپێدانی گیانی نیشتمانپەروەری، گەشەكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتی، كۆمەڵێك ئامانجی هاوبەش بوون لەنێوان سەركردە سیاسییەكانی ئەو وڵاتانەدا.
بەدیهاتنی راستەقینەی چەمكی دەوڵەتیش كارێكی هەروا ئاسان نییە، لە زۆربەی ئەو وڵاتانەی لە قۆناغی رزگاریی نەتەوەییدان، سەركەوتنی پرۆسەكەش پێویستی بە روبەڕوبوونەوە و راماڵینی كۆسپەكانی بەردەم پڕۆسەی پێشكەوتنی سیاسی و بنیاتنانی سیستمێكی نوێیە لە دامەزراوەی سیاسی كە لە توانایدا بێت ئەركەكانی بەباشی جێبەجێ بکات، وەك رێكخستنی دانیشتوان لە دەوڵەت و سەرپەرشتیكردنی داهاتە مادی و مرۆییەكان و ئاڕاستەكردنی تواناكان بەمەبەستی بەدیهێنانی پێشكەوتنی سیاسی و كۆمەڵایەتی و توانای چارەسەركردنی ئەو كێشانەی كە لە ئەنجامی گۆڕانكاریی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە سەرهەڵدەدەن.
لەكاتێكدا پرۆسەی پێشكەوتن لە ئەوروپا رەسەن و لەسەرخۆ بووە لەسەر دەستی تاكەكانی كۆمەڵگەكان کراوە و هەموو چین‌و توێژەكانی كۆمەڵ، دەرفەتی زۆریان پێدراوە بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ واقیعە نوێكەدا و كاركردن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی مۆدێرن، كە ئەوەش پێویستی بە بەشداری كاریگەری سەرجەم هاووڵاتیانە لە كاروباری گشتی و پراكتیزەكردنی مافەكان و جێبەجێکردنی ئەركەكانی سەرشانیاندا، بە پێچەوانەی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو كە تەنانەت شێوازی سیاسەتكردنیش تیایاندا سەرەتایی و پەككەوتووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانرێت چەند سیمایەكی سەرەكی ئەو سیاسەتەی كە كۆنترۆڵی پرۆسەی پێشكەوتن دەكات لەم چەند خاڵەی خوارەوەدا چڕبکرێتەوە:
1-بوونی پلانێكی پێشخستن، كە رەنگدانەوەی ئامانجە سیاسییە بنەڕەتییەكانە و تا رادەیەكی زۆر پشت بە سیاسەتمەداران بەستراوە بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی كۆمەڵگە.
2-نەبوونی سەقامگیریی سیاسی.
3-سەركردایەتی دەستەبژێر و بوونی بۆشاییەكی گەورە لەنێوان دەسەڵاتداران و خەڵکدا.
4-نەبوونی هاوسەنگی لە گەشەكردنی دامەزراوە سیاسییەكان و بوونی بیرۆكراسی.
هەربۆیە زۆربەی پسپۆڕانی بواری پەرەپێدان پێداگریی لەسەر گرنگیی دەزگای كارگێڕی دەكەنەوە و پێیانوایە پەیوەندییەكی بەهێز هەیە لەنێوان بوونی دەزگایەكی بیرۆكراسی و پێشكەوتوو لەلایەك و بوونی سەركردایەتییەكی نوێخواز وەك پێداویستییەكانی پرۆسەی پێشكەوتن لەلایەكی ترەوە.
بە پێداچوونەوە بە دەزگاكانی بەڕێوەبردندا لە وڵاتانی تازەپێشكەوتوودا، دەبینین رۆڵی دەزگای كارگێڕی، وەك رەگەزێكی گرنگی پەرەپێدان، بەتەواوی پشتگوێخراوە، هەروەها دامودەزگا ئیدارییەكانی ئەم وڵاتانە كەم توانان و بەدەست چەندین گرفتەوە دەناڵێنن لەوانە :
*دەزگاكانی بەڕێوەبردنی گشتی زیاتر تەقلیدی و كۆپیكراوی دەزگا بیرۆكراسییەكانی خۆرئاوان، هەروەها دەزگاكانی بەڕێوەبردن لەم وڵاتانەدا بەوە جیادەكرێنەوە، كە تەنها بۆ كۆمەڵێكی دەستەبژێر دیاریكراون، ئەوەش بەپێی تێڕوانینێكی باوكانە.
