زۆر کەس لەوانەی شرۆڤەی دۆخی سیاسی و بەتایبەتی پێشبینی بۆ ئایندەی دۆخە جیاوازەکان دەکەن، بە جۆرێک لە ترس و دڵەڕاوکێ-وە دەست بۆ ئەو بابەتە دەبەن، وەک ئەوەی کە پێیانوابێت پێشبینییەکانیان هەڵە دەردەچێت، یان ئاڵوگۆڕی کتوپڕ دێتە پێشەوە و ئاراستەی رووداوەکان بە پێچەوانەی ئەو پێشبینی و شرۆڤەیەی ئەوانەوە دەکەوێتەوە.
بەڵام بە بۆچوونی د. ئەحمەد یوسف ئەحمەد کە مامۆستای کۆلێجی زانستە سیاسییەکانە لە زانکۆی قاهیرە، شرۆڤەکار تەنها پێویستی بەوەیە کە کەمێک لە مێژووی کێشەکان و پێشینە و باکگراوندی حزب و رێکخراوە لۆکاڵییە مەدەنی و چەکدارییە ململانێکارەکان و ئاستی بەرژەوەییە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکان لە هەریەک لەو ململانێیانەدا وردببێتەوە و بە قۆناغەکانی دانوستان و ئاگربەست و دەستپێکردنەوەی شەڕ و توندوتیژییەکاندا بچێتەوە، زۆر باسانایی دەتوانێت پێشبینی و شرۆڤەی خۆی بۆ ئایندەی ئەو ململانێیانە بخاتەڕوو، چونکە ئەو نووسەرە جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەگەر گۆڕانکاریی گەورەی ئەوتۆ روونەدات لە توخمەکانی هاوکێشەی ململانێکاندا، ئەوا دەرەنجام و پێدراو و دەرهاویشتەکان دوای چەند ساڵێک لە ململانێکانیش هەمان دەرەنجام و دەرهاویشتە دەبن.
نووسەر لەم توێژینەوەیەدا ململانێکانی لایەنە ناکۆکە لۆکاڵییەکانی (یەمەن، لیبیا و سوریا) و دەستوەردانە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکانی لەو ململانێیانە و ئاراستەی سیاسی و ئایدیۆلۆژیی لایەنە لۆکاڵییە مەدەنی و چەکدارییەکانی بە نموونە هێناوەتەوە کە لە 2011-ەوە لە بازنەیەکدا دەخولێنەوە سەرەڕای دەیان هەوڵی چارەسەر و نێوەندگیریی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی.
کوردستانی نوێ لەبەر گرنگیی بابەتەکە بە باشی زانی دۆسیی سیاسیی ئەمجارە تەرخان بکات بۆ دەقی ئەم توێژینەوەیە.
دۆسێ
د.ئەحمەد یوسف ئەحمەد*
ئامانج لەم بابەتە پێشکەشکردنی تێڕوانینێکی پێشوەختەیە بۆ ئایندەی ململانێکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی 2023 دا، بەتایبەتیش ململانێ هەنووکەییەکان لە هەریەک لە لیبیا و یەمەن و سوریا، ئەوەش لەڕێی شرۆڤەکردنی ئەو پەرەسەندنە کتوپڕانەی بەسەر ئاڵوگۆڕە ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکاندا دێت کە کاریگەریی لەسەر رێڕەوی ئەو ململانێیانە هەیە و سنووری کاریگەرییەکانی هەریەک لەو سنوورانە لەسەر ئاراستە و رێڕەوی ئەو ململانێیانە لە جیهانی نوێدا.
