توندوتیژی دژی ژنان دیاردەیەكی مێژوویی بەردەوام

قسە و باسی زۆر لەسەر بابەتەکانی توندوتیژیی دژی ژنان بەتایبەتی و رەگەزی مێ و جیاوازیی جێندەریی دەکرێت، بەڵام ئەم بابەتەی خاتوو شاناز هیرانی نووسەر و چالاکی بواری مافی ژنان، جگەلەوەی ئەو دیاردەیەی بەگوێرەی قۆناغبەندیی مێژوویی باسکردووە، ئاماژەشی بەو جیاوازییە کردووە کە لە نێوان ستەمی جێندەریی لە خۆرهەڵات و خۆرئاوای جیهاندا بەڕێوەدەچێت و ئەو لایەنانەشی روونکردۆتەوە کە بۆ هەندێک ستەمی جێندەریی بەتایبەتی دژ بە مێینە هەوڵدراوە ئایین و بە شەیتانکردنی ژنان بکرێتە پاساو گوایە هیچ پەیامبەرێکی ئایینە ئاسمانییەکان ژن نەبوون، دواتریش لە زۆرێک لە سیستمە سیاسییەکانی بەڕێوەبردنی دەوڵەتاندا چەمکە ئایینییەکان تێکەڵ بە دەستوور، قانون ، یاسا و رێساکان کراوە لە بەرژەوەندیی نێرسالاری.
پەیوەست بە کوردەواریش جەختی لەوە کردۆتەوە کە بەشێک لەو نەریتانە هاوردەی سیستمە سیاسییە سەردەستەکانە لەو وڵاتانەی کە کوردستانیان بەسەردا دابەشکراوە، دەنا جیاواز لە زۆربەی جیهان، لە سەدەکانی رابردوودا و بەتایبەتی بەرلە هاتنی تەوژمی ئیسلامی سیاسی، لە میرنشینە کوردییەکاندا میر و خاوەن قسە و بڕیاربوون، لە نموونەی مەستوورەی ئەردەڵانی، خانزادی میری سۆران، عادیلەخان و ژنانێکیش هەبوون لە نموونەی حەپسەخانی نەقیب کە کاریان لەسەر هۆشیارکردنەوە و خوێندەوارکردنی ژنان و کچان کردووە.
لەبەر گرنگیی بابەتەکە کوردستانی نوێ بەپێویستی زانی لە دووتوێی ئەم دۆسێیەدا بیخاتە بەردەم خوێنەران.

دۆسێ

شاناز هیرانی
هەر كاتێك بمانەوێت باس لە دیاردەی توندوتیژی و هۆكار و دەرهاویشتەكانی بكەین، دەبێت سەرەتا بگەڕێینەوە بۆ پێگە و رۆڵ و كاریگەریی ژن بە درێژایی مێژوو، هەروەک تیشك بخەینە سەر ئەو رێڕەوە مێژووییەی كە وایكردووە توندوتیژییەكان بە قۆناغ بە قۆناغ بکرێن و تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، هیچ هێزێك نەتوانێت بەر بەو دیاردەیە بگرێت، چونكە لە بنچینەدا بۆتە بەشێك لە رەفتار و ئایدیا و هەڵسوكەوت و كەلتوری بەشێكی زۆر لە مرۆڤەكان. بۆیە لێرەدا سەرەتا دەگەڕێمەوە بۆ ئەو مێژووە و کە بۆخۆم دابەشم كردووە بەسەر دوو قۆناغدا. 

دوو قۆناغی مێژووی توندوتیژی
مێژووی مرۆڤایەتی بەشێوەیەكی گشتی دابەش دەبێت بەسەر دوو قۆناغی سەرەكیدا، لە قۆناغی یەكەمدا كە بە قۆناغی دایك سالاری، یان قۆناغی خوداوەندە ژنەكان ناسراوە، لەم قۆناغەدا كە بنەڕەتەكانی ئایین سەرهەڵدەدات، خوداوەندە مێیینەكان دەبن بە پەرستراو. 
لە مێژوودا دێرینترین ئایینەكان، ئاینەكانی میزۆپۆتامیا، ئاینەكانی سۆمەرن. لەم قۆناغەدا دایك خاوەندارێتی لە نەوە دەكات و ئەم نەوانەش رەچەڵەكیان بۆ دایك دەگەڕێتەوە، نەك بۆ باوك. هەروەها سەرجەم ئەكتەكان، سەرجەم جووڵەكان و بیركردنەوەكان لەو چوارچێوەیەدان كە ژن رابەرایەتیی كۆمەڵگە دەكات. هەر لەوێش چەمکەکانی (كار، پەرستن ، ماڵ، ژیان و خێزان و...هتد) هەموویان وابەستەن بەو چیرۆكانەی كە خوداوەندە ژنەكان بۆ ئێمەی دەگێڕنەوە. 
بەڵام لە قۆناغێكی دواتردا، كاتێك كە پیاو بەجۆرێك لە جۆرەكان دەسەڵات وەردەگرێت، چیتر خوداوەندە ژنەكان ناهیڵێتەوە و سیفەتی خوداوەندە بەدكارەكان بۆ ژن بەجێدەهێڵن.
 هەروەها رەچەڵەكی نەوەكان لە ژنەوە دەگۆڕدرێت بۆ پیاو. بۆ نمونە ئێستا من كە ناوم شاناز رەمزییە، لەكۆندا دەبوایە ناوم شاناز فەهیمە بێت، بەڵام لە قۆناغی دووەمدا كە قۆناغی دەستبەسەرداگرتنی كۆمەڵگەیە لەلایەن پیاوانەوە، ئەم قۆناغە بریتی دەبێت لە یەكەمین شت، ئەویش وەرگرتنەوەی ناسنامەی مرۆڤایەتییە لە ژنەوە بۆ پیاو. پیاو دەبێت بە سەبجێكت یان بە سەنتەر و بکەر، ژن دەبێتە (کارتێکراو - مەفعول بە) واتە دەبێت بە ئۆبجێكت. ئەوەی كار دەكات پیاوە و ئەوەی بەركارە ژنە. ئەوەی رابەرایەتی دەكات پیاوە، ئەوەی دوای رابەر دەكەوێت ژنە.
بە قۆناغێكی مێژوویی دوور و درێژ هەرچی سیفەتە لارو لەوێر و خراپەكان هەیە، فۆڕمەكەی دەگۆردرێت بە فۆڕمێكی ژنانە و لەبەرامبەر هەر چەپەڵییەك بەرامبەر هەر تاوانێكی گەردوونیدا وێنەی ژن تێیدا زاڵ دەبێت، هەتا ئەم ساتەش كە ئێستا ئێمەی تێداین.

