دۆسێ

گوزەرێك بە ناو كتێبی بەهاكان-دا

بونیادنانی جیهانێكی باشتر بۆ هەموان- ی مارك كارنی 

سەرەڕای ئەوەی ساڵانە یان چەند مانگ جارێک دەوڵەتەکانی جیهان لەسەر ئاستی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی بواری ژینگە یان رێکخراوە نا حکومییەکان یاخود حکومەتەکان کۆبوونەوە و دیبەیت و سیمیناری جۆراوجۆر دەکەن سەبارەت بە پارێزگاریی لە ژینگە و سروشت و مرۆڤایەتی، بەڵام تادێت ژینگە پیستر دەبێت و پلەکانی گەرما بەرزتر دەبنەوە و دەریا و زەریاکان سوێرتر و رووبارەکان وشکتر و بەستەڵەکەکان زیاتر دەتوێنەوە.
کتێبی (بەهاکان) کتێبێکە کە مارک کارنی کە خۆی پسپۆڕێکی بواری ئابووریی و سەردەمانێک پارێزگاری بانکی ناوەندیی کەنەدا بووە، زۆر بە وردیی ئاماژەی بەو دۆخە نالەبارە کردووە کە جیهان رووبەڕووی بۆتەوە کە لەسایەی بێباکیی بەشێکی زۆر لە دەوڵەتەکان و خراپ مامەڵەکردنیان لەگەڵ ژینگە و مرۆڤایەتیدا لە پێناوی قازانج و دەستکەوتی ئابوورییدا و بۆئەوەش قۆناغی سەرەتا و تەشەنەسەندنی کۆڤید - 19 ی بە نموونە هێناوەتەوە کە جگە لە چەند وڵاتێک دەرکەوتووە کە زۆربەی وڵاتان دەوڵەتیان بە واتای راستەقینە تێدا نییە، بەو پێیەی لێکەوتەکانی کۆڤید - 19 بووە مایەی داخستنی زۆرێک لە کارگە و پڕۆژە ناوەنجییەکان و سوودمەند لەو دۆخەش کۆمپانیا گەورەکان بوو.
د. رزگار عەبدولکەریم عەبدولعەزیز-یش وەک شارەزا و مامۆستای زانکۆ خوێندنەوەیەکی وردی بۆ ناوەڕۆکی کتێبەکە کردووە و هەموو ئەو بڕگە و پەرەگرافانەی شیکردۆتەوە کە بۆ ئەمڕۆی مرۆڤایەتی گرنگن.
کتێبەکەی مارک کارنی جگە لە دانی هۆشداریی لە دۆخی داهاتووی گۆی زەویی و مەترسییەکانی سەر ژینگە و سروشت،  ئاماژەی بە سێ چارەسەری تەکنۆلۆژی کردووە کە دەشێت مرۆڤایەتی و دەوڵەتەکان پەنای بۆ ببەن. 

دۆسێ

ئەو بێباکییەی وڵاتان و کۆمپانیا زەبەلاحەکان لەبەرامبەر پیسکردنی ژینگە بۆخۆی بێبەهاکردنی مرۆڤ و سروشتە

مارك كارنی ئابووریناسی بە رەچەڵەك كەنەدی، شارەزای بواری بانك، لە هەردوو مەیدانی كەرتی تایبەت و كەرتی گشتیدا، لە2008 تا 2013 پارێزگاری بانكی ناوەندیی كەنەدا بووە، لە 2013  تا 2020 یش پارێزگاری بانكی ناوەندیی ئینگلاند بووە، ئێستاش لە نەتەوە یەكگرتووەكان لە بواری ژینگە و بەرەنگاربوونەوەی گەرمداهاتنی زەویدا كار دەكات.
رەخنەگرێكی ئابووری دەڵێت»وەك خەون دێتە پێش چاو، ئەگەر 30 ساڵ پێش ئێستا پارێزگاری بانكی ناوەندیی وڵاتێكی گەورەی سەرمایەداریی وەك بەریتانیا، رەخنە لە سیستەمی بازاڕی ئازاد بگرێت، بەڵام ئێستا ئەمە دەبینین، پێش ئەوەی بە وردی بچمە ناو خوێندنەوەی كتێبەكەوە، پێویستە هەم خوێنەر هەمیش خاوەن بڕیاری سیاسی و ئابووری لە كوردستان، ئەوە بزانن ئەو رەخنانەی ئەمڕۆ لە سەرمایەداری دەگیرێت، جیاوازە لەو رەخنە و سەرنجانەی كە لە حەفتاكان و هەشتاكانی سەدەی رابردوودا ئاراستەی دەكرا، كە بەشی زۆری ئەوانە بە جۆرێك لە جۆرەكان بارگاوی بوون بە ئایدۆلۆجیا و بڕیاری پێشوەختە، رەخنەگرانی ئەمڕۆی بازاڕی ئازاد كوڕ و كچی شەرعی سیستمەكەن و لە هەناوی سیستمەكە خۆیەوە سەرچاوەیان گرتووە، نەك لە دەرەوەی.
 (مارك جۆزیف كارنی)یش  وەك یەكێك لەو رەخنەگرە هاوسەنگ و وریایانەی ئەمڕۆ، لە گۆشەیەكی فرە زەریف و ناوازەوە لە كون و كەلەبەری سیستمەكە دەدات، هاوكات لەگەڵ لێدانەكانیشدا، بە شێنەیی دەرمانی گونجاوی برینەكان بەیان دەكات.  