پێشبینیی ئایندە
پێشبینی ئایندە لە شرۆڤەی سیاسیدا وەک هەر دیاردەیەکی دیکەی کۆمەڵایەتی و بگرە توندتریش، بە یەکێک لەو پڕۆسانە هەژمار دەکرێت کە ئاستەنگی زۆر دەوری داون و سەرکەوتن بەسەریاندا کارێکی هەروا سانا نییە، لەو چوارچێوەیەشدا تەنها بەوە کۆتایی پێدەهێنم کە بریتییە لە قورساییەکی تایبەت وێڕای هەمەجۆریی گۆڕانکارییەکان و ئاڵۆزبوونی بەهۆی پەیوەندییە تێکچڕژاوەکانی، بۆ نموونە ئەوە بەسە کە ئاماژە بدەین بە هەنگاونان بەرەو پێسبینی ئایندە بەجۆرێک لە متمانە بەخۆبوونەوە کە ئەوەش وا دەخوازێت رۆنەچینە گەمارۆدانی وردەکارییە زۆر ئاڵۆزەکانەوە، بەتایبەتی کە ئەوە مەرج نییە لای زۆرێک لە دەزگا هەواڵگرییەکانیش دەست بکەوێت، لەبارەی نەخشەی هێزە ناوخۆییەکانی وڵاتان و سەنگی سیاسیی و سەربازییان لەو وڵاتانە و لەناو هاوکێشەی ململانێکانیاندا و هاوپەیمانییە ئاشکراکانی ئەو هێزانە و سەنگی ئەو هیزەی لێوەی دروست دەبێت، هەروەها ئەو لایەنە دەرەکییانەش پشتگیریی ئەو هێزانە دەکەن لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی و جۆر و شێوازی پشتگیرییەکە، ئەوە سەرباری کارلێکی هەموو لایەنەکانی ناو چوارچێوەی ململانێیەک.
ئەوە ئەگەر گریمان گۆڕانکارییەکە سەقامگیربێت، چونکە هەر ئاڵوگۆڕ و گۆڕانکارییەک لە هەریەک لەو لایەنە پەیوەندیدارانەدا، لێکەوتەی جیاوازی دەبێت لەسەر نموونەی ئەو کارلێکانە.
هەربۆیە پێشبینییە کورت مەوداکان ئاستەنگی زۆریان دێتەپێش، چونکە وەک دەوترێت لە دوورمەودادا (هەموومان دەمرین)، بەڵام لە کورت مەودادا کە لەم وتارەدا مەبەستمانە، هەر گۆڕانکارییەکی کتوپڕ پێشبینی نەکراوە، وەک کۆچی دوایی یان تیرۆرکردنی سەرکردەیەک، کە ئەوە ئەگەری هەیە جۆرێک لە شڵەژان بخاتە رێڕەوی رووداوەکانەوە کە ئەوە رێگریی لێناکرێت، بەڵام بۆ تێپەڕاندنی ئەو ئاستەنگانە، ئەوپەڕی هەوڵی دەدرێت بۆ ئاشنابوون بە وردەکاریی و گەشەسەندنەکانی پەیوەست بەهەموو ئەو گۆڕانکارییانە و سوود وەرگرتن لە کەڵەکەبوونی شارەزایی لە بابەتێک و شرۆڤەکردنی ئاراستە گشتییەکانی و گەیشتن بەو نموونانەی بوونەتە مایەی گەشەسەندنی و سوودوەرگرتن لەو هەڵانەی کە پڕۆسەی پێشبینییەکە تێی دەکەوێت تا بتوانین هەمیشە تواناکانمان بەهێزتر بکەین بۆ پێشبینیکردنی ئایندە.
یەمەن و لیبیا و سوریا لە 2023دا
وەک هەوڵێک بۆ پێشبینیکردنی ئایندەی ململانێکان لە یەمەن و لیبیا و سوریا لە ساڵی 2023دا، دەست دەکەم بە سەرکێشی لە شرۆڤەکردندا ئەگەر ئەو دەستەواژەی سەرکێشییە گونجاو بێت، کە تێیدا پێشبینییەکە لەسەر ئەو شارەزاییە کەڵەکەبووەوە کە لەسەر شرۆڤەی ئاراستە گشتییەکان هەڵچنراوە لەسەر ئاستی گۆڕانکارییە ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکان کە کاریگەرییان بەسەر ئەو ململانێیانەوە هەیە، گریمانەش لەم سەرکێشییەدا ئەوەیە کە ئەو دۆخانەی کە ئەو جۆرە ململانێیانەی لەسەر بنیاتنراوە لە جیهانی نوێدا، بەشێوەیەکی گشتی درێژکراوەی دۆخی هەنووکەییە ئەگەرچی وردەکارییەکەشی جیاواز بێت، کە ئەو جیاوازییانە ئەگەر رووش بدەن، ناکاتە لادانێکی تەواوەتی لە نموونە گشتییەکەی پەرەسەندنی ململانێکانی تائێستا هەبوون، خۆئەگەر هەر گۆڕانکارییەکیش بێتەدی، ئەوا لەبنەڕەتدا لەژێر کاریگەریی ئاڵوگۆڕە ئیقلیمییەکاندایە و رێڕەوی گشتی تەواو نابێت، هەروەک ئەنجامەکانیشی لەباشترین گریمانەدا هاوتەریب دەبێت، بەو مانایەی نابێتە هۆی هەڵدانەوەی لاپەڕەی سەرکەوتنی شەرعییەت لە یەمەن یاخود دژی دەستێوەردانی دەرەکی لە لیبیا یان سەرکەوتنی رژێمی سوریا لەبەرامبەر دوژمنەکانی، بەڵکو هەوڵدان بۆ سەلماندنی راستیی ئەم گریمانەیە وا لە شرۆڤەکار دەخوازێت کە رووماڵێکی حاڵ و باڵی گۆڕانکارییە ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییە کاریگەرەکان بکات لە ململانێکاندا.
