خوێندنەوەیەک بۆ (من ئۆرژیناڵم)ی داستان بەرزان

بەیان سەلمان

1-2

دیوانەشیعری من ئۆرژیناڵم''
ناوەندی یاسەمین بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە
چاپخانەی: یاد، سلێمانی، كوردستان، 2022

داستان بەرزان، یەكێكە لە دەنگە گەنجەكانی لەم ساڵانەی دواییدا لەگەڵ چەندین شاعیری لاوی تر، ژن و پیاو، جێی رستەی شیعرییان دیارە. چ بە تەحەدداكردن، چ بە سۆز، چ بە یاخیبوون، یاخود بەرەوڕووبوونەوەی خود و بوون، وەك فاكتەرێكی بنەڕەتی بتوانن لێیەوە دەنگیان بەرزبكەنەوە. شیعر هەمیشە بوارێك بووە و دەبێت بۆ دەنگ ناسینەوە. داستان بەرزان لەپاڵ دەنگەكانی تردا، بە هەڵبژاردنی وشەی تایبەت، تایبەتمەندێتی شیعریی خۆی لە ئەدەبی كوردیدا جێكردۆتەوە. سەرجەم شیعرەكانی ئەم دیوانەی داستان بەرزان، پێداگرییە لەسەر خواستێكی خۆسەپاندن بەنێوەندی جۆرە هەڵگەڕانەوەیەك لە دژی یاسا و رێسای باو و نەریت. هەڵبژاردنی وشەكانی هیچیان بەخۆڕایی لێرەنین. ''من، خۆمی شاعیر''ی شاعیر گەمەیەك بەچەمكی: من، خۆم، ئەوان، دەكات بۆ ئەوەی لەناو هاودژیی و ناكۆكی و نەگونجان و شكاندنی ریتمەكاندا بتوانێت شیعرەكانی بەشێوەیەكی نوێ پێشكەش بكات.
ئەم نووسینە تەنها خوێندنەوەیەكە بۆ شیعری ''من ئۆرژیناڵم'' كە دیوانە شیعرییەكەیشی هەمان ناونیشانی هەڵگرتووە و ئەم كۆمەڵە شیعرەی لەخۆگرتووە''مەترسی داستان بەرزان''، ''من ئۆرژیناڵم''، ''من دەستی دووم''، ''من ریسایكلینم''، ''من بەجێهێڵدراوم، یان سوپاس بۆ ئەو ژیانەی كە بە شایستەمی دەزانیت!''، ''من دۆزەخم''، ''من نیگەران بم یاخود شاد/ پەڕەی گوڵەكان هەر دەوەرێن''، ''شەبەق یان شەفەق''، ''سەربازێكی هەڵهاتوو كە پەیوەندی دەكاتەوە بەڕیزەكانی ژیانەوە''، ''لە هەر كوێوە كە دەخوازیت لە دڵەوە نەبێت''، ''لەیلای من، یان، لەیلا لە پۆستمۆدێرنەدا''، ''من پەرجووم''، ''چۆڵە لەبەرچاوم ئەم دونیایە''، ''شیعری خاو، یان''. 
دەكرێ دیوانەكە بكەینە دووبەش: بەشی یەكەم، بەكارهێنانی ''من''ی تێدا دێتە پێشێ. كە شیعرەكانی لایەنگری پرسیاری خودی ''من''ی شاعیرە بەرامبەر بە ئەوانیتر. لێرەدا لە دووبەرەی جەنگین، جەنگی ''خۆم''ی شاعیر و جەنگی ''ئەوان'' ، ''من ئۆرژیناڵم''، ''من دەستی دووم''، ''من ریسایكلینم''. ئەم شیعرانە لەناو کۆمەڵێ زاراوەی ''خۆ سواندن'' بەكارهێنراوە. زۆربەی كات شاعیران بەگشتی پەنا بۆ بەمرۆڤكردنی سروشت و کۆمەڵێ شت دەبەن بۆ گەیشتن بەئامانجی شیعرییەت. لەم شیعرانەدا شاعیر خۆی دەكاتە دەستی دوو و ریسایكل، واتە دووبارە فابریك كراوەتەوە و بەكارهاتووە. ئەم بەكارهێنانە تەواوكەری ئەو بەشەی دووەمە كە پرسیاری بوون تێیاندا كراوە لە رووی فۆرمەوە، ئەم بەشەیان لە شیعرەكان بەشێوەیەك داڕێژراون كە بچنەپاڵ ناوەڕۆكەكانیان. لە شیكردنەوەی ''من ئۆریژیناڵم'' ئەم مەبەستە روون دەكەینەوە.