چۆڕاندنی مرۆڤایەتی  Humanity Distilled 
مارك كارنی دەڵێت لە یەكێك لە كۆبوونەوەكاندا، كە هەریەك لە خاوەن بڕیاری سیاسی، پیاوانی كار و سەركردە و رێكخراوەكانی چارێتی ...هتد كۆببووینەوە، بۆ ئەوەی گفتوگۆی داهاتووی بازاڕ بكەین، چاوەڕوان نەكراو بوو (پاپا فرانسیس) بۆ نانی نیوەڕۆ لە گەڵمان ئامادە بێت، لەسەر خوانەكە پاپا گوتی :
 «سەرنج بدەن، پێویست بوو خواردنەكەمان بە شەراب رازێندرابایەتەوە، شەرابی راستەقینە پڕ وزەیە، بەڵام ئێستا ئەوەی هەیە «گراپا»یە؟  گراپا شەرابێكی داچۆڕاوە و زیاتر ئەلكحولە، بەردەوام بوو، گوتی مرۆڤایەتی زۆر شت لەخۆدەگرێت، سۆزداریی، ئەقڵانییەت، كۆمەڵایەتیبوون، قوربانیدان، داهێنان و بەرژەوەندیخوازیی، بەڵام بازاڕ یەك شتە، ئەویش بەرژەوەندیی كەسییە. بازاڕ داچۆڕە (خۆرە)ی مرۆڤایەتییە.

دۆخی جیهان و مرۆڤایەتی لە سەردەمی کۆرۆنادا

ئەو هەموومانی خستە بەردەم ئاڵنگارییەكی سەختەوە و گوتی: «كاری سەرەكی ئێوە، ئەوەیە كە  گراپا بكەنەوە بە شەراب، پێویستە بازاڕ بە مرۆڤایەتی ئاشت بكەنەوە، بازاڕ لە باوەشی مرۆڤایەتیدا ئۆقرە بگرێت، ئەمە لاهوتییەت نییە، ئەمە واقیع و راستییە». 

نرخ دەزانێت،  بەڵام بەهای هیچ نازانێت 
كارنی بە دوای ئەوەوەیە، كە پێمان بڵێت چۆن كۆمەڵگای ئەمڕۆ، بە وردی نرخی هەموو شت دەزانێت، بەڵام بەهای هیچ شتێك بە باشی نازانێت؟. چۆن دەتوانین ئەو باوەڕ و ئیمانەی، كە پێی وایە میكانیزمی بازاڕ راستییەكی رەهایە سەرەوژێر بكەین، لە بری ئابووریی بازاڕ، ئابووریی كۆمەڵگایی پایەدار بكەین. پەیوەندی نێوان بەها(نرخ) و بەهاكان، (بابەتی سەرەكی كتیبەكەیە)، بەها یاخود نرخ چییە؟  ئەو بەهایانە چین كە پاڵپشتی بەها یاخود نرخ دەكەن؟ هەڵسەنگاندنی بازاڕ چۆن كاریگەری لەسەر بەهاكانی كۆمەڵگا جێدەهێڵێت؟ ئایا دەرئەنجامی روانگەی هەژاری و تەنگبینی ئەندێشەی ئێمەیە، كە بە كەم سەیری ئەو بەهایانە دەكەین، كە بۆ رەفاهیەتی دەستەجەمعیمان گرنگن؟  مارك كارنی لە دووتوێ كتێبێكی 600 لاپەڕەییدا بە سێ بەشی سەرەكی هەوڵ دەدات وەڵامی ئەم پرسیارانە و چەندین پرسیاری تر بداتەوە. 
لە بەشی یەكەمدا، باس لە چەمك و رەگی بەها، لە فەلسەفەی سیاسی و ئابووری و جیهانی دارایی هاوچەرخدا دەكات. لە رێگەی زنجیرەیەك پارادۆكسی بەهادانانەوە ئەگەری لەیەك دابرانی بازاڕ لە بەها كۆمەڵایەتییەكان وێنا دەكات.

چۆن بۆشایی ئەمازۆن  قەرەبوو دەکرێتەوە؟ 
بەها (نرخ) و بەهاكان پەیوەندیدارن بەڵام لێكتر جیاوازن، بەهاكان وەك نەزاهەت و پاكێتی، راستگۆیی و دەستپاكی و میهرەبانی ... هتد، ئەو بنەما سەرەكییانەن كە بە شێوەیەكی گشتی شێوەی رەفتاری مرۆڤ دیاری دەكەن و گرنگی یەكجار گەورەیان لە ژیانی ئێمەدا هەیە، ناتوانرێت بەهاكان بە پارە پێوانە بكرێن، ناكرێت وەك شمەك و خزمەتگوزاری بەهای بازاڕییان لەسەر دابنێین، بەڵام بەهای بازاڕی ئەو شایستە نەختینەییە كە بازاڕ لە تێرمی نرخدا بۆ هەرشتێك دایدەنێت، لەم بەشەدا نووسەر باس لە هەڵكشان و باڵادەستی (بەهای بازاڕ) بەسەر (بەها كۆمەڵایەتییەكان)دا دەكات، لە پارادۆكسی  گرنگبوون و بەلاشبوونی (ئاو) و ناپێوستبوون و زۆریی بەهای بازاڕیی (ئەڵماس) لە ژیاندا، بە تیۆرە ئابووری و فەلسەفییەكانی دیاریكردنی بەهای كاردا لای ئادەم سمیس، ماركس و ریكاردۆ گەشتێكی چڕوپڕمان پێدەكات، تا دەمانگەیەنێتە قەیرانی كۆڤید-19، لێرەدا بەها كۆمەڵایەتی و مرۆییەكانی خزمەتگوزارییە گشتییەكانی وەك چاودێری تەندوستی، دڕدان بە نادادیی و نایەكسانی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتیمان بۆ رووندەكاتەوە، چۆن ژیانێكی باشتر و شایستەتر لەوەی ئێستا هەیە بونیادبنێێن، چۆن هەنگاوێك زیادەڕۆیی بازاڕ لەسەر بەها كۆمەڵایەتی و مرۆییەكان كەم بكەینەوە، چۆن هاوسەنگی لەم نێوانەدا دروست بكەین، كارنی پرسیار دەكات و دەڵێت:
بۆچی ئامازۆن وەك بە نرخترین كۆمپانیای جیهان لە بازاڕە داراییەكاندا وێنا دەكرێت، بەڵام بەهای دارستانە چڕ و باراناوییەكانی ئەمازۆن، كە بە سییەكانی زەوی ناسراوە، باسی زۆری لێوە ناكرێت، بۆچی بێبەهایانە دەسووتێنرێت و دەكرێت بە كشتوكاڵ، كێ دەتوانێت بەهای لە دەستچوونی هەمەچەشنی زیندەوەران ئەژمار بكات، چۆن ئەو بۆشاییە قەرەبوو دەكرێتەوە.» ( لاپەڕە 21 ) 