گۆڕاوە ناوخۆییەکان:
ئاشکراکردنی نموونەی گشتیی پەرەسەندنی ململانێ ئیقلیمییەکان لەڕووی جەمسەرگرییە توندەکانی نێوان هیزە لۆکاڵییەکانی ناو ئەو ململانێیانە، جا لەنێوان هێزی (شەرعییەتی یەمەن) و دژبەرەکانی بێت وەک حوسییەکان، یاخود لەنێوان لایەنەکانی خۆرهەڵات و خۆرئاوایی لیبیادا بێت یان لە نێوان رژێمی سوریا و دژەکانیدا بێت کە هەموو هەوڵەکان بۆ تێپەڕاندنی ئەو جەمسەربەندییانە شکستیان هێنا، بۆ نموونە لە یەمەن هەموو هەوڵەکانی چارەسەریی و نێوەندگیریی لە نێوان (شەرعییەت و حوسییەکان) شکستیان هێنا، بۆنموونە لەڕیگەی دانوستاندنەکانی ڤیەننا لە 2015 و لە کوێت لە 2016 و هەروەک شکستهێنانی دەستپێشخەرییەکەی وەزیری پێشووی کاروباری دەرەوەی ئەمریکا لە 2016 هەروەها هەوڵە شکستخواردووەکەی سوڵتاننشینی عومان لە 2021 تا دەگات بە شکستی نوێکردنەوەی دەستپێشخەریی نێودەوڵەتی بۆ ئاساییکردنەوەی دۆخەکە کە لە دووی نیسانی 2022 ەوە دەستیپێکرد تا دووی مانگی تشرینی یەکەمی هەمان ساڵ بەردەوام بوو کە توندیی حوسییەکان هۆکارێکی سەرەکی بوو بۆ شکستهێنان بە گفتوگۆکان کە تا ئێستاش هیچ ئاماژەیەک نییە بۆ نەرمی نواندن لە هەڵوێستەکانیاندا بەمەبەستی پەنابردنە بەر میکانیزمێکی دیموکراتیانە، چونکە پێشوەختە ئەنجامەکەی دەزانن، لەکاتێکدا کە میری کۆچکردووی کوێت کە خاوەن شارەزاییەکی زۆر بوو لە هەموو کاروباری وڵاتانی عەرەبیدا بەشێوەیەکی گشتی و لە دۆخی یەمەندا بە تایبەتی، هەموو قورسایی خۆی خستەگەڕ لە گفتوگۆی لایەنە ناکۆکەکانی یەمەندا، بەڵام هیچ کەڵکی نەبوو، دیارە هەردوو دەستپێشخەرییەکەی ئەمریکا و عومانیش رووبەڕووی هەمان چارەنووس بۆوە.
دیارە بۆ دۆخی لیبیاش هەر راستە و بەسەریدا دەچەسپێت، لیبیایەک کە ئێستا دابەش بووە بەسەر هێزە سیاسییەکانیدا لە نێوان هەوادارانی سەربە رژێمی قەزافی و لایەنگرانی ئەوانەی شۆڕشیان بەسەر ئەو رژێمەدا کرد، کە ئەوەی دووەمیشیان دابەشبوون بەسەر چەند هێزێکدا کە هندێکیان هێزی مەدەنین و هەندێکیشیان دروشمی ئیسلامی سیاسییان بەرزکردۆتەوە و ئەوە سەرەڕای ناکۆکییە خێڵەکییەکان و ئەو بنەما خێڵەکییانەی هەنووکە بوونەتە مایەی دابەشبوون.