بەشەكەی دووەمیان: دەچنە ناو پرسیاری وجودی و بێهودەیی ئیشق و بوونی شاعیر: ''من بەجێهێڵدراوم، یان سوپاس بۆ ئەو ژیانەی كە بە شایستەمی دەزانیت!''، ''من دۆزەخم''، ''من نیگەران بم یاخود شاد/ پەڕەی گوڵەكان هەر دەوەرێن''، ''شەبەق یان شەفەق''، ''سەربازێكی هەڵهاتوو كە پەیوەندی دەكاتەوە بەڕیزەكانی ژیانەوە''، ''لە هەر كوێوە كە دەخوازیت لە دڵەوە نەبێت''، ''لەیلای من، یان، لەیلا لە پۆستمۆدێرنەدا''، ''چۆڵە لەبەرچاوم ئەم دونیایە''، ''شیعری خاو، یان''.
لەو بەشەی دووەمدا، کۆمەڵێ زاراوە بەكارهاتووە، هەمووی لە دەوری مێتافۆر و واتای بێهودەییە. لە شیعری ''من دۆزخەم'' یەكەسەر بەم رستەیە دەستپێدەكات: ''من خۆمێكی رەنج بەخەسارم هەیە...''، ئەم "خۆم"ە لێرەدا جێی كەسێك دەگرێتەوە، خۆی دەبێتە خۆی و بێ مانایی ئەو دۆخەش پێدەزانێت هەر بۆیە بە رەنج خەسار دایدەنێت. لە شیعری ''من پەرجووم''، ئەو لایەنی بێهودەییە بەڕوونیی دەخاتە كار: وەك ئەم بەشەی نێو شیعری ''من پەرجووم'': ''من خۆراكی ناو پریاسكەی شوانێك بووم، لەو كێوانە نەیدەخوارم، فریشتەكان مژدەیان پێدابوو، سبەینێ جیهان تێردەكەم. لەوێوە كەوتمە ئەم رۆژەوە، ئەم رۆژە منی خستە ئەم شیعرەوە، ئەم شیعرە هاوارە هاوارە، كە نابینن بە رۆژی نیوەڕۆ، بەدیارچاوی خۆمەوە، بەشەوی پڕ لە نوزەی ئەستێران دەكوژرێم..'' شاعیر لە رێگەی ئەم فۆرمی داڕشتنەوە كە هەستێك، دۆخێك، دەبێتە ئاكامی هەستێكی تر و دۆخێكی دیكە. بەو شێوەیە توانیوێتی جیهانێكی ناسەقامگیر و نائارامكەرمان پیشان بدات. وەسفكردنەكانی دەمانبەنە نێو کۆمەڵێ دیمەنی شەڕانگێز و گەردوونێكی بچووكی خەیاڵیی داهێناوە كە گەردوونێكی تێكدەرە. واتە پەنا دەباتە بۆ هەڵوەشانەوەی ئەو چەمكە باو و نەریتییانەی ''من''ی شاعیر سەغڵەت دەكەن و ئەوانی تری پێ قەڵس دەكات بۆ ئەوەی بتوانێت بیرۆەكەكان لەیەك نزیك بكاتەوە.
لە شیعری ''من نیگەران بم یاخود شاد/ پەڕەی گوڵەكان هەر دەوەرێن''، تێبینی دەكەین كە لە ناوەڕاستی شیعرەكەدا فۆرمی داڕشتنەوەشی دەگۆڕێت؛ دەبێتە بلۆكێكی پەخشانئامێز كە لەناواخنی شیعرەكدا تێهەڵكێشكراوە: ''مـن نیگـەران بم یاخود شـاد، پەڕەی گوڵەكان هـەر دەوەرێن، برینەكانیـان هـەر دەكەونـە درەوشـانەوە، سـەبارەت بـەوە زۆر ئــازار دەچێــژم، چونكــە مــن ناتوانــم هیــچ لــە حاڵــی گوڵــەكان بگــۆڕم و هیــچ كاریگەرییەكــم هەبێــت...'' ئەم وەرچەرخانە لە فۆرمی داڕشتنەوەی ئەو شیعرە لە ناواخنی ئەو گەمەی بێهودەیی و تەحداكردنەوەیە كە ئەوەی ''خۆم''ی شاعیر چۆنم بوێت هەر بەو شێوەیە دایدەڕێژمەوە.