ژیانێکی پڕلە پارادۆکس
وەك مەسەلە كۆنەكەی (ئاو و ئەڵماس) ئەمازۆن یان دارستانەكانی ئەمازۆن؟ كامیان بەهای كۆمەڵایەتی و مرۆیی زۆرترە؟ ژیانی هاوچەرخی ئێمە لە رووی  ئابوورییەوە پڕە لە پارادۆكسی هاوشێوە، بۆ نموونە دابەزاندنی وێنەیەكی كریستیانۆ رۆناڵدۆ (یان هەر یاریزانێكی بەناوبانگ) لە سۆشیال میدیا بە سەدان هەزار دۆلار بەهای بازاڕیی هەیە، بەڵام ئەوە بۆ مرۆڤایەتی بە گشتی چ بەهایەكی هەیە؟ یان بەهای كۆمەڵایەتی ئەم كردارە دەبێت چی بێت؟
ئادەم سمیس لە نووسینەكانیدا هۆشداری دەدات، لەو هەڵەیەی كە پارە و سەرمایە وەك یەك سەیر بكرێن و سەرمایەی ئابووری لە سەرمایەی كۆمەڵایەتی جیابكرێتەوە، ئەم هەڵە تێگەشتنە بەرەئەنجامی سەرپێیی خوێندنەوەی چەند پەڕەیەكی سامانی نەتەوەكانەوە سەر هەڵدەدات، ئەو كاریكاتێرەی لە زیهنی ئێمەدا بۆ سمیس وەك باوكی بازاڕی ئازاد كێشراوە، ستەم  لەم فەیلەسوفە گەورەیە دەكات. كارنی لە (جێس نۆرمان)ەوە، پەردە لەسەر ئەو ستەمە لادەبات كە زۆربەی( ئەگەر نەڵێم هەموو) ئابووریناسان لە (ئادەم سمیس)ی دەكەن، بەوەی گوایە ئەو بەریگریكاری سەرسەختی بەرژەوەندیی تاكەكەسە، كە رای وایە بڕیاری ئەقلانی تەنها بەرهەمی هەوڵ و كۆشش و راكردنە بە دوای قازانجدا، راستی ئەو بە رەهایی دژی بەشداریكردنی دەوڵەت لە ئابووریدا نەبوو، باوەری تەواوی بەوەش نەبووە كە بازاڕ لە هەموو دۆخێكدا دەتوانێت خۆی رێكبخاتەوە، بەڵكو لە هەندێك بازاڕدا پێویستە دەستوەردان هەبێت. دەستەواژەی ( دەستی شاراوە)ی بازاڕ، زیاد لە پێویست و لە ئاستی راستەقینەی خۆی گەورەتر كراوە، تەواوی بەرهەم و تێزە ئەخلاقی و مرۆییەكانی سمیس كراون بە قوربانی ئەم دەستەواژەیە، لە كاتێكدا تەنها یەك جار لە كتیبی سامانی نەتەوەكان و سێ جار لە كۆی بەرهەمەكانیدا ئەم دەستەواژەیە هاتووە (لاپەرە 35، 572). 

سێ گەورەترین قەیرانی دارایی
بەشی دووەمی كتێبەكە تەرخانكراوە بۆ شیكردنەوەی سێ گەورەترین قەیرانی سەدەی بیست و یەك، ئەوانیش، قەیرانی دارایی 2008، قەیرانی كۆڤید-19 و قەیرانی ژینگەیە، كارنی رەگی ئەم قەیرانانە دەباتەوە سەر یەك هۆكاری هاوبەش ئەویش قەیرانی بەهاكانە، دروستكردنی پەیوەندیی هاوسەنگیی نێوان (بەها و بەهاكان) و( بازاڕ و كۆمەڵگا) بە كلیلی چارەسەر و بەرگرتن لە قەیرانەكانیش دادەنێت، بۆیە بەشی سێیەم و كۆتایی كتێبەكەی تەرخانكردووە بۆ رابەرایەتیكردنی ئەخلاقی و سەركرادیەتیكردن بەرمەبنای بەها باڵاكان.