ململانێکانی سوریا
سوریاش کە رژێمی فەرمانڕەوا بە سەرۆکایەتی بەشار ئەسەد لەبەردەم نەیارەکانیدا خۆی راگرت، چ نەیارەکانی لە هیزە سیاسییە مەدەنییەکان و چ ئەو کەسایەتییە سەربازییانەی لە سوپاکەی جیابوونەوە و چ ئەو هێزانەی کە دروشمی ئیسلامییان بەرزکردۆتەوە، کە هەندێکیش لەوانە لانیکەم لە کۆمەڵی نێودەوڵەتیدا وەک گروپی تیرۆریستی لە لیستی تیرۆریزمدا پۆلێنکراون، ئەوە سەرەڕای کوردەکانی سوریا کە داوای ئۆتۆنۆمی دەکەن، بۆیە شرۆڤەکردنی ئەو دۆخەی لە سوریا لەئارادایە، هەمان ئەو شرۆڤەیە بۆ لیبیا و یەمەنیش دەگونجێت.
دەستێوەردانی ئیقلیمی
گرنگیی گۆڕدراوە ئیقلیمییەکان دەگەڕێتەوە بۆ ئاستی رۆڵی هیزە ئیقلیمییەکان بەتایبەتیش ئێران و تورکیا کە رۆڵێکی زۆر دیار و گرنگیان هەیە لە پشتگیریی گروپە لۆکاڵییەکان لە دۆخی ململانێ چەکدارییەکاندا کە ئاماژەمان پێدا و گەرەنتیی بەردەوامبوونی کاریگەریی ئەو گروپانە وەک بەشێک لە هۆکاری بەدیهێنانی ئەو هێزە ئیقلیمییانە کە هەریەکەیان پڕۆژەیەکی تایبەتیان هەیە بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییەکانیان لە ناوچەکەدا.
هەرچی ئێرانە ئەگەر تاکە لایەنیش نەبێت، ئەوا لایەنی هەرە سەرەکیی پشتیوانیکردنی حوسییەکانە، چونکە ئەگەر ئەو پشتیوانییەی ئەو نەبێت، ئەوا ئەو گروپە نەیدەتوانی ئەو ماوە زۆرە لەبەردەم هێزی (شەرعییەت)دا خۆی رابگرێت، بەڵکو لەمێژبوو لەبەردەم ئەو هەموو هێرشی فڕۆکە و رۆکێت و درۆنەدا کۆتاییان هاتبوو.
هەرچی تورکیاشە بکەر و کارەکتەری سەرەکییە لە هەردوو ململانێێکەی سوریا و لیبیادا، کە پشتیوانیی سەربازیی لایەنی خۆرئاوای لیبیا دەکات چ بە راوێژی سەربازیی و چ بە چەک و تفاقی جەنگی و چ بە دەستوەردانی سەربازیی ناڕاستەوخۆش، لەو چوارچێوەیەشدا پشتیوانی و پشتگیرییەکانی تورکیا رۆڵێکی گەورە و هەمەلایەن و یەکلاکەرەوەی بینیووە لەوەی رێگریی لە چوونە ناوەوەی هێزەکانی سەربە جەنەراڵ خەلیفە حەفتەر بکرێت بۆ ناو تەرابلوسی پایتەختی وڵاتەکە و بگرە پاشەکشەش بەو هێزە بکرێت. بەجۆرێک ئەو دەستوەردان و پشتگیرییەی تورکیا وای لە عەبدولفەتاح سیسی سەرۆکی میسر کرد کە لە حوزەیرانی 2020دا راشکاوانە هەڕەشەی دەستوەردانی سوپای وڵاتەکەی لە لیبیادا بکات بەوەی بەشداریی جەنگەکە دەکات ئەگەر بێت و لایەنەکانی سەربە تورکیا هێڵی سوور ببەزێنن، کە بەهێڵی (سیرت – جەفرە) دیاری کردبوو. ئەوەش بۆخۆی دیمەنێکی دیکەیە دیمەنەکانی کاریگەریی هێزە ئیقلیمییەکان لە ململانێی لیبیادا، ئەو هەڕەشەیەی سەرۆک سیسی-ش هەر بەراستی بووە رێگرێکی بە‌هیز لەبەردەم هێزەکانی خۆرئاوای لیبیا و ئەو لایەنەش کە پشتیوانیان لێ دەکات.