*نەبوونی كەسانی پسپۆڕ و كادری شارەزا، كە توانای پلاندانان و جێبەجێكردنی پرۆگرامی پەرەپێدانی هەبێت، بۆ نموونە دامودەزگا خزمەتگوزارییەكان ژمارەیەكی زۆر فەرمانبەریان لە ئاستە نزمەكان تێدا كۆدەبێتەوە وەك كارگوزار و فەرمانبەری پۆست و فەرمانبەری بچووك...هتد. بەڵام كێشەكە خۆی لە نەبوونی كەسانی ئیداری و راهێنراو و كەسانی پسپۆڕ و هونەریدا دەبینێتەوە. لەگەڵ ئەوەی حاڵەتەكە رەنگدانەوەی نەبوونی سیستمێكی پەروەردەییە، بەڵام ئەوە مانای كەمیی ژمارەی خاوەن بڕوانامەی زانكۆیی نییە، بۆ نموونە لە هەندێ وڵاتی وەك میسر و هیندستان و عیراقدا، دەبینین ژمارەیەكی زۆر لە خاوەن بڕوانامەی باڵا هەن كە بێكارن یان پسپۆڕییەكەیان لە بازاڕی كاردا داوا ناكرێت، یاخود لەو دەزگایانە بڕوانامەیان هێناوە كە دانپیانراو نین .
*لە دامودەزگا بیرۆكراتیەكاندا، بۆچوون یان ئامانجی نابەرهەمهێن (غیر انتاجیة) هەن، لەبەرئەوەی دەزگا ئیدارییەكان دەخرێنە خزمەتی ئامانجی لاوەكی و دوور لە ئامانجی راستەقینەی خۆیانەوە و كەسانی بیرۆكراسیش بەزۆری بەرژەوەندیی تاكەكەسی خۆیان دەخەنە سەروو بەرژەوەندیی گشتییەوە.
تایبەتمەندییەكانی بیرۆكراسی لە وڵاتانی دواكەوتوودا
کێشەی لادان لە یاساو بنەما ئیدارییەكان، ئەوەش یەكێكە لە مەترسیدارترین لایەنەكانی دیاردەی بیرۆكراسیەت، كەخۆی لە بڵاوبوونەوەی هەڵسوكەوتی خۆپەرست‌و ئینتیهازیانە‌و بڵاوبوونەوەی دیاردەی واسیتەو بەرتیل خواردن‌و خزمایەتیدا دەبینێتەوە.
*پێكهێنانی هەیكەلی دەزگا بیرۆكراتیەكان بە شێوازێكی بەدەر لە بنەماو رێنماییەكانی تایبەت بە رێكخستنی دەزگا كارگێڕییەكان.
*دواكەوتوویی ئاستی رووناکبیریی و زانیاریی سەركردە ئیداریەكان و لاوازیی كاریگەرییان بۆ سەر دەوروبەرەكانیان.
*دواكەوتوویی ئاستی توانا ئیدارییەكان‌و رێزنەگرتنی كات و بەفیڕۆدانی .
*شۆڕبوونەوەی هەڵاوسان بۆ ناو دامودەزگا حكومییەكان.
*خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات و هەوڵدان بۆ خۆفەرزكردن بەسەر دەوروبەر و پاراستنی بەرژەوەندیی كەسی و بەفێڕۆدانی پارەو بەرزبوونەوەی تێچووی ئابووری بەرهەم و خزمەتگوزارییەكان.
*پەیڕەونەكردنی شێوازی زانیستانە، هەروەها پشت نەبەستن بە كەسانی خاوەن توانا لە بەڕێوەبردنی دەزگا ئیدارییە باڵاكاندا.
لە ئیدارەیەكی بیرۆكراسییەوە بۆ ئیدارەیەكی ستراتیژی
دروستبوونی دەوڵەتی نوێ و پێویستی حكومەت بۆ دەزگایەكی بیرۆكراسی، یەكێكە لە سیما دیارەكانی هەر سیستمێكی حوكمڕانی، بۆیە دەزگا بیرۆكراسییەكان توانیویانە رۆڵێكی بەرچاو ببینن لە رێكخستنی كاروباری وڵاتاندا، بەڵام زیادەڕۆیی لە دانانی دەزگای بیرۆكراسی، بەبێ رەچاوكردنی بەرژەوەندیی وڵات و پێویستی دەزگاكان و نەبوونی پلان بۆ كردنەوەی دەزگای نوێ، بەڵكو زۆرجار لەبەر خاتری كەسەكان و دامەزراندنی فەرمانبەری زۆر و رێكنەخستنی میلاكی دامودەزگاكان و نەکردنی گۆڕانكاری، لەو كێشانەن كە زۆربەی دامودەزگاكانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بەدەستیانەوە دەناڵێنن، بۆیە هیچ رێكخراوێكی نیشتمانی (دامەزراو- بەڕێوەبەرایەتی- كۆمپانیاو ....هتد) ناتوانن شانبەشانی رەوتی گۆڕانكارییەكانی سەردەم هەنگاو بنێن، تەنها بە خۆڕزگاركردن نەبێت لە زۆر گرفت و رێگریی بەردەم پرۆسەی رێكخستنەوەی كاروبارەكانی و قبووڵكردنی گۆڕانكاریی و كارلێكردنی كاریگەر بۆ بینینی رۆڵی مێژوویی لە پەرەپێدانی نیشتمانی هەمەلایەنەدا. لەبەرئەوەی ئێستا، رەوتی گۆڕانكارییەكان، لە سایەی بەجیهانیبوون و توندیی ململانێكاندا وادەكات کە پێویستمان بە رێكخراو و دەزگای كارگێڕیی بەتوانا و دوور لە دیاردەكانی وەك گەندەڵی و رۆتین بێت. ئەوەی تێبینی دەكرێت دەزگا كارگێڕییەكان لە وڵاتانی تازە پێشگەیشتوودا رووبەڕووی چەندین ئاستەنگ دەبنەوە كە پێویستیان بە ئامادەکردنی توێژینەوە و چارەسەركردن و پەیڕەوكردنی شێوازی سەردەمیانەیە، وەك بنەمایەكی كاری كارگێڕیی و ئابووری لە جیهاندا، بۆنموونە لەعیراقدا، تائێستاش دامودەزگاكان بە دەست بیرۆكراسیی تاقەتپڕوكێن و رۆتینەوە دەناڵێنن كە رەگوڕیشەیان دەگەڕێتەوە بۆ چەند دەیەیەكی رابردوو.