مارک کارنی نووسەری کتێبی بەهاکان

زیادەڕۆیی لە باڵادەستی بازاڕی ئازاد هۆكاری سەرەكی قەیرانی دارایی 2008 بوو، چونكە ئەم باڵادەستییە هەمیشە چاوی لە قازانجی زۆرتر بووە و نەیتوانیوە بە باشی قازانجی كۆمەڵایەتی پڕۆسە ئابوورییەكان ببینێت. بۆیە نەتونرا بە باشی بڵقە چاوەڕوان كراوەكانی بازاڕی خانووبەرە پێشبینی بكرێت. كارنی پێی وایە، یارانی بازاڕی ئازاد هەمیشە لە ژیر كاریگەریی و جادووی سێ درۆی گەورەدا شكشتی بازاڕ پەردەپۆش دەكەن، یەكەم «ئەم كاتە جیاوازە» دووەم «بازاڕ هەمیشە راستە» درۆی سێیەم « بازاڕی ئازاد  هەمیشە ئەخلاقییە».

بێبەهاکردنی سەرمایەی کۆمەڵایەتی
كارنی دەڵێت « ئێمە لە بری ئەوەی سەرمایەی كۆمەڵایەتی بونیاد بنێین و بەهێزی بكەین، وێران و نابووتمان كرد، پێمان وابوو كە تەكنۆلۆجیا و زانست و بانكەكان دەتوانن بەر بە قەیرانەكان بگرن، بەڵام هەموو ئەمانە بە چڕی لە بەرژەوەندیی تاكەكەس یان كۆمپانیاكاندا وەگەڕخراون، بە زۆری چونكە ئاستی بەرپرسیارێتیی بازاڕ و كاراكتەرە سەرەكییەكانی، بەرامبەر كۆی سیستمەكە لاوازە، و بە خراپی رەفتاریان دەكرد و (دەیكەن)، ئیدی هێدی هێدی نائەخلاقیبوون و بێبەهاكردن و تێكشكانی سەرمایەی كۆمەڵایەتی بووە بە نۆرم و ساوازی بووینەتەوە لە گەڵیدا، بە دڵنیاییەوە چارەسەری ئەم دۆخە بە بونیادنانی سیستەمێكی دارایی سەلامەتتر و ئاسانتر و دادپەروەرتر دەبێت، كاری سەخت بەڵام دروست و پێویست ئەوەیە، هاوسەنگیی نێوان بانكەكان و بازاڕ، بازاڕ و دەوڵەت (كەرتی گشتی)، هەروەها هاوسەنگیی سەرمایەی ئابووری( بازاڕ) و سەرمایەی كۆمەڵایەتی ( بەهاكان) لە بەرچاوبگرین، وەك بنەمایەكی مرۆیی كاری لەسەر بكەین (ل،194).
بە مەبەستی شكاندنی ئەو هێز و توانا خەڵەتێنەرەی سیستەمی دارایی (كە خۆی لەو سێ درۆیەدا حەشارداوە پێشتر باسمان كرد)، پێوستە پشتیوانی ئەو بەها بنەڕەتییانە بكەین، كە وا دەكات سیستەمی دارایی رۆڵی خۆی وەك خزمەتكاری كۆمەڵگا بگێڕێت و لە تەختی ئاغایی و كەڵەگایی بە سەركۆمەڵگادا بیهێنێتە خوارەوە، گەڕانەوەی ئەخلاق بۆ بازاڕ، ئەركی سەرەكی و ئاڵینگاری رۆژانی داهاتوومان دەبێت (ل219).

قەیرانی كۆڤید -19
لە سەروبەندی پەتای كۆڤید-19 دا، لە كاتی بەریەككەوتنی ئابووری و ئاڵنگارییەكانی چاودێریی تەندروستیدا، ئەوەی پێویست بوو، هەماهەنگی و هاوئاهەنگی بوو، دۆستایەتی و هاوسۆزی بوو لەسەر هەموو ئاستە جیاوازەكان، لە نێو خێزانەكان، لەگەڵ دراوسێ، لە كۆمەڵگا، نێوان كۆمپانیاكان، نێوان كارمەندەكان ...هتد، زۆر لەوە زیاتر هاوسۆزی لەسەر ئاستی نێونەتەوەیی پێویست بوو، زیاتر پێویستمان بەوە بوو كە دەوڵەتان هاوكاری یەكتربن، بەڵام بەداخەوە ئێمە بە باشی لە دەورانی كۆرۆنادا ئەمەمان نەبینی، ئەوەی هەبوو تێكشكانی كار و بزنسی بچووك و دەوڵەمەندبوونی كۆمپانیا گەورەكان بوون ( كارل رۆس لە كتێبی جەنگ لە دژی پڕۆژە و بزنسنی بچووك، ئەوە روون دەكاتەوە كە چۆن دەوڵەت بەهانەی كۆرۆنا بۆ تێكشكاندنی كارو و پڕۆژە بچووكەكان بەكاردەهێنێت، هەروەها راپۆرتەكەی چاك كۆلێنز باسی ئەوە دەكات، سامانی ملیاردێرە ئەمریكییەكان نزیكەی 62٪ لە دەورانی كۆرۆنادا زیادیكردوە).
لێرەدا چەند پرسیارێك خۆی قوت دەكاتەوە، رۆلی دەوڵەت لە پاراستنی هاووڵاتیاندا چییە؟ بۆچی هەندێك دەوڵەت لە بەرەنگاربوونەوەی كۆرۆنادا شكشتیان هێنا، چاوەڕوانی ئێمە لە كۆمەڵگا و دامەزراوەكانی دەوڵەت چییە، چاوەڕوانی كۆمەڵگا لە  هاووڵاتی چییە؟  رۆڵی ئەخلاق چی بوو؟ چۆن لەگەڵ خەڵكی كەمدەرامەت و كەمدەستدا مامەڵەكرا، ئایا یاسای ئاڵتوونی كانت ( ئەوەی بۆ خۆت پێت خۆشە، بۆ خەڵكیش پێتخۆش بێت جێبەجێكرا؟ ئایا  هەموو هەوڵ و كۆششی دەوڵەت بۆ رزگاركردنی ئابووری بوو، یان بۆ رزگاركردنی مرۆڤایەتی؟ 