رۆڵی راستەوخۆی مۆسکۆ لە هاوکێشەی سوریادا
هەرچی ململانێکەی سوریایەشە، رۆڵی تورکیا لەوێندەر ئاشکراترە، لەوێ تەنها بەوە وازی نەهێناوە کە پشتگیریی و پشتیوانیی ناڕاستەوخۆی گروپە چەکدارەکان بکات، بەڵکو دەستوەردانی راستەوخۆ دەکات لەڕێی ئۆپەراسیۆنی سەربازییەوە بۆ قەڵاچۆکردنی ئەوەی ئەنقەرە لە تێڕوانینی خۆیەوە بە هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی نەتەوەیی خۆی وەسفی دەکات، ئەوەش مەترسییەکانێتی لە خواستی کوردەکانی سوریا لەوەی ئۆتۆنۆمی دەستەبەر بکەن و لەوێوە خواستەکانیان سەربکێشێت بۆ جیابوونەوە، بەوپێیەی مەترسیی لەوەیە کە لێکەوتە و پەرەسەندنەکانی ئەو دۆخە ئەگەری ئەوەی هەبێت کار بکاتە سەر دۆخی کوردکانی تورکیا کە گەورەترین کۆمەڵگەی کوردییە لەسەر ئاستی جیهاندا لە چوارچێوەی یەک وڵاتدا بژین. ئەم ئۆپەراسیۆنانەوە وایانکردووە تورکیا کۆنترۆڵی بەشێک لەو هەرێمەی خاکی سوریا بکات، سەرەڕای ئەوەش هەرکاتێک بەرپرسانی تورکیا هەست بە هەڕەشەیەک بۆسەر ئاسایشی نەتەوەییان بکەن، پێیانوایە ئەوە لە خواستی کوردەکانی سوریاوە سەرچاوە دەگرێت، بۆیە ناوبەناو هەڕەشەی ئۆپەراسیۆنی سەربازیی نوێ دەکەن بۆ سەر خاکی سوریا.
کاریگەرییە نێودەوڵەتییەکان
گرنگیی گۆڕدراوە نیودەوڵەتییەکان لە سەنگی سەرکردایەتیی زلهێزەکانەوە سەرچاوە دەگرێت کە خاوەنی بەرژەوەندین لە دانانی کاریگەریی لەسەر ململانێکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەو شێوەیەی دەبێتە مایەی بەدیهێنانی بەرژەوەندییەکانی یاخود لانیکەن نابێتە هەڕەشە بۆسەر بەرژەوەندییەکانی، هەربۆیە شوێن پەنجەی ئەو هێزە نێودەوڵەتییانە لەو سێ ململانێیەدا ئاشکرایە، ئەگەرچی جیاوازیش هەبێت لە ئاست و رێژەی ئەو رۆڵ و دەستوەردانانە لە کێشەیەکیانەوە بۆ ئەوی دیکە، بەڵام لە ململانێی سوریادا ئەوە گەیشتە لووتکە، کە تێیدا روسیا رۆڵێکی یەکلاکەرەوەی بینی لە پوچەڵکردنەوەی ئەگەرەکانی رووخاندنی رژێمی ئەسەددا و بەشێوەیەکی لیهاتووانە گەمە دیپلۆماسییەکەی بەڕێوەبرد.
تورکیا کە لە هاوکێشەی سوریادا رۆڵ دەبنێت و بەشێکی ئەو وڵاتەشی داگیرکردووە، هەرکاتێک هەست بە هەڕەشەیەک بکات بۆسەر ئاسایشی نەتەوەیی خۆی، ئەوا پێیانوایە لە خواستی کوردەکانی سوریاوە سەرچاوە دەگرێت، بۆیە بەردەوام هەڕەشەی ئۆپەراسیۆن دەکەن، لەکاتێکدا خۆی پشتیوانیی هەندێک گروپ دەکات لەو وڵاتەدا کە لە لیستی تیرۆردا پۆلێن کراون!
هەرچی دۆخی لیبیاشە گۆڕەپانێکی واڵابوو بۆ کێبڕکێیەکی نێودەوڵەتیی فراوان نەک تەنها لە نێوان هێزەکانی خۆرئاوا و روسیادا، بەڵکو کێبڕکێکە زۆر ئاشکرابوو لە نێوان خودی هێزە ئەوروپاییەکاندا بۆ نموونە کێبڕکێی نێوان فەرەنسا و ئیتالیا.