ئەوەی لە كارو پێكهاتەی ئەم دەزگایانەدا تێبینی دەكرێت چەقبەستن و تەسلیمبوونە بەو واقیعەی كە هیچ پێشبینییەكی باشی لێ ناكرێت، تەنها بەردەوامی چەقبەستن و پاشەكشێ نەبێت. بۆیە یەكێك لە كارە هەنووكەییەكان بۆ رێكخستنەوەی كاری دامودەزگاكان، داڕشتنەوەی هەیكەلی ئەو دەزگایانەیە لەسەر هەموو ئاستێك، بەپێی بەرنامەیەكی بنەڕەتی بۆ كۆنترۆڵكردنی كارەكانیان و چارەسەركردنی گیروگرفتەكان و چاككردنی توانای كارگێڕیان، بەتایبەتی پاش ئەو پێشكەوتنە گەورەیەی لە بواری تەکنۆلۆژیای زانیاریدا روویانداوە كە بوونەتە رێگەخۆشكەر بۆ كەمبوونەوەی رۆڵی كەرتی گشتی و كەمبوونەوەی بەكارهێنانی كاغەز لە بەڕێوەبردنی مامەڵەكاندا، ئەوەش هانی دامودەزگاكانیدا بۆ بەكارهێنانی تەکنۆلۆژیای كۆمپیوتەر و شێوازی نوێ بۆ راپەڕاندنی كارەكان و پێشخستنی ئەدای دەزگاكان و پابەندبوون بە بەڵێنەكان بەرامبەر خەڵک و ئەوانەی كاریان دەكەوێتە ئەو دەزگایانەوە. هەروەها دەزگای كارگێڕی دانراو لەسەر بنەمای پێداویستی وڵات دەتوانێت ئاستەنگەكان كەم بكاتەوە و رۆتین و كەم توانایی و گەندەڵی دارایی و كارگێڕی نەهێلێت، كە ئەمانەش تێكڕا لە كەشوهەوای رۆتینی كوشندە و دەرگای داخراوو دابڕان لە خەڵک گەشە دەكەن .
هەروەها رێكخستنەوەی ئیداری پێویستە هەماهەنگ بێت لەگەڵ فراوانبوونی پڕۆژە وەبەرهێنەكان، ئەوە سەرەڕای گرنگیی بایەخدان بە پلاندانانی ستراتیژی و هاوكاریی نێوان دەزگاكانی تری حكومەت، لەبەرئەوەی چالاكییەكان لە بواری كاری نیشتمانی بە هەموو كەرتە جیاوازەكانییەوە، لەوانە هەردوو كەرتی تایبەتی و تێكەڵ ناتوانرێت لە كاریگەرییەكانی بەجیهانیبوون جیابكرێنەوە، بەڵكو پێویستە سوود لە دەرەنجامەكانی وەربگیرێت و لایەنە باشەكانی پەرەیان پێبدرێت بە تایبەتی بۆ گەلێكی وەكو كورد كە هیچ مەترسییەكی لە پێشێلی سەروەریی دەوڵەت و دابەزینی ئاستی پیشەسازیی نیشتمانی نییە. یەكێك لەو لایەنە گرنگانەش كە پێویستە سوودی لێ وەربگرێت، پێشكەوتنی ئامێرەكانی پەیوەندیكرن و دروستكردنی نەوەیەكی نوێ لە كۆمپیوتەری پێشكەوتووە كە دواتر بووە هۆی دەركەوتنی تۆڕی ئینتەرنێت كە ئەوەش رەنگدانەوەی بۆ سەر جیهانی ئابووری و كار هەبوو لە هەموو كونجێكی جیهاندا، هەروەها لەسەر رۆشنبیرییەكانیش بۆ لێكنزیكبوونەوەیان و لە هەمان كاتدا بۆ یەكخستنی بەهاو پێوەرە زانستی و كردارییەكان. لەبەرئەوە هیچ وڵاتێك ناتوانێت خۆی بێئاگا بكات لەوەی لە دەوروبەری روودەدات لە هەڵقوڵانی شەپۆلێكی زۆری زانیاری. هەروەها ناتوانێت هەموو لایەنەكانی قبووڵ بكات بەڵكو پێویستە لایەكانی شیبكرێنەوە و كاری رێكوپێك و زیرەكانە بکرێت بۆ پۆلینكردن و جیاكردنەوە و شیكردنەوەیان بۆ گەیشتن بە ئامانج و دیدگای هاوبەش. كارێكی لەم جۆرەش پێویستی بە داهاتێكی مرۆیی راهێنراو و داهێنەرانە هەیە كە بەسەرمایەیەكی فیكریی نیشتمانی دادەنرێت.