 
لەهەموو شیعرەكاندا هەست بە نائارامییەك دەكەین
لەهەموو شیعرەكاندا هەست بە نائارامییەك دەكەین، ئەم لایەنەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی هیچ دیكۆرێكی تایبەتی نادۆزینەوە تاكو خۆمانی تێدا جێنیشین بكەین. ئێمە، ئەوان، هەر وەك ''خۆی''ی شاعیر، لە جیهانێكی رستە و واتاكانیان هاموشۆمانە، واتاكان پێشوازیمان لێدەكەن و هاوكات هەر بەواتاكانیش وەدەردەنرێین. شوێنی راستەقینە، زەمینەی غەم و نهێنی و گەمەی وشە، لە شارێكە كە ناوی نووسراوە، بەڵام بە شاری راستەقینە ناچێت! هەست دەكەین لەناو دژەیۆتوپیا پێشوازیمان لێ دەكرێت، بەڵام بۆ ئەوەیە لێی تێ بگەین و بزانین كێن ئەوانەی لەوێ دەژین. لە شیعری ''من ریسایكلینم'': ''من لە شارێك دەژیم ناوی سلێمانییە، ئەو شارە شاعیری زۆر زۆری تێدایە، سوور فاریزە، رەش فاریزە، سپی فاریزە، شین فاریزە، زەرد فاریزە، شەرابی فاریزە، قاوەیی... بەڵام من لەبەر ئەوەی رەنگم نییە، لەوێ شاعیر نیم، لە شارەكەی خۆم!'' ئەم سووربوونە لەسەر شارەكەی خۆم پەنجەیەكی تۆمەتە بۆ ئەوانەی شاعیر بە شاعیر نازانن.
 بۆ ئەوەی بێینەوە سەر خوێندنەوەی شیعری ''ئۆرژیناڵ''
 لێرەدا یەكسەر بەرەوڕووی ناوەڕۆكی ناونیشانەكە دەبینەوە. وشەكە، كە بێگومان وشەیەكی بێگانەیە، بەواتای ''رەسەن'' هەڵبژاردنی وشەیەكی بێگانە مەبەستێكی دوولاییش دەچەسپێنیت: كە خۆمی نامۆ بەئێوە، بەوشەیەكی نامۆش خۆم لێتان جودا دەكەمەوە. من رەسەنم، ئێوە، ئەوانیتر (نا) رەسەنن، بەو شێوەیە بایەخێك بەو دوو چەمكە هاودژە دەدات و ''من''ی شاعیر هەتا رادەیەك دەبێتە نیوەندگیر و ناوەڕۆكی بیرۆكەكانی بەو شێوەیە خستۆتەكار.
دەپرسین، رەسەنایەتی بەرامبەر بەچی؟ بێگومان بەرامبەر بەساختە. لەم هەڵبەستەدا، شاعیر دوو بەرەی پێكهێناوە: بەرەی ''خۆم'' دژ بە بەرەی ''ئەوان، ئێوە، هەموان'' سەرجەمی شیعرەكە لەسەر ئەو دووئاستە دامەزراوە و بەنێوەندی پلەبەندییەكی زۆر سەیر كە لە رووی فۆرمەوە ''خۆمی'' شاعیر كەمدەكەمەوە لەپێناوی دەرخستنی كەموكووڕی ئەوانی تر. پەنجەی تۆمەت بۆ ''خۆم'' رادەكێشێت بۆ ئەوەی ئەوانیتر تاوانبار بكات. درز دەخاتە نێو ژیانی ''خۆم'' بۆ ئەوەی كەلێنەكانی ئەوانی تر ببینێت و ئاشكرای بكات. ئەو خۆی دەناسێت كییە، بەڵام ئەوانی تربەو شێوەی خۆكەمكردنەی ''من، خۆم'' خۆیانیان پێ دەناسێنێت. ئەم یاریكردنە بێ ئەوەی ''خۆم'' نەخاتە خوارووی پلەبەندییەكە نەدەهاتە دی. یارییەكی جوانە لە تێڕوانین لەخوارەوە بەرەو سەرەوە، بۆ بینینی ئەوانەی خۆیان لەسەرووی هەرەمەكە جێگیر دەكەن و ئەوی شاعیر رەتدەكەنەوە. ئەم رەتكردنەوەیە بەم شیعرە و شیعرەكانی تری ناو دیوانەكەدا وەڵامی دراوەتەوە.
سەرەتا، وەك جەغتكردنەوە و پێداگریی و هەتا رادەیەك پشتوگوێخستن زنجیرەیەكی دوورو درێژ لە دەستنیشانكردنی پلە و پۆست، وشەكانی ئاراستەی: مامۆســتاكانی شــیعر/ بەڕێوەبەرەكانــی شــیعر/ دكتۆرەكانــی شــیعر/ وەزیرەكانــی شــیعر/ ئەندازیارەكانــی شــیعر/ كوێخــا و ئاغــا و دەمڕاســتەكانی شیعر/سـكرابچییەكانی شــیعر/ كەڵەگاكانــی شــیعر/ شــارەزایانی شــیعر/ هەڵســەنگێنەرانی شــیعر/ ســەندیكاكانی شــیعر/ پارێزەرانــی شــیعر/ ...هتد.
كۆتاییەكەی بەم رستەیەیە:(ئەوانە)''پێیان ناخۆشە و هار دەبن من ئەم شیعرانە بەمجۆرە بنووسم، بەڵام من هەر بەمجۆرە ئەم شیعرانەم دەنووسم!'' ئەم سووربوونە بە وشەی ''هەر'' بەڵگەیە لەسەر نیەتی بەردەوامبوونی لە داهاتووی ''من''ی شاعیر.
وێڕای جیاوازی ریتمەكانی، ئەم شیعرانە زۆر جێی لێكدانەوەن. وشەكان لێرەن بۆ ئەوەی پاڵپشتی ناپارسەنگی رستەكان بكەن كە بەمەبەستەوە داڕێژراون. ئەو پێشەكییەی لەسەرەوە ئاماژەمان پێكرد، وەك زایڵەیە بۆ چوونەناو سەرجەم شیعرەكانی داهاتوو. جۆرێكە لە ئاگاداركردنەوە، كە ئەوەی وا دێت، نەك مەرج نییە بەدڵی تۆ بێت، بەڵكو هەرگیز بە دڵی تۆ نابێت، بەڵام ''من'' هەر بەردەوام دەبم. (لێرەدا مەبەست لە لیستی ئەو زنجیرە پۆستەیە كە دەیخاتەڕوو): ''من''، خۆمم، بەو شێوە و بەو جۆرەی دەمەوێت، نەك بەو وێنەییەی تۆ، ئێوە هەتانە لە بارەی من. لێرەدا ئەم "من"ی شاعیرە، بەقورگێكی پڕ تاڵاو هەستی دەردەبڕێت، هاوكات منێكی یاخیە، چونكە هەمان راگە بۆ هاتوچۆكردنی بەكارناهێنێت. دەتوانین بڵێین بەپێچەوانەی شەپۆلەكان مەلەی "خۆی" و ئەوانیتر دەكات، مەلەكردنێكە، كە هەتا رادەیەك دڵنیا نییە لەوەی دەتوانێت بگاتە كەناركان.

تەقەلایەكەیشە بۆ نیشاندانی ئەودیوی ناسراو و باو. یاخیبوونە
لە ''من ئۆریژیناڵم'' شاعیر دەڵێت: ''من ئیشی جوانكردن ناكەم، پلانی رێكخستنی هیچ شوێنێكم نییە، بەنیازی چاكردنی هەر دۆخێك، بۆ مەبەستی خۆشكردنی هیچ كەشێك لێرە نیم...'' لێرەدا دەپرسین، كە شاعیر ئیشی جوانكردن نەبێت، ئەی ئیشی ناشیرین كردنە؟ بێگومان نەخێر! ئەم رستەیە و ئەوانی تریش كە وا دێن، وروژاندنە، تەحەدایە، تەقەلایەكەیشە بۆ نیشاندانی ئەودیوی ناسراو و باو. یاخیبوونە دژ بەچەمكی  ناسراو و باوە. ئەوەی لەلای تۆ، لەلای ئێوە پەسندكراوە، لەلای "من"ی شاعیر رەت دەكرێتەوە. هەموو رەتكردنەوەیەك وەرچەرخانە لەخودی ژیانی شاعیر بۆ وەدەستهێنانی چركەی شعرییەت. گەورەترین كێشەی شیعر لە گرتنی چركەیەكە لێیەوە بتوانێت ئەو مۆركی دەنگەی بخاتە سەر لاپەڕەكان.