ئەو بارودۆخەی كە لە یەمەن هەیە دەستێوەردانی هێزە نێودەوڵەتییەكانی كەمتر بەخۆوە بینی، چونكە لەلایەك هاوپەیمانی پشتیوانیی شەرعییان پێشكەش كردو ئێرانیش لەلایەكی دیكەوە دەستی تێوەردا، واتە هەرەیەكە پشتیوانی لەلایەك دەكرد، ئەمەش بەو واتایە نییە كە كاریگەریی هێزە گەورەكان لەسەر ململانێی یەمەن نییە، بەڵام بەو مانایە دێت كە رەنگە رۆڵێكی لاوەكی هەبێت بە بەراورد بە ململانێی سوریا و لیبیا.
لێكەوتەی جیاجیا
بە وردبوونەوە لە گۆڕانكاری و كاریگەرییە ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكان لەسەر ململانێی یەمەن و لیبیا و سوریا، سێ تێبینی سەرەكی دێتە ئاراوە:
1- لەسەر ئاستی ناوخۆی هەریەكە لە یەمەن و لیبیا و سوریا، گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ رووی نەداوە، بەو واتایە ئەگەر گۆڕانكارییەكی ریشەیی رووی بدایە، دەبووە هۆی خاڵی گۆڕانكاریی لە هاوسەنگیی هێزەكان لە نێوان خۆیاندا، چونكە یان دەبووە هۆی یەكلا كردنەوەی ململانێكان، یان دەبووە هۆی گەیشتن بە چارەسەر بە پێی ئاستی جموجۆڵ و گۆڕانكارییەكان.
2- تێبینیی دووەم پەیوەستە بە گۆڕانكارییە جیهانییەكانەوە، كە ئاماژەن بۆ ئەوەی لە بایەخبەندیدا، ئەم ململانێ ئیقلیمیانە بچووكترن لە بەرژەوەندی وڵاتە زلهێزەكان، چونكە ئێستا رووداو و گۆڕانكاریی گرنگتر لە گۆڕێدایە، جەنگی ئۆكرانیا و روسیا كار دەكاتە سەر بونیادی سیستمی جیهانی و هاوسەنگی هێزەكان، لەبەر ئەوە ئەم جەنگە سەرنج و بایەخی وڵاتانی جیهانی بۆ لای خۆی پەلكێش كردووە، وەك لەوەی بۆ ململانێكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی پەلكێش بكات.
لە سەردەمی باراك ئۆبامای سەرۆكی پێشووتری ئەمریكاوە قسە لەسەر كشانەوەی ئەمریكا لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كراوە و هەیە، هەرچەندە ئەم كشانەوەیە تا ئێستاش بە تەواوی رووی نەداوە و پێناچێت هەرگیز رووش بدات، لەبەرئەوەی ئەمریكا بەرژەوەندی زۆر گەورەی هەیە لە ناوچەكەدا، بەڵام قسەكردن لەسەر كشانەوە كاریگەریی هەبوو لەسەر مانەوەو هەژموونی ئەمریكا لە ناوچەكەدا، ئەگەر بیهێنینە بەرچاوی خۆمان كە ئەمریكا لەبەردەم ئاستەنگێكی قورسدایە لە ناوچەیەكی زۆر هەستیاری ئەوروپا و بارودۆخی سوریاش بە ئاراستەیەك دەچێت كە پێویستی بەوەیە روسیا پشتیوانی زیاتر پێشكەش بە رژێمەكەی ئەسەد بكات، بۆمان دەردەكەوێت كە مۆسكۆ رووبەڕووی پەیمانی ناتۆ دەبێتەوە لەسەر خاكی ئۆكرانیا، لەمەشەوە تێدەگەین كە بەرزكردنەوەی ئاستی دەستێوەردانی سەربازیی لە سوریا بۆ روسیا ئاسان نابێت.
بەم شێوەیە خوێندنەوەی نەخشەی گۆڕانكارییەكانی جیهان لەم ساتەوەختەدا، كە هیچ ئاماژەیەك نییە بۆ كۆتاییهاتنی ململانێكان، ئاماژەیە بۆ كەمبوونەوەی كاریگەریی هێزە جیهانییەكان لە ململانێكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەمەش تێبنییەكی گرنگە بۆ بارودۆخەكەو تێگەیشتن لە دۆزینەوەی چارەسەری دوور لە رێگەی سەربازی، چونكە وڵاتە زلهێزەكان هەوڵی خۆیان دا بۆ ئەوەی بە رێگەچارەی سەربازی كێشەكان چارەسەر بكەن، بەڵام سوودی نەبوو، بەڵام بێگومان وڵاتە زلهێزەكان هەر كاریگەرییان دەبێت بۆ پێشكەش كردنی گرەنتی ئەمنی و ئابووری لە دوای هەر جۆرە چارەسەرێك كە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست پێی دەگات، ئەو رۆڵەش رەنگە دابینكردنی سەرچاوەی پێویست بۆی و ئاستی كاراییەكەی لەم بارودۆخە نێودەوڵەتییەی ئێستادا روون نەبێت.
3- تێبینی سێیەم پەیوەستە بە گۆڕانكارییە ئیقلیمییەكانەوە، كە رەنگە تاكە گۆڕانكاری بێت كە جموجۆڵی روون و ئاشكرا بەخۆیەوە دەبێنێت، لەبەرئەوەی دەتوانین ئەو گریمانەیە لەبەرچاو بگرین كە وڵاتانی ناوچەكە بە گشتی بە ئاراستەی كرانەوە بە رووی یەكدا و كەمكردنەوەی داخران دەچن، هەڵبەت ئەگەر رووبەڕووبوونەوەی راستەوخۆی سەربازی لێگەڕێ، وەك ئەوەی لە یەمەن لە نێوان هاوپەیمانی عەرەبی و ئێراندا رووی دا، ئەوەی كە لە لیبیا لە نێوان میسر و توركیادا رووی دا، یان ئەوەی كە لە سوریا لە نێوان رژێمی سوریا و توركیادا رووی دا، هەروەها لە نێوان توركیا و هەندێك لە وڵاتە عەرەبییەكاندا لەسەر هەڵوێستی هەر لایەكیان لەو گروپانە رووی دا كە بە ئسلامی دەناسرێن، ئێستا وا دەردەكەوێت كە هەریەكێك لەو هێزە ئیقلیمییانە ئەگەر بە ئاستی جیاجیاش بێت، لەوە تێگەیشتوون كە سیاسەتی داخران نایانگەیەنێتە سەركەوتنێكی مسۆگەر، بەڵكو زیاتر سەرچاوەكانیان لەناو دەبات، هەر لەبەرئەوەش بوو كە بینیمان كرانەوەی سعودیە و ئیماراتمان بینی بە رووی توركیادا و هەروەها سعودیە و ئێرانیش گفتوگۆیان كرد.
لایەنە ناکۆکەکانی لیبیا لە مەنگەنەی تورکیا و میسر و ئەوروپادا
لە كۆبوونەوەكەی ناوەڕاستی تەمووزی 2022دا كە تایبەت بوو بە ئاسایش و گەشەكردن و لە جەدە بەڕێوەچوو، هەڵوێستی وڵاتە عەرەبییەكان بە روونی دیار بوو، سەبارەت بە بیرۆكەی دروستكردنی هاوپەیمانییەكی عەرەبی بە سەرپەرشتی ئەمریكا دژی ئێران، لەو كۆبوونەوەیەدا دەركەوت سەركردە عەرەبەكان ئەو بیرۆكەیەیان فڕێداوەتە خەزێنەی مێژووەوە، ئەمە ناكاتە ئەوەی ناكۆكییەكانی نێوان وڵاتانی عەرەبی و ئێران كۆتاییان پێهاتووە، بەڵكو مەبەست لەوەیە كە دەرگای دیپلۆماسی بۆ چارەسەری كێشەكان كرایەوە. بۆ توركیاش بە هەمان شێوە، ئەوەتا كرانەوەی ئیمارات و سعودیە بە رووی توركیادا دەستی پێكردووە، لەگەڵ قەتەریشدا هەر لە بنەڕەتەوە پەیوەندی باش بووە، لە لایەكی دیكەشەوە گفتوگۆ لە نێوان توركیا و میسریشدا هەیە، ئەگەرچی خاو و خلیچك بەڕێوە دەچێت هاوشێوەی گفتوگۆی نێوان سعودیە و ئێران، هەروەها كرانەوەی توركیاش هەیە بەرامبەر بە رژێمی سوریا، هەرچەندە هێشتا لە سەرەتادایە، بەڵام لەگەڵ پتەوبوونی پەیوەندییەكانی نێوان روسیا و توركیا بەهۆی جەنگی ئۆكرانیاوە دەرفەتی زیاتر بۆ فراوانبوونی ئەو كرانەوەیەش دێتە پێشەوە.