خاڵی بوونەوەی حکومەت و دەوڵەت
بەرپرسارێتی سەرەكی دەوڵەت پاراستنی هاووڵاتییە لە مەترسییەكان، شكستهێنان لەم ئەركەدا، مانای خاڵیبوونەوەی حكومەت و دەوڵەتە لە رۆڵ و ئەركی یەكەم و كۆتایی خۆی دەگەیەنێت، هەندێك زیاتر لەوە دەڕۆن و دەڵێن ( ئەگەر حكومەتێك توانای دابینكردنی خۆشبەختیی بۆ هاولۆاتیانی نەبێت، هیچ مانایەك بۆ بوونی ئەو حكومەتە نامێنێت)، پەتای كۆرۆنا نیشانی داین كە بەشی هەرەزۆری سیستەمی چاودێریی تەندروستی لە جیهان بە وڵاتە پێشكەوتووەكانیشەوە، لە ئاست چاوەڕوانی خەڵكیدا نەبوون، پێداویستییە سەرەتاییەكانی رووبەڕووبونەوەی نەخۆشییەكە بەردەست نەبوو، نەخۆشییەكە نیشانیداین ئابووری لە پێش مرۆڤەوەیە، بەهای بازاڕ زاڵترە بە سەر بەها مرۆیییەكاندا، پێش پەتای كۆرۆنا، لێكۆلێنەوە لەسەر سیستەمی چاودێری زۆرت لە دەوڵەتان كراوە، دەرئەنجام دەركەوتووە بە شێوەی كاریگەر توانای رووبەڕووبوونەوەی پەتای نوێیان نییە، دوای كۆرۆناش بینیمان سیستەمی تەندروستی دەوڵەتانی پێشكەوتووش لەم بارەوە چەندە دەستەپاچە بوون!

لە زۆرێک لە وڵاتەکاندا دەوڵەت بەهای مرۆڤایەتی هاوشێوەی کاڵای نێو بازاڕەکان مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت

ژیانی مرۆڤ وەک شمەک و کاڵا
گرفتی سەرەكی زاڵبوونی بەهای بازاڕیی و نۆرمە ئابوورییەكان لەوەدا دەردەكەوێت، كە  ژیانی مرۆڤ وەك شمەكێكی ئابووریی بەكاربەر مامەڵە دەكات، بە شێوەی نەختینەیی بەها بۆ ژیانی خەڵكی دادەنێت، مارك كارنی بە سێ ئارگومێنتی سەرەكی ئەم تێگەشتنە هەڵەیە راست دەكاتەوە (ل247-251): 
1- ژیانی مرۆڤ كاڵایەكی بەكاربەری ئاسایی نییە، كە بەها لە كەمیدەرامەت یاخود موڵكدارییەوە وەربگرێت، بۆ نموونە ئێمە هەست بەباشتربوون دەكەین كاتێك ئۆتۆمبیلێكی باشتر و جوانترمان هەبێت،ئەگەر چی دەوروبەریشمان ئەوەیان نەبێت،چونكە ئۆتۆمبیل شمەكێكی بەكاربەری ئاسایی یان پێگەییە، بەڵام ژیانی مرۆڤ شمەكێكی ناپێگەییە، هیچ بەشێك لە ژیان ئێمە بەها لە هەبوون یان نەبوونی كاڵایەكی ئاسایی كە ئەوانیتر خاوەنداری دەكەن وەرناگرێت، ئێمە هەرگیز هەست بە باشتربوون ناكەین كاتێك ژیانی ئەوانیتر لە مەترسیدا بن یاخود كەمی بهێنن، شمەكە پێگەییەكان بەها لە بازاڕ و كەمی دەرامەوەتەوە وەردەگرن نەك تایبەتمەندیی رەهای شمەكەكانەوە، بەڵام  ژیانی مرۆڤ بەها لە تایبەتمەندیی رەهای مرۆڤبوونەوە وەردەگرێت،بۆ نموونە  سەلامەتی لە شوێنیكاردا ( سەلامەتی دەروونیی یاخود جەستەیی) بە شمەكێكی ناپێگەیی دادەنرێت،چونكە لە ئابووری رەفتاریدا ئەوە روونبووەتەوە كە  خەڵكی  پشتگیری لەو رێوشوێنانە دەكەن كە تەمەنیان زیاد دەكات، ئەگەر چی تەمەنی كەسانی دیكەش بە رێژەیەكی زۆرتر زیاد بكات.  بۆیە رۆبێرت فرانك لە توێژینەوە بەناوبانگەكەیدا لەسەر شمەكی ناپێگەیی بەو ئەنجامە دەگا كە بێ هیچ دوودڵییەك ژیان شمكێكی ناپێگەیی روون و ئاشكرایە، بەڵام دەردەسەریی باڵادەستی بازاڕ ئەوەیە، كە زۆر جار ژیانی مرۆڤ وەك پیپسی و كۆكا كۆلا سەیر دەكات!  لە راستیدا ژیانی ئێمە زۆر  لەوە بە بەهاترە كە وەك پیپسی و كۆكاكۆلا نرخی لەسەر دابنرێت. 
2- گرفتی گەورەی ئەو میتۆدانەی كە بەهای بازاڕیی بۆ مرۆڤ دادەنێن، ئەوەیە پشت بە كۆمەڵێك گریمانە دەبەستن، كە  لە زەمینەی پراكتیكیدا بەرجەستە نابن یان بە زۆری هەڵە دەردەرچن.
3- هەڵەی مەنهەجی دیكە ئەوەیە، كە بەزۆری پشت بە راپرسی و جەماوەر دەبەستن لە پێوانەكردنی بەهای ژیانی مرۆڤدا، یان لە پێوانەكردنی مەترسییەكانی ژیاندا، لە كاتێكدا لە زانستی ئابووریی رەفتارییدا، ئەوە روونكراوەتەوە كە بڕیارەكانی مرۆڤ  دووچاری لادان و نائەقلانیبوونی گەورە دەبن، وەك ئەوەی دانیال كانیمان لە كتێبی (thinking ,fast and slow) دا  باسی دەكات. 