بیرۆکراسی دوای سەردەمی دەوڵەت بە چەمکە شارستانییەکەی سەریهەڵدا
لەبەر رۆشنایی ئەوانەی سەرەوە پێویستە ئاماژە بۆ چەند خاڵێك بكەین لەوانەش :
- پێداگری لەسەر دانانی پلانی ناوەندی لەلایەن حكومەتەوە بۆ چارەسەرکردنی گەندەڵیی كارگێڕی و دارایی و برەوپێدانی بە شێوەیەكی رێك و بەپێی ستراتیژێكی تاووتوێكراو بە پشتبەستن بەو گۆڕانكارییانەی لە بواری تەکنۆلۆژیای زانیاریدا بەدەستهاتوون، هەروەها هەوڵدان بۆ دروستكردنی ئیدارەیەكی ئەلكترۆنی بۆ ئەوەی شەفافییەت هەبێت لە كارەكاندا و دابینكردنی ستافێكی شارەزا لە كەسانی خاوەن توانا و شارەزایی، لە پسپۆڕییە جیاوازەكان و بە دواداچوون بۆ كارەكانی بكرێت و خاڵە لاوازەكانی بەهێزبكرێت و ئەنجامەكانی هەڵبسەنگێنرێت .
- پشت بەستن بە یاساو رێنماییەكانی ئیدارەی ستراتیژی سەردەمیانە، بۆ دووبارە داڕشتنەوەی هەیكەلی دامودەزگا ئیدارییە كۆنەكان، كە تائێستاش بەدەست رۆتینی بیرۆكراسیانەوە دەناڵێنن، هەروەها پێویستە پێوەرێكی زانستیانە و هونەرییانە هەبێت، بۆ هەڵسەنگاندنی رادەی پێشكەوتنی كارەكان.
-بایەخدان بە سەرمایەی فیكری و هێنانەپێشەوەی گەنجان و پەرەپێدانی تواناكانیان و هاندانیان لە رووی مادی و مەعنەوییەوە .
-پاڵپشتیكردنی بۆچوونەكانی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، بە بایەخدان بە خوێندكارە بەهرەمەندەكان و خاوەن تواناكان، لەرێی پڕۆژەی تواناسازیی لاوانەوە و ناردنیان بۆ زانكۆ پێشكەوتووەكانی جیهان، ئەوەش هەنگاوێكی گرنگە و پێویستە لە ئایندەدا برەوی پێبدرێت.
بەرەو رێكخستنی سەردەمیانەی ئیدارە
ئەوەی لە سەری راهاتووین، هەریەك لە رۆژنامەی ئازاد و حكومی، دامودەزگاكان بە بیرۆكراسی ناو دەبەن، ئەم وشەیەش لە بیروبۆچوونی زۆربەی خەڵكدا ئامادەیی هەیە، هەر لە وێنەی چەندین رێوگە(ممر)ی درێژ، سەدەها نووسینگەی بچووك، كۆمەڵێكی زۆر لە دەستەكانی سكرتارییەت، لەشكرێك لە كەسانی بیرۆكراسی، كە دەموچاویان هیچ ئاماژەیەكی مژدەبەخشیان تێدا بەدیناكرێت، تەنها غەمی گەورەیان پاراستنی پێگەی وەزیفی و بەرژەوەندیی كەسی و تێكشكاندنی ركابەرەكانیانە، تادەگاتە دەزگایەكی حكومی گەورە و بێبەرهەم كە هیچ نەرمی و خۆگونجانێك لە كارەكانیدا بەدیناكرێت.