زریانی فلۆریدا و کاترینا 
 بۆ نموونە لە ئەمریكا كاتێك زریانێك هەڵدەكات، یان گەردەلوولێك دروستدەبێت، پێی دەڵێن زریانی فلۆریدا، یان زریانی كاترینا. ئەم ناوانە هەمووی ناوی ژنە، واتە هەر وێرانكارییەك رووبدات ژن لێی بەرپرسیارە و ژن ئەگەر بە لایەنی مەعنەوییش بێت لەپشت کارەسات و رووداوەکەوە راوەستاوە.
بەو تێڕوانینە نێرسالارییەش بێت، واتە ژن شوومە، لەبەرئەوەش کە ژن شومە، دەبێت بخرێتەوە چوارچێوەی دیوارەکانی ماڵەوە و لە چوارچێویەكی بەردیندا بهێڵدرێتەوە. 
رۆڵی ژن یان كاری ژن دەبێت لە كارەوە بگۆڕدرێت بۆ منداڵ خستنەوە و منداڵ بەخێوكردن واتە كاری ژنان تەنیا دەبێت بە ئامێرێك بۆ (ئیڤڵیۆشن): کە مەبەست لە پەرەپێدان و زیادکردن و کۆپیکردنەوەی جیناتی مرۆڤایەتییە، لەمەشدا هەر ژن بەرپرسە لە هێشتنەوەی رەگەزی مرۆیی.
 لێرەدا كاری ژن تەنیا بریتی دەبێت لە پەروەدەكردنی مناڵ و گۆشكردنی لە چوارچێوەی خێزاندا، چونكە ئەمەش پێشینیەكی مێژوویی هەیە، بۆیە سەرجەم پرۆسێسە پەروەردەییەكەش كە ژن تێیدا منداڵی پێ‌ پەروەردە دەكات، بریتییە لەو تێڕوانینە پیاوانەیە. 
لێرەدا ژن (ژنانە) منداڵ گەورە ناكات، بەڵكو بە لۆژیكی پیاوانە، ئەمەش لە مێژوودا درێژەی هەیە تائێستا، بۆیە لە كۆی بزووتنەوە فێمێنیستی و ئەو بزووتنەوانەی داوای مافەكانی ژنان دەكەن، هەموویان ناڕازین لەو سیستمی جیهان بەڕێوەدەبات. 
سیستمی بەڕێوەبردنی جیهان سیستمێکە کە ئایین تێیدا کراوە بە پاساو بۆ گۆڕینی سروشتی رۆڵی ژن و رەگەزی مێ و داڕشتنەوەی بەبەرژەوەندیی نێرسالاریی و سیستمێكی پیاوانە. 