بەها بنچینەییەکان
ئەو بەها بنچینەییانەی دەبوو لە رووبەڕووبونەوەی كۆرۆنادا رۆڵیان هەبوایە، كارنی لەم خاڵانەدا كۆیان دەكاتەوە: 
1- هەماهەنگی لەسەر هەموو ئاستەكان.
2- بەرپرسیارێتیی هاوبەش.
3- دادپەروەری لە دابینكردنی چاودێریی تەندروستی بۆ هەموان ( نەك  وەك ئەوەی كە بینیمان كۆڤید زیاتر هەژارەكانی رادەماڵی، تەنانەت لە دەوڵەمەندترین دەوڵەتی جیهاندا).
4- دینامیكییەتی دووبارە ژیانەوەی ئابووری
5- متمانەی هاووڵاتیان بە دەوڵەت و حكومەت، وەك سەرچاوەی وەرگرتنی شەرعیەت. (بەداخەوە كێرڤی متمانەی خەڵك بە حكومەتەكان لە داشكانی بەرچاودایە، بەهۆی حزبایەتی، بەرژەوەندیخوازی و خۆپەرستی، فەزیحەت و ئابڕووچونی  دارایی و ئیداریی و ناداپەروەریی...هتد).
6- شەفافییەت رۆڵی گەورەی هەیە لە پایەداركردنی خاڵەكانی پێشوودا، دەورانی كۆڤید 19نیشانی داین، ئەو حكومەتانەی لە نیشاندەری شەفافیەت و دژە گەندەڵیدا لە سەرووی لیستەكەدان، لێهاتووتر رووبەڕووی پەتاكە بوونەوە و بەكەمترین زیان لێی دەرچوون،  نیوزلاند، دانیمارك ، نەرویج ، سەنگاپورە و ئایسلاند و ئەڵمانیا وەك نموونە.
لە كۆتاییدا پەتاكە نیشانداین، بوونی دەوڵەت لە ژیانی ئابووریدا چەندە گرنگە، نەبوونی دەوڵەتیش  چەند بارگرانی بۆ هاووڵاتیان دروست دەكات! شكستی حكومەت چۆن لەسەر ژیانی هاووڵاتیان رەنگیدابۆوە، باجەكەشی مردن و لەدەستدانی سەرمایەیەك بوو، كە قەرەبوو نەدەكرایەوە، پرسیارەكە ئەوەیە، ئەگەر قەیران و پەتا نیشاندەری پێویستبوونی رۆڵی حكومەت و كەرتی گشتی بن، وەك ئەوەی بینیمان، بۆچی لە كاتی ئاساییدا خۆمان بۆ ئەو ئەركە رانەهێناوە و كارە دروستەكە  بە شێنەیی ناكەین؟ 

قەیرانی ژینگە
سەرەتاكانی شێواندنی سروشت لەگەڵ دەركەوتنی شۆڕشی پیشەسازییدا سەریهەڵداوە. بەراورد بە سەدەی نۆزدەیەم، ئێستا هەسارەكەمان (1) پلە گەرمتر بووە، هەروەها ترشی زەریاكان (30 ٪) زیادیكردووە، ئاستی ئاوی زەریاكان زیادیان كردووە، توانەوەی ئەو بەستەڵەكە بەفرییانەی بە ملیۆنان ساڵ دروستبوون بەردەوامی هەیە، ئەمەش سیستمی ژینگەیی هەسارەكەمان دەخاتە مەترسییەوە، زریان و لافاو و كارەساتە سروشتییەكان زەنگی مەترسی بۆ مرڤایەتی لێدەدەن، وەك ئەوەی سروشت بە زمانی حاڵ بڵێت ئەی مرۆڤ كەمێك بەویژدان بە، دەست لە چاوچنۆكی هەڵبگرە، ئەگینا دەبێت هەسارەیەكی تر بۆ ژیان بدۆزیتەوە.

لە سێ سەدەدا
 لە 1775وە تا ئێستا ئەمریكا نزیكەی 400 ملیار تۆن گازی ژەهراوی بە قورگی زەویدا كردوە، واتە بە تەنها ئەمریكا بەرپرسە لە (25 ٪) ئەو گازە ژەهراوییانەی كە دەڕواتە هەناوی سروشتەوە.
جاران هەڵە تێگەشتنێك لەسەر ئاستی دەوڵەتانی خۆرئاوا هەبوو، هەوڵیان دەدا ئەو چالاكییە ئابوورییانەی كە هۆكاری پیسبوونی ژینگە و گۆڕانی كەشوهەوان، لە دەوڵەتانی خۆیان دووری بخەنەوە و رەوانەی دەوڵەتە هەژارەكانی ئاسیا و ئەفریقای بكەن، بەڵام رووداوەكانی ئەم چەند دەیەیەی رابردوو، ئەوەیان سەلماند، چارەنووسی هەسارەی زەوی و كەشوهەواو و  ژینگە و سروشت، پرسێكی دەستەجەمعی جیهانییە و لە هەركوێ گرفتێك، ئازارێك بەر جەستەی هەسارەكە بكەوێت، هەموو ئەندامانی هەستی پێ دەكەن و كاریگەریی لەسەر دادەنێت، خەمی سروشت خەمێكی گشتییە، لەبەرئەوە بە تەنها پێوەرەكانی بازاڕ و بەها بازاڕییەكانی سیستەمی ئابووری ئازاد، بەبێ ئاوڕدانەوە لە بەها و تیۆرییە كۆمەڵایەتیەكان و بەها جیهانییەكان، ناتوانێ دەرەقەتی نەخۆشییەكە بێت.