لەگەڵ ئەوەی ئەم وەسفە تا رادەیەك زیادەڕۆیی تێدایە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا تا رادەیەك نزیكە لە راستییەوە، لەكاتێكدا لە زۆر وڵات، مەیلێك بەرەو بیرۆكراسی لە هەردوو كەرتی گشتی و تایبەتدا بەدیدەكرێت. ئارەزووی حكومەتكانیش بۆ دروستكردنی دەزگا بیرۆكراسییەكان دەگەڕێتەوە بۆ دوو لایەنی بەیەكداچوو كە پێویستە سیستمی بیرۆكراسی لەیەك كاتدا بنیاتبنرێت و لە هەمانكاتیشدا زیادەڕۆیی تێدانەكرێت. یەكەمیان ئەوەیە كە دەتوانرێت پاریزگاریی لە ئاستی بەرزی تواناكان بكرێت لەو دەزگایانەی رەچاوی ریزبەندیی وەزیفیان تێدادەكرێت (واتە بوونی یەك سەركردە یان لێپرسراو)، كە بەپێی رێنمایی دیاریكراو ئیش دەكەن، واتە پشت بە كۆمەڵێك رێنمایی تایبەت دەبەستن بۆ راپەڕاندنی كارەكانیان و ملكەچكردنی ئەندامانیان بۆ فەرمانەكانی سەرووی خۆیان، بەشێوەیەكی بابەتیانە كە هەستی كەسی هیچ كارگەرییەكی نابێت بۆ سەر رەفتاری لێپرسراوانی سەرەوە بەرامبەر فەرمانبەرەكانیان. هەموو ئەو رەفتارانەش لەپێناوی پێدانی دەسەڵاتێكی زۆرە بۆ سەرۆكی ئەو دامەزراوانە و كۆنترۆڵكردنی كاری ژێردەستەكانیان.
دووەمیان ئەوەیە كە دەزگا بیرۆكراسییەكان دەتوانن فەرمانبەری گشتی پەروەردە بكەن، بە جۆرێك دەسەڵاتی سیاسی لە توانایدا بێت لێپێچینەوەیان لەگەڵدا بكات، لە رۆژگاری ئەمڕۆشدا بیرۆكراسی بۆتە باوترین شێوەی رێكخستنی دەزگا حكومییەكان لە جیهانی پیشەسازیدا، لەبەرئەوەی سیستمێكی تەواو هەمەلایەنەیە بۆ لێپرسراوێتی و بەگەڕخستنی تواناكان لەپێناوی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بۆ هاووڵاتیان.
لەلایەكی ترەوە، دەبینین كە سیستمی بیرۆكراسی لە كەموكوڕی بەدەر نییە، ئەوەی كە لە راستیدا دەبینرێت، بارودۆخی كاركردن لە سایەی سیستمی بیرۆكراسیدا كەشێكی داهێنەرانەی تێدا بەدیناكرێت. هەروەها لە ماوەی نێوان سییەكان و چلەكانی سەدەی رابردوودا، توێژەران كۆك بوون لەسەرئەوەی كە دەتوانرێت توانای داهێنەرانە و بەرهەمهێنی كرێكاران بگاتە بەرزترین ئاست لەو شێوە رێكخستنانەی كە تاڕادەیەك بوار بە تاكەكان دەدەن بۆ گوزارشتكردن لە بۆچوونەكانیان. لەهەمان كاتدا دەركەوتووە كە پێداگری زۆر لەسەر چاودێریی و مەركەزیەتی دەسەڵات، دەبێتە هۆی دروستبوونی حاڵەتێك لە فەرامۆشکردن و خۆ گێلكردن لەلای فەرمانبەران. لەكاتێكدا نامەركەزییەت لە لێپرسراوێتی لە بڕیارداندا بە چارەسەری هەموو ئەو كێشە ئیدارییانە دادەنرێت كە لە دامەزراوە گەورەكاندا هەن.
لایەنە باشەكانی سیستمی بیرۆكراسی
1-دابەشكردنی كار لەسەر بنەمای وەزیفی كە لەسەر بنەمای پسپۆڕی دادەنرێت نەك پەیوەندیی كەسی یان خزمایەتی .
2-پلەبەندی هەڕەمی، بە دابەشكردنی رێكخراوەكە بۆ چەندین ئاست و ملكەچبوونی ئاستەكانی خوارەوە بۆ سەرپەرشتی و رێنماییەكانی سەرووی خۆیان.
3-پەیوەندیی رەسمیی نێوان ئەندامەكان شوێنی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی دەگرێتەوە .
4-بوونی یاساو رێوشوێنی رەسمی و نووسراو وەك سیستمی كاركردن و گشتگیر بۆ هەموو كەسێك بەبێ گوێدانە رادەی دووری و نزیكی كەسەكان لە لێپرسراوەکانەوە.
5-نووسینگە یان دامودەزگا موڵكی گشتییە نەك موڵكی كەسەكان.
6-بەرزكردنەوە و دەستخۆشی لێكردن لەسەر بنەمای كارامەیی و كاركردن دەبێت نەك لەسەر بنەمای پەیوەندیی كەسی یان تەكەتول یان ئەندامێتی پارتێك یان رێكخراوێكی دیاریكراو.
خاڵە لاوازەكانی سیستمی بیرۆكراسی
دیارە بوونی دامودەزگاكان گرنگن بۆ رێكخستنی كاروباری وڵات و ئەرشیفكردنی بەڵگەنامەكان و... هتد. بۆ نموونە یەكەیەكی سەربازی گەڕۆك بەهۆی سەرقاڵیی بە كاروباری مەیدانی و جێگۆڕكێی بەردەوامەوە، پێویستی بە دەزگایەكی كارگێڕیی هەیە بۆ رێکخستنی كاروباری سەربازەكان و ئەرشیفكردنی رووداوەكانی رۆژ و دابینكردنی پێداویستییە لۆجستیەكان. هەروەها پێویستە ئەو دەزگایەش بەشێوەیەك رابهێنرێت كە مەبەستەكانی خاوەنەكەی بپێكێت لە دامەزراندنی دەزگاكە، لەبەرئەوە بۆچوونی (ماكس فیبەر) دەربارەی دەزگا بیرۆكراسییەكان لە جێی خۆیدا بووە.
بێگومان هیچ دەزگایەكی كارگێڕیی ناتوانێت بە تەواوی و بێ كەموكووڕی هەموو ئەو ئەركانەی پێی دەسپێردرێت جێبەجی بكات. هەربۆیە زۆرجار لە هەیكەلی دەزگا بیرۆكراسییەكاندا كەموكووڕی بەدی دەكرێت.
لە ئەنجامی كاری رۆژانەشمان، زۆر لە ئێمە كەموكووڕیەكانی سیستمی بیرۆكراسیمان بۆ دەركەوتووە. كاتێك كەسێك كاری دەكەوێتە لای فەرمانبەرێكـ ، چیرۆكێكی پڕ لە زاراوەكانی وەك رۆتینی حكومی و تێكەڵكردنی كاغەزەكان و هەندێك گلەیی تری هاوشێوە دەگێڕێتەوە. لەبەرئەوەی كۆمەڵگە تێگەیشتنێكی هەڵەی دەربارەی بیرۆكراسی هەیە، وای لێهاتووە وشەی (بیرۆكراسی) بە ئیهانە بۆ كەسێك دابنرێت، وەك ئەوەی تەنها بۆ پڕكردنەوەی بۆشاییەك یان پاراستنی بەرژەوەندییەك دانرابێت.
لە راستیدا یەكێك لە خاڵە لاوازەكانی زۆرێك لە دەزگاكان لە سیستمی بیرۆكراسیدا، نەبوونی هەستیارییە. بەپێی بۆچوونی زۆر لە دانەرانی تیۆری رێكخستنی كارگێڕی، بیرۆكراسی دوو خاڵی لاوازی هەیە، یەكەمیان سیستمە بیرۆكراسییەكان هەمیشە بەرەو چەقبەستن و دۆگمایی دەچن و كارەكتەرەكانی بەرگری هەر گۆڕانكارییەك دەكەن كە ببێتە هۆی لەدەستدانی پێگەكانیان. لەبەرئەوەش کە سیستمی دەسەڵات تیایاندا لە سەرەوە بۆ خوارەوە رێكخراوە (واتە هەموو دەسەڵاتەكانی بڕیاردان دراونەتە سەرۆكی دامەزراوەكە)، بۆیە هەر گۆڕانكارییەك پێویستە لە لوتكەی هەڕەمەكەوە دەست پێبكات. بەهۆی سیستمی هەڕەمی تووندیشەوە لە سیستمی بیرۆكراسیدا، سەركردەكان زۆربەی كات بایەخ بە هیچ زانیاری یان راپۆرتێك نادەن كە داوای گۆڕانكاریی بكات. لەبەرئەوە لەكاتی بەرزكردنەوەی ئەو زانیارییانەدا بۆ لوتكەی هەڕەمەكە، راستییەكان دەشێوێنرێن، ئەوەش لەو هۆكارە گرنگانەیە كە هانی داهێنان و گۆڕانكاری نادەن.
هەروەها یەكێكی تر لە كەموكووڕیەكانی بیرۆكراسی، كاریگەریی تایبەتێتی بە داماڵینی كارمەندانی لە سیفاتە كەسی و مرۆییەكانیان، چونكە تەنها كارەكتەری گرنگ لەهەر دەزگایەك لەو دەزگایانەدا، سەرۆك یان خاوەنەكەیەتی.
ئێستا حکومەتی ئەلەکترۆنی کارئاسانی بۆ هاووڵاتی دەکات وەک پاشەکەوتکردنی کات و داهات لەڕووی بەکارهێنای کاغەز و هاتوچۆ و نۆرەگرتنەوە
لایەنە سلبیەكانی سیستمی بیرۆكراسی
1-گۆڕینی فەرمانبەر بۆ مەسلەكیەت و یەك شێوازی، راستە یارمەتی تاك دەدات بۆ پێشبینیكردنی داهاتوو لە چوارچێوە میكانیكیەكەی، واتە تاكێكی گۆشەگیر و دوور لە گۆڕان بەرەو باشتر.
2-وا لە فەرمانبەر دەكات دژی گۆڕانكاریی بوەستێتەوە، هەتا گۆڕانێكی وەزیفیش، لەبەرئەوەی تەنها لەو كارەدا شارەزایی پەیدا دەكات .
3-پشتگوێخستنی رۆڵی تاك لە رێكخستن و ئیدارەدا و مامەڵەكردنی وەك ئامێرێك.
4-بیرۆكراسی رۆڵی رێكخراوی ناحكومی و پەیوەندیی دەرەكی بە هەندوەرناگرێت، لەگەڵ ئەوەشدا كە دوو هۆكاری گرنگن بۆ سەركەوتنی فەرمانگە و دامودەزگاكان لە كارەكانیاندا.
5-لە سیستمی بیرۆكراسیدا هۆكاری كاریگەر نییە بۆ چارەسەری ناكۆكی و ململانێكان .
6-سیستمی بیرۆكراسی بەزۆری دەگۆڕێت بۆ كۆمەڵگەیەكی داخراو و گۆشەگیر، هەروەها سیستمێكی رەق و داخراوە، واتە هەروا بە ئاسانی بیرۆكەی نوێ قبووڵ ناكات، بەڵكو ئەوە زۆرجار پێویستی بە ماوەیەكی دوورودرێژ هەیە. هەروەها پاراستنی دەسەڵاتەكان یەكێكی ترە لەلایەنە سلبییەكانی سیستمی بیرۆكراسی، لەبەرئەوەی فەرمانبەرەكان ئەوەندەی بایەخ بە فراوانكردنی رادەی دەسەڵاتیان دەدەن، ئەوەندە بایەخ بە مەسەلەكانی تایبەت بە بەرهەمهێنان نادەن.
هەروەها خاووخلیچکی لە بڕیارداندا، كە ئەوەش لەگەڵ یەكێك لە گرنگترین پرەنسیپەكانی ئیدارەدا ناكۆكە كە پێداگریی لەسەر بەفێڕۆنەدانی كات و قۆستنەوەی کات دەكات بە باشترین شێوە، هەربۆیە ئەم شێوازەی بەڕێوەبردن لەگەڵ گۆڕانكارییە بەردەوامەكاندا ناگونجێت.
چارەنووسی بیرۆكراسی
بێگومان زاراوەی بیرۆكراسی كە زۆرجار بۆ وەسفی چەقبەستنی كارگێڕی و پەیڕەوكردنی رێوشوێنی ئاڵۆز لە كاردا بەكارهێنراوە، ئاماژەیە بۆ یەكێك لە قوتابخانەكانی رێكخستنی كارگێڕی كە لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە دامەزرا، كاتێك وڵاتانی ئەوروپا لەژێر دەستی سیستمی دەرەبەگایەتیدا بوون كە بە هەموو جۆرێك هەوڵی چەوساندنەوەی مرۆڤیان دەدا، ئەوەش پاڵی بە زانایانی بواری كۆمەڵناسییەوە نا هەوڵێک بدەن بۆ كۆتاییهێنان بەو بارودۆخە نالەبارە و رێكخستنی پەیوەندیی نێوان سەرۆك و ژێردەستەكانی، هەروەها دیاریكردنی سنووری دەسەڵاتەكان و دانانی سیستمی بەڕێوەچوونی كارو دیاریكردنی كرێی هەقدەست بە شێوەیەكی یەكسان و دادپەروەرانە لەنێوان كرێكاراندا، ئەوەش بووە سەرەتایەك بۆ دانانی تیۆری رێكخستن و دەركەوتنی نیشانەكانی بیرۆكراسی بە شێوە باشەكەی. لەگەڵ بڵاوبوونەوەی سیستم و رێوشوێن و یاساكانی كارگێڕی بۆ وڵاتاتی جیهان، سیستمی بیرۆكراسیش گواسترایەوە و بووە هاوكارێك بۆ دانانی هەیكەلی كارگێڕی و دامودەزگای گشتی و دیاریكردنی هەڕەمی وەزیفی و دابەشكردنی كار بەپێی پسپۆڕی و دانانی كەسەكان بەپێی توانا و لێهاتوویی، ئەوەش لە سەردەمی خۆیدا شۆڕشێك بوو بۆ كۆتاییهێنان بە مەینەتییەكانی مرۆڤەكان و باشتركردنی ژیان و پاراستنی مافەكانیان. سەرەڕای ئەوەی ئەم تیۆرە توانی خزمەتێكی گەورە بە مرۆڤایەتی بكات، بەڵام وەك هەموو سیستمەكانی تری پێش خۆی لە كەموكوڕی بەدەرنەبوو. بە تێپەڕبوونی كاتیش كەموكوڕییەكانی و نەگونجانی لەگەڵ بۆچوونی هاوچەرخ لە ئیدارە و رێكخستندا زیاتر دەركەوتن، ئەوەش كارێكی ئاساییە چونكە ململانێ لە نێوان چەقبەستن و پێشكەوتندا یەكێكە لە دەستوورەكانی گەردوون، ئەوەش لەسەر ئاستی كۆمپانیا و دامودەزگا و تاكەكانیش هەر راستە بە تایبەتی لەو كۆمەڵگایانەی كە دامودەزگاكانیان بەدەست كەم توانایی ئیدارەو مەحسوبیەت و ترس لە نوێبوونەوە و داهێنانەوە دەناڵێنن. ئەم كێشانەش لە لایەن شارەزایانی بواری كارگێڕییەوە لە زاراوەی رۆتیندا كورت كراوەتەوە كە ئەوەش لەو گرفتانەیە كە تائێستاش لە دامودەزگاكانی زۆر وڵاتدا هەن.
بۆنموونە هاووڵاتی ئاسایی كاتێك دەچێتە فەرمانگەیەك بەمەبەستی تەواوكردنی مامەڵەیەك، پێویستی بەوەیە كە چەند رۆژێك یان مانگێگ بە دوای كارەكەیدا رابكات، ئەوەش بۆ خۆی جۆرێكە لە بە فێڕۆدانی توانا و كات.
لەگەڵ فراوانبوونی شارەكان و زەحمەتبوونی هاتوچۆ بۆ فەرمانگەكان، دەبینین هاووڵاتی پێویستە كاتێكی زۆر تەرخان بكات بۆ بەدواداچوونی كارەكەی بۆ ئەوەش پێویستە مۆڵەت لە شوێنی كارەكەی خۆی وەربگرێت، کە ئەوەش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی بەرهەم. بۆیە لە سەردەمی ئەمڕۆدا بیر لە داهێنانی شێوازی نوێ كراوەتەوە بەسوود وەرگرتن لە تەکنۆلۆژیا، بەجۆرێك لە وڵاتە پێشكەوتووەكاندا زۆر لە دامەزراوە گشتی و تایبەتییەكان، مامەڵەی كاغەزیان وازلێهێناوە و خەڵكی لە رێی ئینتەرنێتەوە كارەكانیان جێبەجێ دەكەن و زۆرجار پێویست بەوەش ناكات بچن بۆ فەرمانگەكان، هەروەها هاووڵاتییان دەتوانن لە ماڵەوە چاودێریی چۆنێتی بەڕێوەچوونی مامەڵەكەیان بكەن بەبێ ئەوەی ناچاربن بۆ ماوەی چەند سەعاتێك لە راڕەوەكانی فەرمانگەكاندا چاوەڕێ بکەن. هەروەها لە ئیدارەی هاوچەرخدا ناتوانرێت باس لە چاكسازیی ئابووری بكرێت بەبێ چاكسازیی كارگێڕی سەرتاسەری.
پرۆسەی چاكسازی ئیداریش، گواستنەوەیەكی چۆنایەتی (نوعي) یە بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری لەگەڵ كەمكردنەوەی تێچوون و گۆڕینی شێوازی بەڕێوەبردنی خزمەتگوزاری لە شێوازێكی بیرۆكراسییەوە بۆ شێوازێكی بازرگانی یان ئابووریی لە رێی تەرخانكردن و بەگەڕخستنی تواناكانەوە بە پەیڕەوكردنی شێوازی میانڕەوانە و دوور لە رۆتین و بیرۆكراسی و بە هەماهەنگی و كۆكبوون لەگەڵ رەوتی ئەو پێشكەوتنانەی سەردەمەكە بە خۆوەیان دەبینێت .
سەرچاوەكان:
1- أكرم سالم- من الادارة البیروقراطیة الی الادارة الستراتیجیة - الحوار المتمدن- العدد (2881) في 7/1/2010 ).
2-الدكتور ابراهیم درویش - الادارة العامة، نحو اتجاه مقارن- القاهرة 1974.
3-حسن عبید- البیروقراطیة والغا‌ء الكفا‌ءات- رۆژنامەی (الاتحاد) ژمارەی رۆژی 20/ 10/2011.
4- www.elnogoom.forminute.com
5- http// enwikipedia.com
6-هلا خریسات – بحث عن البیروقراطیة في الادارة العامة- https://mawdoo3.com