دەسەڵاتەکانی دەوڵەت و سوودوەرگرتن لە چەمکە ئاینییەکان
بەمە تێڕوانینە ناقۆڵایەش هەموو دەسەڵاتێكی ئەم دنیا و ئەو دونیا بە پیاو و رەگەزی نێر دراوە، پاساویشیان بۆ ئەوە ئەوەیە کە سەرجەم پەیامبەرەكان پیاون، گوایە هۆکارەکەی ئەوەیە کە ژنان ناتوانن هەڵگری پەیامی نەمر بن.
ژن و رەگەزی مێینە لەو دیدگا نێرسالارییەدا تەنیا یەك رۆڵی هەیە، ئەویش هاوكاری پیاوە لە باشترین حاڵەتدا. بۆ نموونە: لە دیدی بەشێکی زۆر کە پیاوانی ئاینییە جیاجیاكاندا ژنان دەچنە دۆزەخەوە بەهۆی ئەوەی گوایە «ژنان لە پیاوان نزیكن و شەیتانیش دەتوانێت لە رێگەی ژنانەوە پیاوان فریوبدات و بیانخاتە سەر رێگەی خراپ!». ئەم لۆژیكە هەمیشەی وێنەی ژن دەكات بە تاوانبار، وێنەی گوناح كار و وێنەیەكی حەرام و وێنەی جەستەیەك كە دەتوانێت پیاو لە خشتە بەرێت. لە راستیشدا ئەمە هەمووی دۆخێكی سایكۆلۆژی پیاوانەیە، نەك فاكتێكی مێژوویی یان ئایینیی راستەقینە.
دواجار نازانرێت هەموو ئەمانە و سەرەتاكانی ناڕەزایی دەربڕین لەم دۆخە كە ژنانی تێدا وەك تاوانبار پێ‌ ناسێنراوە. كەی ئەو هەستە لای ژنان و رەگەزی مێینە دروست دەکات بۆ بەرگری لەخۆكردن و لە مافەكانی و بۆ بەرەنگاربوونەوەش دژ بەو سیستمە؟.

جۆرەکانی ناڕەزایی و بەرگریی لەخۆکردن
بەهەمان شێوە دەتوانین فۆڕم و شێوازەکانی  ناڕەزایی و بەرگرییش دابەش بكەین بۆ دوو قۆناغ، یان دوو ئاراستەی جیاواز:
قۆناغێكیان، قۆناغی خۆرئاواییە، كە بە سەرهەڵدانی رەوتی فیمێنیزم بەناوبانگە و قۆناغی خۆرهەڵاتیشمان هەیە، كە هێشتا نەخەمڵیوە، بەڵام ریشەكانی لەناو كەلتور و دابونەریتەكاندا هەن. لێرەدا هەوڵدەدەم بە خێرایی باسی هەردووكیان بكەم.

سەبارەت بە خۆرهەڵات
ئێمە كە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا دەژین، ئەو سەرزەمینەی كە هێشتا سەرزەمینی میزۆپۆتامیایە. هەرەوەزیی كار لە سەردەمی كشتوكاڵیدا زۆربووە، بۆیە هێشتا ژن خاوەنی تایبەتمەندیی و پێگەی خۆی بووە. هەر بە دیاریكراوی لەناو كورددا لەبەرئەوەی ئێمە لە مێژووی دێرینماندا ژن خوداوەند بووە، بە نموونە خوداوەندی زانین، خوداوەندی مەعریفە، خوداوەندێك كە دەتوانێت درك بە هەموو شتەكان بكات، كارەكتەری (شاماران) هەیە كە خوداوەندی زانین و عەقڵە و ژنە. 
ئەو ژنەی كە سەرێكی هەیە و جەستەی وەكو ماری لێهاتووە، لە دواوە كلكێكی هەبووە. ئەم وێنە ئەفسانەییەی كاتی خۆی لە زۆرێک لە ماڵەکاندا بە دیوارەكانەوە هەڵواسرابوو. ئەمە سیمبولی خوداوەندی زانینە و لەناو كەلتورەكەی خۆماندا ماوەتەوە. 

ژنان و پیاوان لە رابردووشدا لە کاری کشتوکاڵدا پێکەوەبوون لە کوردەواریدا 

دەشێت زۆرێك ئاگای لەو چیرۆكە نەبێت، یان پێدەچێت لەناو ماڵە مسوڵمانەكانیشدا وێنەكە هەبووبێت یان ئێستاش هەبێت، بەڵام بێ‌ ئەوەی بزانن ماناكەی چییە. ئەگەری هەیە هەروا بزانن سیمایەكی كەلتورییە لەناو ماڵەكانیاندا. هێشتا پێگەی ژن لەم 100 ساڵەی رابردووی لێ دەربچێت كە رەوت و تێڕوانینی توندڕەو لە ئیسلامی سیاسیدا سەری هەڵدا، رەوتێک كە بە ناڕاستەوخۆ کاریگەریی خۆی بەسەر رێڕەوی ئیداریی و یاسایی دەوڵەتیشدا سەپاندووە. 
هەڵبەتە کە دەڵیین 100 ساڵی رابردوو، مانای ئەوە نییە پێشتر نەبووە، بگرە لەگەڵ ئەوەی پێشتریشدا یەك قۆناغە، چونکە پێشتریش لە سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانییەکاندا كاری زۆر لەسەر ئەم كۆمەڵگەیانەی خۆمان كراوە، بەو مەبەستەی ژن نامۆ بكرێت. ژن بچەوسێنردرێتەوە، بەڵام تا پێش ئەو 150 ساڵە، ژن لە کوردەواریدا پێگەیەكی بەهێزتری هەبووە.

نموونەی میر و ژنانی هۆشیاری کورد
دەشێت خەڵکانێک هەبن بپرسن بۆچی؟ لە وەڵامدا دەڵێین چونكە جۆری ئەو كارەی كە پەیوەستە بە ژیانەوە بەناچارییش بووبێت تێیدا هاوبەشیی بە ژن كراوە. چونکە ژن سەرەڕای لایەنە فسیۆلۆجییەکەی منداڵ بوون و پێگەیاندنی، لەڕووە کەلتوریی و داب و نەریتە کۆنەکەوە کاروباری ئامادەکردنی نان و پاککردنەوەی ماڵ و جلوبەرگیشی لەسەر شان بووە وێڕای ئەوەش هێندەی پیاوان ئەركی دەرەوە و کاری کشتوکاڵیان لە کێڵانەوە بۆ چنینەوەی بەروبووم لەسەر شان بووە و ئەركەكانیان دابەشكردووە، دیارە مرۆڤیش بەپێی ئەو ئەركانەی پێی دەسپێردرێت، توانا و زۆری تێدایە و ئەم بەشدارییەی ژنیش لە کاری ماڵەوە و دەرەوەش سەلمێنەری هێز و تواناکانی ژنان بەتایبەتی و رەگەزی مێینەیە بەگشتی، بەڵام نابێت ئەوەش لەبیر بکەین کە سەرەڕای هەموو ئەوانە، کە هاوشانی پیاوان لە دەرەوە بووە، قسەی خۆشی هەبووە و رۆڵی بینیووە لە هاوبەشی لە کار و بڕیار و بەڕێوەبردندا، نەک هەر ئەوە ژنانێکی زۆر لە مێژوودا لە ناوچە جیاجیاکانی کوردستاندا فەرمانڕەوای ناوچە یان ئەمارەتی خۆیان بوون یان هاندەری هۆشیاربوونەوەی ژنان بوون لە نموونەی مەستوورەخانمی ئەردەڵانی و خانزادی میری سۆران و عادیلەخانم لە هەڵەبجە و حەپسەخانی نەقیب.

ژنانێکی زۆر لە مێژوودا لە ناوچە جیاجیاکانی کوردستاندا فەرمانڕەوای ناوچە یان ئەمارەتی خۆیان بوون یان هاندەری هۆشیاربوونەوەی ژنان بوون لە نموونەی مەستوورەخانی ئەردەڵانی و خانزادی میری سۆران و عادیلەخانی هەڵەبجە و حەپسەخانی نەقیب

ژنان هەمیشە هاوبەشی پیاوان بوون لە هەر بڕیارێكدا. تا ئەم چركەساتەش هەندێک عەشیرەت  هەن کە سەرۆكەكەی ژنە، یان ژن رۆڵی هەیە لە بڕیارداندا و هەمووانیش بە بڕیارەکەیەوە پابەند دەبن، ئەمەش دیاردەیەكی نامۆیە، چونكە لە هیچ سەردەمێكی مێژوویی خۆرئاوادا ئەوە نەبینراوە، ئەزموونی خاتوون ئەلیزا بێس-ی پادشای بەریتانیای لێدەرچێت کە بە کۆچی دوایی ئەو پێناچێت لەوێش ئەو ئەزموونە دووبارە ببێتەوە، چونکە لەدوای نەمانی خۆی وەچەی نێر لە سولالەی خانەوادەی پاشایەتیدا دروست دەبێت، وەک بینیمان شازادە چارڵس تاجی پاشایەتی لەسەرنا بەرلە شاردنەوەی تەرمی خانمی پادشا.

عوسمانییەکان و هاندانی نێرسالاری
بۆیە پەیوەست بە کۆمەڵی کوردەواری و ناوچەکەی خۆمان لە قۆناغی دواتردا كاتێك دەسەڵاتی عوسمانییەكان کە خۆیان بە واریسی وەرگرتنی جڵەوی دەسەڵاتی خەلافەت دەزانی، خاوەندارێتی زەویوزاریان بۆ بەشێك لەو خەڵكانەی بەناوی شێخ یان سەیدەوە دروستکرد، ئەوانەی گوایە رەچەڵەكیان دەگەڕێتەوە بۆ پێغەمبەر و كوردن، یان لە نەتەوەی دیکەن، وایان لێدەكەن دەسەڵاتی ئاینییانەی خۆیان زیاتر بەكاربهێنن و ئەو ماكانەی لە پشتی ئەم پەیامەوە ئامادەیی هەیە دەیخەنە ناو مێشكی پیاوەكانەوە، بەتایبەتی دوای دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەكان و دەوڵەتەكانی وەك عیراق و سوریا و توركیای ئێستا، كە تێیاندا دەسەڵاتی ئایینی لەلایەن دەوڵەتەوە ئاراستە دەكرێت و چیتر پەیامەكان كە لە مزگەوتەوە دەخوێندرانەوە هەر پەیامی مەلایەك نەبن بە تەنیا، بەڵكو دەوڵەت وایان لێکرد کە دەبێت دەوڵەت ئاراستەی بكات. واتە بە گوێرەی پێویستیی نێرسالاری، ئایین دەکرێتە كەرەستەی دەستی دەسەڵاتداران و لەوێوە جارێكی تر توندوتیژیی بەرهەم دێتەوە و زیاتر پەرە دەستێنێت، بەتایبەتی لە عیراقدا لەبەرئەوەی نزیكن لە دەسەڵاتەکانی پان عەرەبیزم و پان ئیسلامیزم، بەتایبەتتر ئەوانەی خۆیان بە تاییفەی سوننەی عروبی دەزانن كە لەزۆرێک لە وڵاتانی عەرەبیدا لە دەسەڵاتدان و ئێمەش وەك كورد بەشێکی زۆرمان لەسەر مەزهەبی سوننە ساغ بووینەتەوە. ئەم سوننە بوونەشمان بووە ئامرازێک بەدەست کەسانێکەوە بۆ زیاتر چەوساندنەوەی ژنان و مێینە یان بۆ رەوایی دانی زیاتر بە كوشتنی ژنان.

دیاردەیەکی نامۆ بە مێژووی رابردوومان
 بۆنموونە لەو یاسایانەی کە دادەڕێژرێن. ئەگەر پیاوێك ژنێك بكوژێت بە بیانووی پاككردنەوەی شەرەف (غسل العار) ئیتر ئەو تاوانبار نییە، بۆیە رێگە خۆشكراوە و دەسەڵاتی سیاسی بە سوودوەرگرتن لە دەسەڵاتی ئایینی، كە پیاو بۆی هەیە لە ژنەكەی خۆی و دایك و خوشكی خۆی بدات شتێكی نامۆ نەبێت. تەنانەت دەسەڵاتی ئەوەی هەبێت ژیانیش لە ژنەكەی بسەنێتەوە، بەڵام ئێمە لە پێتشرداو لە مێژوویەكی پێشتردا ئەم شتەمان نەبووە لەو ناوچەیە. بۆیە دیاردەی ژن كوشتن بە بەراوردی مێژووی کوردەواریی، دیاردەیەكی زۆر نوێی هاوردەکراوە و هێنراوەتە ناو كەلتورمانەوە، بۆیە هێشتا ئامادەیی كەلتوری لەم كۆمەڵگایەی ئێمەدا بۆ رابوونی ژنان، بۆ هەستكردن بە توانستەكانی خۆیان و وەستانەوە بەرامبەر ئەم ئایدیۆلۆژیایە، كە ژن وەك نەفرەت دەبینن، ئامادەیی زۆری هەیە. نوێترین نموونەش لە سەردەمی هاوچەرخماندا بوونی ژنانێكی شۆڕشگێڕن لە بزووتنەوە چەپە کوردستانییەكانی هەرچوار پارچەی کوردستاندا بەتایبەتیش لە رۆژئاوای کوردستاندا كە توانیویانە ئەزموونێك لە رۆكی ژن لە بواری سیاسی و کارگێڕیی و فەرماندەیی سەربازیی پێشكەش بكەن کە جیهانی پێ‌ سەرسام بكەن بەتایبەتی پراکتیزەکردنی وەکیەکی و یەکسانیی نێر و مێ لە هەموو کایەکاندا. 

بۆ جیهان بەو ئەزموونە سەرسامە؟ 
ژنانی رۆژئاوای کوردستان سەرەڕای رۆڵیان لە هەموو کایەکاندا هێزێکی تۆکمە و بە دیسپلینی ژنانەی وەک (یەپەژە) یان دروستکردووە کە تاكە بزووتنەوەی شۆڕشگێری ژنانەیە کە جیهان هێشتا نموونەی هێزی لەو شێوەیەی نەبووە. بۆیە ئەوەی جیهان چاوی لەسەری بوو تەنیا بەشداریی ژنان نەبوو لە هێزی چەکداردا کە لە زۆر وڵاتی جیهاندا سەربازیی بۆ کچان و ژنانیش ئیجبارییە، بەڵكو سەرسامییەکە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە لەم ناوچەیەدا فیکر و پەروەردەیەکی لەو شێوەیە لەئارادایە، کە نموونەیەکی دەگمەنە بەراورد بە نەتەوەکانی دیکەی ناوچەکە.
 هەمووشمان ئەوە دەزانین کە تەنانەت لە راگەیاندنە عەرەبی و بیانیاكانیشدا زۆر قسەوباس لەسەر ئەو شەڕڤانە ژنە كوردانە كرا كە چۆن توانیان بێ سڵەمینەوە نەک هەر بجەنگن، بەڵکو تەرازووی هێز و هاوکێشەی دۆخی رۆژئاوی کوردستان و باکووری سوریا بگۆڕن و لەبەرامبەر ئایدیۆلۆژیایەكدا بووەستنەوە كە پێیوایە (ئەگەر پیاوێك بەدەستی ژنێك بكوژرێت ناچێتە بەهەشتەوە!)، 
ئا لێرەدایە چركەساتی بێدرابوونەوەی ئیرادەی ژنان کە ژنانێک دێن و بە پراکتیکی گوزارشت لە بوون و توانای خۆیان دەكەن.
بە هەموو بارێكدا ئەمە كۆمەڵێك وانەی دوورودرێژی هەیە، ئەوەی پێی دەڵێن ژنۆلۆژی، پێشموایە هەندێك لە ژنان بە جۆرێك لە جۆرەكان چوونەتە سەری و زانیارییان لەبارەیەوە هەیە.

سەبارەت بە خۆرئاوا
سەرەتاكانی دەركەوتنی نارەزایی و سەرەتاكانی هەستكردن بە نامۆیی لەلایەن ژنان لە خۆرئاوای جیهان دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی پێشكەوتنی پیشەسازی، یان قۆناغی ئەوەی پێی دەوترێت رۆشنگەری. 
لە قۆناغی رۆشنگەرییدا لەدوای ئەوەی كە پیشەسازیی دروستدەبێت و (كار) دەبێتە سەنتەر لە ژیاندا. لێرەدا قۆناغێكمان هەیە لە ئەوروپا كە بە قۆناغی چەقبەستوویی ئاینی ناسراوە، بەڵام لەلایەكی ترەوە قەشەیەكی وەكو مارتن لۆسەر دێت و دەڵێت: (كار و كەڵەكەكردنی سەرمایە وەك پەرستن و خوا پەرستی وایە، پێویست ناكات تۆ لە كەنیسەكەیدا دانیشیت یان لە ماڵەوە عیبادەتی خودا بكەیت بۆئەوەی بچیتە بەهەشت، نەخێر! دەتوانی چانسی ئەوەت هەبێـت و كار بكەیت و سەرمایە بەدەستبێنی،  خودا ئەمەت وەك عیبادەت بۆ حساب دەکات).
ئیتر ئا لێرەدا چەرخی كاركردن لە ئەوروپا بەگەڕ دەكەوێ‌ و دەرئەنجامی ئەم تێڕوانینە و تێگەیشتنەش دەبێتە هۆی بەرپابونی شۆڕشی پیشەسازی.

لە دوای شۆڕشی پیشەسازییەوە لە خۆرئاوا ژنان دەنگی ناڕەزاییان لە جیاوازیی و ستەمی جێندەریی بەرزکردەوە

لە مینی فاکتۆرەوە بۆ شۆڕشی پیشەسازی
لە شۆڕشی پیشەسازی لە شارەكانی ئەوروپا، لە فۆڕمی شاری تەقلیدییەوە دەگۆڕێت بۆ شاری كارگەكان. هەموان دەزانین كارگە پێویستی بە دەستی كارە. دانیشتووانی شارەكان كە خۆیان (مانی فاكتۆریان) هەبووە، یان بەهرەی کاڵا دروستكردنیان هەبووە لە ماڵەكانی خۆیاندا. بۆنموونە ئەوەی كارگەی بچووكی دەستی هەبووە. پیاوێك لە ماڵەوە بە پێستە پێڵاوی دروستكردووە، بەڵام لە تەنیشت ئەوەوە كارگە دروستكرا كە بە هەزاران پێڵاوی بەرهەم دەهێنا. ئیتر ئەم كارگە بچووكە دەستییانە چیتر وەك جاران ئەرزشیان نەما و كرێكارەكان دەبوو بڕۆن لە كارگەكانەوە كاربكەن بۆئەوەی سەرمایە بەگەڕ بكەوێت و زۆرترین رێژەی كاڵا بەرهەم بێت. لەم قۆناغەدا چیتر دانیشتوانی شار بەتەنیا خود بژێوی بەشی کەسانی كرێكاری نەدەكرد، بۆیە لە دەرەوەی شارەكان و لە گوندەكان و دەوروبەرەوە كە لەوێ‌ دەسەڵاتی نەریتی و تەقلیدی زیاتر زاڵە وەك لە شار، ژن زیاتر لەماڵەوەیە و زیاتریش دەچەوسێنرایەوە، ئەمانە دێن و خانەخوێی خۆیان بەجێدەهێڵن و لە خانەیەكی نوێ ژیان دەبەنەسەر. ئەگەر پێشتر لە گوندەكان یان لە شوێنە بچووكەكاندا (هاوبەندیە) كە یان پەیوەندییەكە پەیوەندییەكی خوێنی و بەهێز بووە، چونكە هەموویان یەكتریان ناسیووە، هەمووی لەژێر یەك چاوەوە بووە، واتە لەژێر چاوی هۆز و خێڵ، بەڵام كاتێك دەڕۆنە شارەكانەوە، شاری گەورەن و هەمووی یەكتر ناناسن. لە راستیشدا ئەوەی كە پەیوەندییە توندوتۆڵەكان دروست دەكات، پەیوەندیی خێڵایەتی نییە، بەڵكو پەیوەندیی رەسمییە. شوێنی كار پەیوەندی دروست دەكات، بەرژەوەندیی كەسەكان دەبەستێتەوە بەیەكترەوە نەك پەیوەندیی خوێن، كە لە گوندەكاندا هەبوو. 

لە ئەوروپا و خۆرئاوا بەگشتی  کاتێک ژنان هاتنە سەر شەقام بۆ  دەربڕینی ناڕەزایی کە لەناو كارگەكاندا ئەو هەستە لەلایان گەیشتە ترۆپك، کە لە پێدانی کرێی ژن و پیاودا بۆ کاری هاوشێوە جیاوازیی دەکرێت  

جیاوازیی کرێی ژن و پیاو
لەم قۆناغەدا پیاوەكان كاریان كردووە و ژنان لە ماڵەوە بوون، بەڵام لە شوێنێكدا ژیانی شار قورسترە لە گوند و ئەو پارەیەی پیاوێكی كرێكار بەدەستی دەهێنێت، ناتوانێت سەرجەم خەرجی و پێداویستییەكانی شاری پێ‌ دابین بكات، بۆیە بە ناچاری لە قۆناغی داهاتووتردا پێویستە ژنیش كاربكات. 
ئیدی پیاو وازی لەو ئایدیایەی خۆی دەهێنی كە دەبێت ژن هەر لەماڵەوە بێت، بەڵكو بەپێی پێویست دەبوایە ژنیش بڕواتە ناو كارگەكانەوە، بەڵام هێشتا نەریتی دەسەڵاتی پیاوانە و بیركردنەوەكانی ئەوە بوو كە ژن پارەیەكی كەمتر وەربگرێت بەرامبەر ئەو كارەی کردوێتی. 
لەم قۆناغەدا ژن سەرباری چوونی بۆ دەرەوە و كاركردن بە مووچەیەكی كەم، دەبوایە ئەركی ماڵەوەش جێبەجێ‌ بكات و ئاگای لە مێردەكەشی بێت و منداڵیش دروست بكات و پەروەردەشیان بكات. بەڵام لە خاڵێكدا چیتر ژنەكان ئەوە قبووڵ ناكەن. نموونەكانیش زۆرن و سەرچاوەی زۆریش لەبەردەستن بۆ ئەم قۆناغەی تێیدا ژنان داوای مافی خۆیان كردووە. 
ژمارەیەك ژن ناڕەزایی دەردەبڕن و بەم ژیانە رازی نابن. ئیدی وردە وردە قەبارەی ناڕەزاییەكان فروانتر دەبێت و ژنان هەست بە دۆخی نایەكسانی و خراپی خۆیان دەكەن.
لە چەمكی شۆڕشدا وا هاتووە، كاتێك شۆڕش بەرپا دەبێت، ئەگەر شۆڕشگێڕەكان هەست بە زوڵم و نادادی بكەن، هەتا ئەو هەستە دروست نەبێت شۆڕش بەرپا نابێت. ژنان کاتێک توانیان بێنە سەر شەقام و مانبگرن لەناو كارگەكان كە ئەو هەستە لایان گەیشتە ترۆپك. ئیدی لەم قۆناغەدا چەندین جۆری بزووتنەوەی فێمینستی دروستبوو، بە فۆڕمی جیاواز جیاواز و بەپێ‌ وڵات و سەردەمەكان. هەندێكیان هەموو خەتاكەیان بۆ ئایین و هەندێكیان بۆ پیاو و هەندێكیان پەیوەندیی ستەمكارییان بە سەرمایەدارانەوە دەبەستەوە. لە دۆخێكدا و بەتایبەتی فێمنیستە رادیكاڵەكان، كە پێیانوابوو پیاو هۆكاری هەموو نەگبەتییەكانی ژنە، تەنانەت (قەدەغەی پەیوەندیی ژن و پیاویشان دەكرد) و زۆرێك لەو ژنانە بوونە هەموو شتێك بۆ خۆیان. هەندێكیان گەیشتنە ئەوەی قژیشیان وەك پیاوان ببڕن و جلوبەرگی پیاوان بپۆشن، بەهەرحاڵ فێمینستەكان مۆدێلی زۆریان هەیە (وەك فێمینیستی رادیكاڵی و سۆشیالیستی و ... هتد). 

دەنگ هەڵبڕین بەرامبەر ستەمی جێندەریی
 لەراستیدا هەستكردن بە نامۆیی و هەستكردن بە ستەم بووە هۆكاری ئەو جۆرە لە ناڕازیبوون. بنچینەی ئەم ئایدیانە وردە وردە كۆمەڵێك بیركردنەوەی بەرهەمهێنا و كۆمەڵێك ژنی جیاوازی هێنایە بەرهەم. بۆ نموونە یەكێكی وەكو سیمۆن دی بوڤوار، هانا ئارنێت و كۆمەڵێك لەو ژنە نووسەر و بیرمەندانەی كە لەبارەی توندوتیژییەوە چەند جۆرێكیان خستەڕوو.
جۆری سەرەتایی توندوتیژیش بریتیە لەم توندوتیژییە جەستەییە كە پیاو بە سروشت لە ژنی دەكات لە (لێدان، زیندانیكردن، لە هەر جۆرە مامەڵەیەكی توندوتیژانەی تریش) هەتا دەگاتە كوشتنیش. ئەمە جۆری یەكەمی توندونیژییە.
جۆرێكی هاوشانی ئەمە، كە زەبرەكەی لە زەبری توندوتیژیی جەستە زیاتر دەبێت پێی دەوترێت توندوتیژی دەروونی لە (خراپ مامەڵەكردن، لە خراپ بیرلێكردنەوە، لە خراپ وێناكردنی ژنان) ئێستا ئێمە چەمكێكیشمان هەیە كە بەشێك لە نووسەرانی ژن لەسەری دەوەستن (توندوتیژیی نواندن بە بیانووی خۆشەویستی) پیاوێك بە ژنێك دەڵێت من تۆم زۆر زۆر خۆشدەوێت لەبەرئەوە نابێت تۆ ئەمانە بكەیت (لیستێكی قەدەغەكراوەكانی بۆ ئامادە دەكات)، بەجۆرێك ژنەكە دەخاتە ناو قەفەسێكی زێڕینەوە بە بیانووی خۆشەویستی، كە ئەمەش دەڕواتە ناو خانەی توندوتیژیی دەروونییەوە.
جۆرێكی ترمان هەیە لە توندوتیژی، ئەویش توندوتیژیی ئابوورییە، ئەو جۆرەی لە مەسرەف نەكێشان و لە ماف پێنەدان و كارپێكردنی ژن و هاوتانەكردنی لە دەرماڵە و مووچە. ئەمە بەتایبەتی لە ئەوروپا هێشتا زەقە، ئەگەرچی لە هەندێك شوێن وانییە، بۆ نموونە لای خۆمان وانییە، فەرمانبەرێكی ژن و فەرمانبەرێكی پیاو وەكو یەكن، بەڵام ئەمە هێشتا كێشەی ژنانی فێمینستە لە ئەوروپا. هێشتا ئەوان خەبات بۆ ئەم حاڵەتە دەكەن.

هێشتا لە زۆرێک لە وڵاتانی دیموکرات و پێشکەوتووشدا چەمکی نێرسالاریی بەسەر قانون و یاسا بەرکارەکاندا زاڵە و خەباتی ژنانیش بەشێوازی جیاجیا بەرامبەریان بەردەوامە  

توندوتیژیی ئایینی
لێرەدا دەسەڵاتی ئاینی رێگە دەدات پیاوان بۆیان هەبێـت چەند هاوسەرێكیان هەبێت. یان حیجاب كردن بەزۆر و پاشكۆیەتی بۆ پیاو و كۆمەڵێك شتی زۆرتریش هەن كە ستەمكارییە بەرامبەر بە ژنان و مێینە.
جۆرێكی تری توندوتیژی پێی دەوترێت توندوتیژیی قەزایی، یان دادوەری. ئەمەش ئەو یاسایانەن كە لە كۆمەڵگەدا و لە چوارچێوەی دەوڵەتدا هەن، بەتایبەتی كاتێك بنەمای یاساكان لە ئایین و داب و نەریتەكانەوە وەردەگیرین و بەجۆرێك لە جۆرەكان ملكەچن بۆ ئەو بیركردنەوە پیاوانەیە. بۆنموونە لە چەند ساڵێ‌ رابردوودا یاسایەك لە عیراق كاری پێ دەكرا، كە پیاوێك بۆی هەبوو كچێكی تەمەن 11 ساڵ بكاتە هاوسەری خۆی، كە بە یاسا رێگەی پێدرابوو.
مۆدێلەكانی توندوتیژی زۆرن، تێیاندا پیاوان رەوایەتی بە خۆیان دەدەن بیکەن لە كردارو رەفتار  بیركردنەوەكانی، کە هەموو ئەوانە دەچنەوە ناو خانەی توندوتیژی.

ئەو خاڵانەی هەڵوێستەیان دەوێت
بۆ بەرەنگاربونەوەی دیاردەی توندوتیژیش لەناو كۆمەڵگەی خۆماندا، پێویستە هەڵوێستە لەسەر سێ‌ تەوەر یان خاڵ بكەین:
1-هۆشیاركردنەوەی تاك، كە زۆر گرنگە ئێمە تاكێكی هۆشیارمان هەبێت بۆئەوەی كۆمەڵگەیەكی تەندروستمان هەبێت.
2-جێبەجێكردنی یاساكان لەسەر ئەرزی واقیع و بەرجەستەكردینان. هەموومان دەزانین یاسایەكمان هەیە بۆ ئەو دیاردەیە، بەڵام زۆرجار كێشەكان بە رێگەی عورفە كۆمەڵایەتییەکانەوە چارەسەردەكرێن و بێدەنگەی لێدەكرێت و رێگە نادرێت یاسا كاری خۆی بكات. ئەمەش هۆكارێكی سەرەكیی زیادبوونی توندوتیژییەكانە.
3-رەخساندنی هەلی كار بۆ ژنان و فەراهەمكردنی ژیانێكی شایستە بۆیان، چونكە هەر كاتێك ژن بووە خاوەنی ئابووریی سەربەخۆی خۆی، دەشتوانێت باشتر بەسەر كێشەكانیدا زاڵبێت. زۆربەی جار پیاوان چونكە دەرەقەتی خەرجییەكانی ژیان نایەن و ژنەكەش خاوەنی هیچ دەستكەوت و داهاتێك نییە و كار ناكات، كێشەی گەورە دروست دەبێت و دەگاتە رادەی توندوتیژیی و هەڵوەشانەوەی خێزانەكان.
بێگومان رێگەی تریش زۆرن بۆ بەرگرتن بە توندوتیژی و نەهێشتنی لەناو كۆمەڵگەماندا.