ئاسەوارە خراپەکانی  گۆڕانی کەشوهەوا
ئاسەوارە خراپەكانی گۆرانی كەشوهەوا زۆرن، هەندێك لەوانە بەخێرای دەردەكەون، وەك ئەو وێرانكارییە سروشتی و مادییانەی لە ئەنجامی زریان و لافاو یان گەرمای زۆرەوە دروست دەبن، بەڵام مەترسیدارتر لەوە كاریگەرییە درێژخایەنەكانە، وەك تێكچوونی سیستەمی ژینگەیی و لەناوچوونی هەمەچەشنی زیندەواران، لە داهاتوودا شەپۆلی گەرمیی ساڵانە هەرەشە دەبێت بۆ سەر مرۆڤایەتی، بۆ ساڵی 2050، نزیكە ملیارێك و دووسەد ملیۆن كەس لە ژێر هەڕەشەی شەپۆلی گەرمی ساڵانەدا دەبن، ئەم ژمارەیە هاوتایە لەگەڵ دانیشتوانی ئێستای هیندستان، لەم ئاستەدا پێوەرەكانی قازانج و گەشەی ئابووری و ئامرازەكانی بازاڕی ئازاد ناتوانێ وەڵامی پێداویستییەكان بدەنەوە. هەنگاوی باڵاتر ئەوەیە، كە دەبێت لە گۆشەنیگای سێكوچكەی (كۆمەڵگا - سروشت - ئابووری) و بە هەماهەنگی هەرسێكیان پێكەوە سەیری كارەساتەكە بكرێت. بۆیە كارنی هەروەك زۆرێك لەوانەی بە هەستیارییەوە لە ژینگە  دەڕوانن، بانگەشە بۆ فۆرمێك لە ئابووری و ژیانی كۆمەڵایەتی دەكات، كە ئاستی دەردانی گازە ژەهراوییەكان بۆ سفر دابەزێت. دەكرێت وزەی خاوین و هاوڕێی ژینگە دەرفەتیكی باشی دەربازبوون بێت.

کۆمپانیای ئەمازۆن، یەکێک لە کۆمپانیا زەبەلاحەکانی جیهان

پیسبوونی ژینگە لەوەدا لە پەتای كۆڤید 19 دەچێت، كە كێشەیەكی جیهانییە، هیچ دەوڵەتیك یان هیچ كۆمەڵە دەوڵەتێك، ناتوانێت بە تەنها و بۆخۆیان چارەسەری كێشەكە بكەن، لەوەشدا لە كۆڤید19 جیاوازترە، كە بە داخستنی دەروازەی دەوڵەتەكەت، وەك ئەوەی نیوزلاند كردی، ناتوانرێت خۆ لە دەرئەنجامە نەرێنیەكانی پیسبوونی ژینگە دەرباز بكەیت. ئاسەوارە خراپەكان تەنها كاریگەریی لەسەر نەوەی ئێستا نابێت، بەڵكو كاریگەری خۆی لەسەر نەوە لەدوای نەوە بەجێدەهێلێت، لەبەرئەوە ئەركێكی ئەخلاقی و نیشتمانی و مرۆییە، كە سیاسەت و رێوشوێنێك بگیرێتەبەر، بۆ ئەوەی نەوەی داهاتوو خەریكی چاكردنەوەی پۆخڵەواتی ئێمە نەبن، وەك كۆمەڵناسی ئەمریكی ئیریك ئیلنبێرگ لە كتێبی ( كۆشكەكان بۆ مرۆڤ)دا دەڵێت» وەك باوكێك پرسیار دەكەم، ئایا دەتوانین شتەكان بە جۆرێك چاك بكەینەوە كە توانای بەردەوامی و گەشەكردنیان هەبێت، بۆ ئەوەی منداڵەكانمان كات و ژیانیان بە گسكدان و پاكردنەوەی پۆخڵەواتی ئێمەوە خەرج نەكەن».