هیوایەك هەیە
بەم شێوەیە دەتوانین بڵێین ئەگەر هیوایەك هەبێت بۆ هەر گۆڕانكارییەك لە ململانێكانی یەمەن و لیبیا و سوریادا، پەیوەستە بە بەردەوامبوونی گۆڕانكارییەكان لە پەیوەندی نێوان وڵاتانی عەرەبی و هێزەكانی دیكەی ناوچەكە، چونكە گومانی تێدا نییە هەر نزیكبوونەوەیەكی نێوان وڵاتانی عەرەبی و ئێران رەنگدانەوەی باشی دەبێت لەسەر هەوڵەكانی چارەسەری ئەو ململانێیەی لە یەمەن هەیە، سەركەوتنی گفتوگۆكانی نێوان میسر و توركیاش واتە بەرەوپێشچوون لە هەوڵەكانی چارەسەری كێشەی یەمەندا، سەركەوتنی گفتوگۆكانی نێوان توركیاو سوریاش سوودی دەبێت بۆ چارەسەری قەیرانی سوریا، بە تایبەتیش لەبەرئەوەی هەردوو لا كێشەی كوردیان هەیە و لە بەرژەوەندییان دەبێت كە كورد بگەڕێتەوە ژێر چەتری دەوڵەتی سوریا، هەڵبەت لەگەڵ داننان بە مافە رەوەكانیاندا وەك هاووڵاتییەكی سوری، هەروەها پەیوەندی نێوان روسیا و توركیاش كە لە بەرەوپێشچووندایە لەو بوارەدا سوودی دەبێت.
لە 2011 ەوە زۆربەی پڕۆژە و دەستپێشخەرییەکان لە لیبیا و سوریا و یەمەن بۆ چارەسەری کێشەی لایەنە ناکۆکەکان شکستخواردوو بوون و هەمووشیان یەک هۆکاریان لەپشتەوە بووە
بەڵام ئەم شیكردنەوەیە ئەوە ناگەیەنێت كە لە ساڵی 2023دا ململانێكانی یەمەن و لیبیا و سوریا چارەسەر دەبن، لەبەرئەوەی زۆربەی مانگەكانی ئەمساڵ بە هەوڵی گفتوگۆ و هێوركردنەوە و لێكنزیكبوونەوە بەڕێ دەكرێن، سەرباری ئەوەش ئەگەری شكستی هەریەك لەو گفتوگۆیانە لە ئارادایە و سەركەوتنیشی مانای گەیشتنی راستەوخۆ بە چارەسەر نییە، بەڵكو پڕۆسەكە زۆر ئاڵۆزە و هەریەكە لە لایەنەكان بەرژەوەندی ناوچەیی خۆی لەبەرچاو دەگرێت و هەریەكە ئەزموونی خۆی هەیە لەو ململانێیانەدا، هەروەها دەبێ حسابی ئەوەش بكەن، چارەسەرەكان نابێ دژایەتی زەقی بۆ وڵاتە زلهێزەكان هەبێت، ئەگەرنا ئەوان تێكی دەدەنەوە، بۆ نموونە ناكرێ ململانێی سوریا لەسەر حسابی بەرژەوەندییەكانی روسیا چارەسەر بكرێت، لە كۆتاییدا دەبێ چارەسەرەكان بە جۆرێك بن كە هاوسەنگیی بەرژەوەندییەكانی هەموو لایەنەكانی تێدا بێت، ئەمەش بەو واتایە دێك كە سەركەوتنێكی روون و ئاشكرا بۆ هیچ لایەنێك بەسەر لایەنێكی دیكەدا هەژمار ناكرێت.
*مامۆستای زانستە سیاسییەکان لە کۆلێجی ئابووریی زانکۆی قاهیرە
وەرگێڕانی: جەمال ئارێز و کوردەوان محەمەد سەعید