سێ تەکنۆلۆژیا بۆ چارەسەر
كارنی لە چاپتەری 12 ی كتێبەكەیدا باس لەوە دەكات چارەسەركردنی كێشەی ژینگە پێویستی بە سێ تەكنۆلۆجیای سەرەكی هەیە، ئەوانیش: تەكنۆلۆجیای ئەندازیاری، تەکنۆلۆژیای سیاسی و تەكنۆلۆجیای داراییە.
یەكەم: لە تەکنۆلۆژیای ئەندازیارییدا، ئامانج پەرەپێدان و دروستكردنی جۆرێك لە تەکنۆلۆژیایە، كە هەموو شت تێیدا سەوز بێت، رادەی فڕێدانی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن بۆ ژینگە سفر بێتەوە، بە كورتی یانی بونیادنانی ئابوورییەكی خاڵی لە كاربۆن، بۆ ئەمەش هەوڵەكان و هەنگاوەكانی بواری ئوتۆمبیلی كارەبایی و وزەی خاوێن ( وزەی با و خۆر)  دەمانگەیەنێت بەو بڕوایەی كە بونیادنانی لە داهاتوودا ئابوورییەكی خاوێن كارێكی ئەستەم نەبێت، هەرچەندە هێشتا هەندێك بواریتر لە سەرەتادان بۆ رزگاربوون لە كاربۆن، لەبەرئەوە وەك كارنی دەڵێت، پێویستمان بە پەرەپێدانی زیاتری بواری تەكنۆلۆجیا دەبێت.
دووەم: تەکنۆلۆژیای سیاسی، لە تەکنۆلۆژیای سیاسیدا دەمانەوێت بەهای زیاتر  بدەین بە ئایندەی خۆمان، زیاتر ئاگامان لە نەوەكانی داهاتوو بێت، چونكە پیسبوونی ژینگە كارەساتێكی ئاسۆییە، واتە بە هەناوی نەوەكانی دواتردا دەچێتە خوارەوە، رێككردنەوەشی ئەستەم دەبێت. بۆ تێكشكانی ئەم تراژیدیا ژینگەییە، پێویستە هەموان پێكەوە (حكومەتەكان و كۆمپانیاكان و رێكخراوە ناحكومییەكان، لەسەر هەردوو ئاستی نیشتمانی و جیهانی) هەوڵبدەن تا بازاڕی ئێستا باشتر لەم پێناوەدا كاربكات و هەوڵبدەن بازاڕێكی نوێ بە پێوەری نوێوە جێگەی بگرێتەوە، واتە ئابوورییەكی سیاسی وەها بێتە كایەوە، كە هاوشانی پێشكەوتنەكانی تەکنۆلۆژیای ئەندازیاری، بە پلەی یەكەم، لە خەمی بەها كۆمەڵایتییەكاندا بێت، نەك تەنها لە خەمی كەڵەكەبوونی قازانجدا بێت. بۆ ئەمە كۆمەڵگاكان دەتوانن بەها و ئامانجە سەرەكییەكانی خۆیان دابرێژنەوە، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ئامانجەكانی گەشەپێدانی بەردەوام (Sustainable Development Goals SDGs)  رۆڵی باشی دەبێت سەبارەت بەوەی كە چی پێویستە بۆ بەدیهێنانی داهاتوویەكی باشتر و بەردەوامتر بۆ هەموان.
سێیەم: تەکنۆلۆژیای دارایی: بە مەبەستی دڵنیابوون لەوەی كە هەموو بڕیارێكی دارایی پێویستە گۆڕانی كەشوهەوا لەبەرچاوبگرێت. لێرەدا گرنگە كە كۆمپانیاكان، بانك و دەزگا داراییە لۆكاڵیی و جیهانییەكان هاوشانی تەکنۆلۆژیای ئەندازیاری و تەکنۆلۆژیای سیاسی كار بۆ بونیادنانی ئابوورییەكی خاڵی لە كاربۆن بكەن، ناكرێت دروستكردنی بەها لە فۆرمی نرخی بازاڕیدا لەگەڵ كۆی بەهاكان، بەها كۆمەڵایەتی و مرۆییەكاندا ناتەبا و دژبەیەك بوەستنەوە، ئابوورییەكی بەردەوام لە دروستكردنی بەها و قازانجدا پێویستە هەماهەنگ بێت لەگەڵ بەهاكاندا، هەر بۆیە گرنگە دەستەواژەی (هەموو بڕیارێكی دارایی Financial Decision   پێویستە گۆڕانی كەشوهەوا لەبەرچاو بگرێت) بە جدی بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، وەك ئامانجێكی گشتیگر و دوورمەودای جیهانی كاری لەسەر بكرێت.

لە بەشی کۆتاییدا
بەشی سێیەم و كۆتایی كتێبەكە، تەرخانكراوە بۆ سەركرادیەتیكردن بەرمەبنای ئەخلاق و بەها باڵاكان، بۆ ئەمەش پێویست دەكات، لەسەر هەموو ئاستە جیاوازەكان بە هەماهەنگی و هاوسەنگی كاری بۆ بكرێت. بە مانایەكیتر، ناكرێت بە پێوەری بەها باڵاكان لەسەر ئاستی لۆكاڵی ئیش بكرێت، بەڵام هەمان بەها لەسەر ئاستی جیهانی پشتگوێ بخرێت یان پێچەوانەكەی پیادە بكرێت، ئێمە وەك مرۆڤ چارەنوس و دواڕۆژێكی هاوبەشمان هەیە، قەیرانە داراییەكان، كۆڤید و قەیرانی تەندروستی و دواتریش كێشە زۆر زەبەندەكانی ژینگە، هەمان پەیامیان بە گوێ مرۆڤایەتییدا چرپاند، ئیتر رابەرایەتیكردن بەر مەبنای بەهاكان، تاكە رێگای دەربازبوونە لە قەیرانە هەمەجۆرەكان، ئێمە لە كتێبی ( شوێنیكاری بێترس)دا،  بەشێك لە بنەماكانی رابەرایەتیكردنی ئەخلاقی، وەك خاكیبوون، متمانە و سەلامەتی دەروونی، هونەری گوێگرتن و هاوبەشی پێكردن ... هتد، بە روونی باسكردووە، هەمان ئەو چەمكانەیە كە كارنی لەو بەشەدا باسیكردون،  بۆیە لێرەدا بە پێویستی نازانین زیاتر قسەی لەسەر بكەین.

*مامۆستا لە زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی