دۆسێ

جەنگی سێیەمی جیهان دەستیپێكردووە!

هەنووکە مشتومڕ و گفتوگۆی زۆرێک لە شرۆڤەکاران و توێژەرانی بەناوبانگی جیهان لەسەر ئەوە چڕبۆتەوە کە ئاخۆ جەنگی روسیا -  ئۆکرانیا و ئەو ململانێیانەی نێوان زلهێزەکان لە ئارادان سەرەتایەکە بۆ جەنگی سێیەمی جیهان، یاخود هەر لە بنەڕەتەوە جەنگەکە دەستیپێکردووە؟
یەکێک لەو نووسەر و توێژەرە بەناوبانگانەی جیهان بە هێنانەوەی چەندین بەڵگە و بەراوردکاریی مێژوویی لە نێوان دیاردەکانی جەنگەکانی  یەکەم و دووەم و شرۆڤەکردنی دۆخی ئەو سەردەمە و سەردەمی دوو جەمسەریی جیهان و تاک جەمسەریی دوای جەنگی سارد و تا دەگات بە بارودۆخی هەنووکەیی و دابەشبوونەوەی جیهان بەسەر چەند جەمسەرێکدا، جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە جەنگی سێیەمی جیهان ئێستا دەستیپێکردووە، بەڵام بە لێکەوتە و قوربانیی کەمترەوە.
لەو بارەیەشەوە ئیمانۆئێل تود کە نووسەر و مێژوونووس و زانایەکی ئینترۆپۆلۆژییە، بەم دواییانە کتێبێکی هەر بە ناونیشانی (جەنگی سێیەمی جیهان دەستیپێکردووە)، چاپ و بڵاوکردۆتەوە.
وەک ئەو نووسەرە ئاماژەی پێ دەکات کە زۆرێک لە تێڕوانینە سەرەتاییەکان بۆ جەنگی روسیا و ئۆکرانیا ئاوەژوو بوونەوەتەوە، چونکە زۆرێک لە نووسەران و شرۆڤەکاران بە خودی نووسەریشەوە پێیانوابووە کە ئۆکرانیا بەرگە ناگرێت و زوو دەکەوێت، ئەوروپا تووشی کارەساتی گەورە دەبێت، روسیا لەڕووی سەربازییەوە سەرکەوتن بەدەست دەهێنێت، بەڵام لەڕووی ئابوورییەوە دادەڕمێت، کەچی وا نزیکەی ساڵێک بەسەر جەنگەکەدا تێدەپەڕێت، زۆربەی تێڕوانین و بۆچوونەکان پێچەوانە بوونەوە و نە ئەوروپا تووشی ئەو کارەساتە گەورەیە بوو کە پێشبینی دەکرا، نە روسیاش لەڕووی ئابوورییەوە داڕما و نە ئۆکرانیاش بەزوویی و بێ بەرگرییەکی ئەوتۆ کەوت.
ئەو پێیوایە کە ئەوروپا و ئەندامانی ناتۆ بەجۆرێک لەم جەنگەدا شڵەژان کە دەری خست زۆربەیان بێئاگان لە خوێندنەوە و شرۆڤەکردنی دۆخی سیاسی ناوچەکە، بەهۆی ئەوەی کە بەهۆی جیهانگیرییەوە تاڕادەیەک خاوەنی سەروەریی نیشتمانیی خۆیان نەماون و چارەنووسی خۆیان داوەتە دەست ئەمریکا و بێئاگا بوون لەوەی کە ئەوان بە هێوری هێزی ناتۆ دەبەنە سنوورەکانی روسیا، کاردانەوەی روسیای پوتین لە دەیەی دووەمی ئەم سەدەیەدا هەمان کاردانەوەی روسیاکەی کۆتایی سەدەی بیستەم و دەیەی یەکەمی ئەم سەدەیە نییە. 
ئەم نووسەرە لە دیدارێکیدا لەگەڵ رۆژنامەی لۆڤیگارۆی فەرەنساییدا ئاماژەش بە رۆڵی سیستمی نەریتخوازیی روسیا و ئایدیۆلۆژیای نیشتمانپەروەریی روسەکان دەدات کە چۆن روسیا لەڕووی ئابوورییەوە نەک هەر لەسەر پێیەکانی خۆی وەستاوە، بەڵکو گەشەی بە بەهای رۆبڵیش داوە لەدوای جەنگەکەوە، جگە لە ئاستی بەرهەمهێنانی دانەوێڵە لە وڵاتەکەی و سەرەڕای ئەوەش پتەویی کایەی کۆمەڵایەتی، کە سیستمی نیولیبراڵیی ئەمریکا و خۆرئاوا زۆربەی ئەو پرەنسیپانەی لە خۆرئاوادا نەهێشتووە.

دۆسێ

`

ئەم بابەتە دەقی چاوپێكەوتنێكە، كە رۆژنامەی لۆفیگارۆی فەرەنسی لەگەڵ ئیمانۆئێل تود سازی كردووە و ئەحمەد نەزیف بە دەستكارییەوە وەریگێڕاوەتە سەر زمانی عەرەبی و لە سایتی (حیبر)دا بڵاوكراوەتەوە.
بابەتی چاوپێكەوتنەكەش تایبەتە بە قسەو باس لەسەر تازەترین كتێبی ئیمانۆئێل تود، كە بە ناونیشانی (جەنگی سێیەمی جیهان دەستی پێكردووە). ئیمانۆئێل تود پسپۆڕی بواری ئەنترۆپۆلۆژیا و مێژوونووسە و چەند كتێبێكی هەیە لەوانە: دواهەمین كەوتن، وەهمی ئابووری، پاش ئیمپراتۆری، تازەترین كتێبیشی كە پێشتر باسمان كرد، ساڵی رابردوو لە ژاپۆن چاپی كردووە.
 دەقی چاوپێكەوتنەكە لە لاپەڕەکانی ناوەوە دەخوێنیتەوە.

و.لەعەرەبییەوە: كوردەوان محەمەد سەعید

*بۆچی كتێبێك لەبارەی جەنگی ئۆكرانیاوە دەنووسیت و لە جیاتی ئەوەی لە فەرەنسا چاپی بكەیت، لە ژاپۆن چاپی دەكەیت؟
-ژاپۆنییەكانیش بە هەمان شێوەی ئەوروپاییەكان دوژمنی روسیان، بەڵام لە رووی جوگرافیاوە لەو ململانێیەوە دوورن، لەبەرئەوە بەو رادەیە نەترساون، بەو رادەیەش هاوسۆز نین لەگەڵ ئۆكرانیادا، بارودۆخی خۆشم لە ژاپۆن جیاوازە زۆرە لەگەڵ ئەوروپادا، لێرە لە فەرەنسا بە یاخی و تێكدەر ناوبانگم دەركردووە، بەڵام لە ژاپۆن بە زانایەكی بواری ئەنترۆپۆلۆژیا و مێژوونووس و پسپۆڕی بواری جیۆپۆلەتیك ناسراوم و رێزم لێدەگیرێت، رۆژنامە و گۆڤارە بەناوبانگەكان لێدوانم لێ وەردەگرن، كتێبەكانم بۆ بڵاو دەكەنەوە، لە ژاپۆن لە كەشێكی زۆر ئارامدا دەتوانم بیروڕای خۆم دەببڕم، هەر واشم كرد، سەرەتاش لە گۆڤارەكانەوە دەستمپێكرد، دواتریش كتێبەكەم چاپكرد، كە بریتییە لە كۆمەڵێك وتار، ناونیشانەكەیشی بریتییە لە: (جەنگی سێیەمی جیهان دەستی پێكردووە)، تا ئەمڕۆ زیاتر لە 100 هەزار دانەی لێ فرۆشراوە.

هاوکێشەکان پێچەوانە بوونەوە

*بۆچی ئەم ناونیشانەت هەڵبژاردووە؟
-لەبەرئەوەی ئەوە بە راستی رووی داوە، جەنگی سێیەمی جیهان بە راستی دەستی پێكردووە، راستە بە بچووكی دەستی پێكردووە و لە دوو خاڵیشدا غافڵگیری كردین، یەكەمیان ئەوەیە، ئێمە پێمان وابوو روسیا سوپایەكی زۆر بەهێزی هەیە و ئابوورییەكی زۆر لاواز، دووەمیش ئەوە بوو وامان دەزانی ئۆكرانیا لە رووی سەربازییەوە تێك و پێك دەشكێنرێت، خۆرئاواش لە رووی ئابوورییەوە روسیا تێك و پێك دەشكێنێت، بەڵام ئەوەی روویدا پێچەوانەكەی بوو، ئۆكرانیا ئەگەرچی %16ی خاكەكەی لەدەستداوە، بەڵام لە رووی سەربازییەوە تێك نەشكاوە، روسیاش لە بری ئەوەی ئابوورییەكەی تێك بشكێت، توانای زیادی كردووە، ئەوەتا نرخی رۆبڵ بەرامبەر بە دۆلار بە رێژەی %8 زیادی كردووە، بەرامبەر بە یۆرۆش بە رێژەی %18 زیادی كردووە بە بەراورد بە رۆژێك پێش دەستپێكردنی جەنگ، كەواتە بەهەڵە تێگەیشتنێك هەبوو، جگە لەوەش ئاشكرایە كە ئەم ململانێییە لە جەنگێكی ئیقلیمیی سنووردارەوە دەگۆڕێت بۆ روبەڕوبوونەوەیەكی ئابووریی جیهانی لە نێوان هەموو خۆرئاوا لەلایەك و روسیاش لەلایەك كە لەلایەن چینەوە پشتیوانی لێدەكرێت، بەمەش جەنگە بوو بە جەنگێكی جیهانی، ئەگەرچی توندوتیژیی سەربازی تیایدا كەمترە لە جەنگە جیهانییەكانی پێشوو.

ئێمەی ئەوروپاییش بەشدارین

*پێت وا نییە زیادەڕۆییت كردبێت، چونكە خۆرئاوا لە رووی سەربازییەوە راستەوخۆ تێوە نەگلاوە؟
-بەڵام چەكیان پێشكەش دەكەین، راستە خۆمان نەخستۆتە مەترسییەوە، بەڵام روسەكان دەكوژین، لەگەڵ ئەوەشدا تێوەگلانی ئێمەی ئەوروپاییەكان بە پلەی یەكەم لە بواری ئابووریدا دەبێت، بەهۆی هەڵاوسان و كێشەكانی كەمیی سووتەمەنی و زووە هەست بەوە دەكەین كە لەڕاستیدا لەو جەنگەدا بەشدارین.

ئەم جەنگە، وەك چۆن  بۆ روسەكان  شەڕی مان و نەمانە،  بۆ ئەمریكاش بواری خۆدزینەوەی نەماوە،  ئەمە جەنگێكی بێ كۆتاییە و سەرەنجامیش  هەر دەبێ لایەكیان هەرەس بهێنێت

پوتین لە سەرەتاوە هەڵەیەكی گەورەی كرد، ئەو هەڵەیەش گرنگییەكی گەورەی كۆمەڵایەتی و مێژوویی هەیە، خەریكی پلاندانان بوو بۆ جەنگ، حسابی وڵاتێكی دیموكراتی تازەپێگەیشتوویان بۆ ئۆكرانیا نەكرد، بەڵكو پێیان وابوو كۆمەڵگەیەكی لەبەریەك هەڵوەشاوە و تازە خەریكە دروست دەبێت، رەنگە ئۆكرانیا لە دوای وەرگرتنی سەربەخۆییەوە 10 بۆ 15 ملیۆن لە دانیشتوانەكەی لەدەست دابێت، ئەوەیان ناتوانین دڵنیا بین، چونكە ئەو وڵاتە لە ساڵی 2001وە تا ئێستا سەرژمێریی نەكردووە، ئەمەش ئاماژەیەكی باوە بۆ كۆمەڵگەیەك كە لە روبەڕوبوونەوەی واقیع دەترسێت، پێم وایە كرملینیش وای حساب كردبوو كە ئەم كۆمەڵگەیە هەر لە یەكەم راچڵەكینەوە هەرەس دەهێنێت، یان رەنگە یەكسەر دروشمی (سڵاو لە دایكم) بە رووی روسیادا بەرز بكاتەوە، بەڵام كە جەنگ دەستی پێكرد بۆمان دەركەوت ئەم كۆمەڵگەیە، ئەگەر لە دەرەوە سەرچاوە و داهاتی دارایی و سەربازی بۆ بێت، جۆرێك لە هاوسەنگی دەدۆزێتەوە، تەنانەت هیوایەكیشی پێدەبەخشێت، روسەكان نەیانتوانی پێشبینی ئەمە بكەن، لە راستیشدا كەس نەیدەتوانی ئەو پێشبینییە بكات.

ڤلایمێر پوتین و شی جین پینگ دوو هاوپەیمانی بەڕەسمی ڕانەگەیەنراو

ناخۆشە وەک مێژوونووسێکی  خوێن سارد قسە بکەم

*پێت وا نییە روسەكان ئۆكرانیایان بە كەم زانیبوو، هەستی نیشتمانی ئۆكرانییەكان و پشتیوانیی ئەوروپاشی بۆ ئۆكرانیای بەهەند وەرنەگرتبوو؟
-هێشتا نازانم، كاری لەسەر دەكەم، من وەك توێژەر دانی پێدا دەنێم كە هەندێك شت هەن نایانزانم، سەیرەكەش لەوەدایە یەكێك لەو شتانەی كە زانیاریم كەمە لە بارەیەوە ئۆكرانیایە، دەتوانم قسەی لەسەر بكەم، بەڵام لەسەر بنەمای داتا كۆنەكان، دەتوانم باسی سیستمی خێزان بكەم لە روسیای بچووكدا، باسی ئۆكرانیا بكەم كە وڵاتێكی خاوەن چەكی ئەتۆمیی بووە، لە رووی كۆمەڵاتییەوە تاكگەرا تر بووە لە روسیا، چونكە روسیا كۆمەڵایەتی تر بوو، بەڵام ئۆكرانیای ئەمڕۆ شتێكی ترە، جووڵەیەكی گەورەی دانیشتوانی بەخۆیەوە بینیوە، بەشێكی زۆری لە كاتی جەنگدا وڵاتەكەی جێهێشتووە، بەشێكیشی ماوەتەوە، هەریەك لەمانە پەیوەندی كۆمەڵایەتی تایبەت بەخۆی هەڵبژاردووە، من ناتوانم قسە لەسەر ئەو پەیوەندی و سیستمە كۆمەڵایەتییە تازەیە بكەم.

بایەخی  لەپێشینەی  روسیا  سەركەوتنی سەربازی نییە، بەڵكو لەدەستنەدانی ئەو سەقامگیرییە كۆمەڵایەتییەیە كە لە 20 ساڵی رابردوودا بەدەستیان  هێناوە

بەڵام بە پێچەوانەوە، تێگەیشتن لە روسیا هیچ كێشەیەكم بۆ دروست ناكات، روسیا ئەو شوێنەیە كە تیایدا هەست دەكەم لە ژینگە خۆرئاواییەكەمەوە دوورم، لە هەستی هەموان تێدەگەم، ناخۆشە بۆ من وەك مێژوونووسێكی خوێنسارد قسە بكەم، بەڵام كاتێك بیر لە یۆلیۆس سیزار دەكەینەوە كە چۆن ڤێرسینگ تۆرێكسی دەستگیر كرد و پاشان بردی بۆ رۆما تا ئاهەنگی سەركەوتنی خۆی پێ بڕازێنێتەوە، پرسیارە لەوە ناكەین داخۆ رۆمانەكان دڕندە بوون و لە بەها مرۆییەكاندا كەمییان هەبووە، چونكە ئێمە وەك خۆرئاواییەكان ئەگەر بیر لە سۆز بكەینەوە، ئەوكاتە بە روونی داگیركاری روسیا بۆ سەر خاكی ئۆكرانیا دەبینین و ئەو هەموو بۆردومان و كوشتن و وێرانكارییە دەبینین كە بەسەر ئەو وڵاتەدا هاتووە، دەبینین كە ئۆكرانییەكان لە زستاندا لە سەرمادا رەق دەبنەوە، بەڵام من بە جۆرێكی دیكە رەفتاری پوتین و روسەكان دەخوێنمەوە، ئێستا پێت دەڵێم چۆن.

سەرەتای جەنگ غافڵگیری کردم
دان بەوەدا دەنێم كە سەرەتای جەنگ غافڵگیری كردم و باوەڕم نەدەكرد، بەڵام ئەوەی پەیوەندی بە رەگ و ریشە ململانێكانەوە هەیە، لەگەڵ جۆن میرشایمەر-ی شیكاری جیۆپۆلەتیكی ئەمریكاییدا هاوڕام كە بەم شێوەیە ململانێكە وێنا دەكات: ئۆكرانیا كە ئەمریكاییەكان و بەریتانییەكان و پۆڵەندییەكان بە ناوی ناتۆوە دەستیان بەسەر سوپاكەیدا گرتووە، كەواتە بە حوكمی ئەمری واقیع بۆتە بەشێك یان ئەندامێك لە ناتۆ، لە بەرامبەردا روسەكان راشكاوانە وتویانە كە هەرگیز قبووڵی ناكەن ئۆكرانیا ببێتە ئەندامی ناتۆ، لەبەرئەوە هەروەكو پوتین رۆژێك پێش هێرشەكەی بۆ سەر ئۆكرانیا وتی: ئەوان ئەم جەنگە بۆ پاراستنی خۆیان دەكەن. میر شایمەر باس لەوەش دەكات، پێویست ناكات هیچ دڵخۆش بین بەو ئاستەنگانەی دێنە بەردەم روسەكان، لەبەرئەوەی ئەوان لە واقیعەكە تێگەیشتوون و دەزانن هەر كاتێك ئەركەكە قورستر بوو، ئەوانیش گورزی كاریگەرتر دەوەشێنن. من ئەم شیكارییە بە راست دەزانم، بەڵام منیش قسەی خۆم هەیە و دەمەوێ زیادەیەك بخەمە سەر قسەكانی میر شایمەر.
كاتێك شایمەر باس لەوە دەكات كە بە ئەمری واقیع ئۆكرانیا بۆتە ئەندامی ناتۆ، وەك پێویست بە قووڵی بۆ بابەتەكە نەچووە، چونكە هەریەكە لە ئەڵمانیا و فەرەنسا دوو هاوبەشی ناتۆن و هیچ ئاگاداری ئەوەش نەبوون كە لە رووی سەربازییەوە لە ئۆكرانیا چی روو دەدات، هەر ئەوەش بوو كە رەخنە لە ئەڵمانیا و فەرەنسا گیراو بە گێل لەقەڵەم دران، لەبەرئەوەی پێشبینی هێرشی روسیایان نەكردبوو بۆ سەر ئۆكرانیا، هەر باوەڕیشیان نەدەكرد هێرشێكی لەو جۆرە روو بدات، بە واتایەكی دیكە نەیاندەزانی كە ئەمریكاییەكان و بەریتانییەكان و پۆڵەندییەكان لە توانایاندا هەیە كە وا لە ئۆكرانیا بكەن جەنگ هەڵبگیرسێنێت.

جەنگەکە بۆ ئەمریکا  تەنیا یارییەکە؟
سەبارەت بە رەخنەگرتن لە میر شایمەر، كە هاووڵاتییەكی ئەمریكایی باشە، لە راستیدا زیادەڕۆیی دەكات لە هەڵەسنگاندنی وڵاتەكەیدا، بە تایبەت ئەو كاتەی كە دەڵێت: جەنگی ئۆكرانیا ئەگەر بۆ روسیا واقیعێكی بەهێز بێت، بۆ ئەمریكا تەنیا یارییەكە لە یارییەكانی دەرخستنی هێز، وەك ڤێتنام و عیراق و ئەفغانستان، واتە تەنیا كارەساتێكە لە نێوان هەموو كارەساتەكانی دیكەدا، ئەمریكا دڵی بەوە خۆشە كە دەڵێت: هەرچییەكمان بوێت دەیكەین، لەبەرئەوەی دوورین و لە پشت زەریاكانەوەین، هەر ئەم بۆچوونەش جۆ بایدن-ی هاندا بۆ سەركێشی. لەمەیاندا ئەمریكا فشەڵ دەردەكەوێت، لەبەرئەوەی ئەو نەرمییەی روسیا لە ئابووریدا نواندی، ئیمپریالیزمی ئەمریكا بەرەو كۆتایی دەبات، لەبەرئەوەی كەس پێشبینی ئەوەی نەدەكرد ئابووریی روسیا بەرامبەر بە هێزی گەورەی ئابووریی ناتۆ بوەستێتەوە، تەنانەت روسەكان خۆشیان پێشبینی ئەوەیان نەدەكرد.
روسیا ئەگەر بتوانێ بۆ ماوەیەكی نادیار بەرگەی گەمارۆ ئابوورییەكان بگرێت، هەروەها ئەگەر توانی ئابووری ئەوروپا ماندو بكات و ئابوورییەكەی خۆیشی بە سەقامگیری بهێڵێتەوە، كە چین پشتیوانی لێ دەكا، ئەوا كۆنترۆڵی دارایی و نەختینەیی ئەمریكا لە جیهاندا هەرەس دەهێنێت، لەگەڵیشیدا ئەمریكا توانای ئەوەی نامێنێت پشتیوانەی دارایی بۆ كورتهێنانی گەورەی بازرگانییەكەی بێبەرامبەر دابین بكات، كەواتە ئەم جەنگە بوو بە جەنگی ئەمریكاییەكانیش، وەك چۆن بۆ روسەكان شەڕی مان و نەمانە و ئەمریكا ناتوانێ خۆی لێ بدزێتەوە، لەبەر ئەمەیە كە دەڵێین ئەم جەنگە بێ كۆتاییە و سەرەنجام دەبێ لایەكیان هەرەس بهێنێت، لەم نێوانەدا تەنیا چینییەكان و هیندییەكان و سعودییەكان دڵخۆشن.

روسەکان هاوسەنگیی  خۆیان وەرگرتووە

*وا دەردەكەوێ سوپای روسیا لە دۆخێكی باشدا نییە و تەنانەت هەندێك كەس پێشبینی ئەوە دەكات سیستمی وڵاتەكەش هەرەس بهێنێت، تۆ لەگەڵ ئەمەدا نیت؟
-نەخێر، سەرەتا هەستی راڕایی لای روسەكان بەدی دەكرا، هەستیان دەكرد بەكارهێنراون و پێشتر ئاگادار نەكراونەتەوە، بەڵام ئێستا هاوسەنگی خۆیان وەرگرتۆتەوە و لەگەڵ جەنگدا خۆیان گونجاندووە، پوتین سوود لە شتێك وەردەگرێت كە هەر بیریشمان بۆی ناچێت، ئەو سوود لە 10 ساڵی سەرەتای سەدەی نوێ وەردەگرێت كە بە ساڵانی پوتین دادەنرێت، چونكە ئەو 10 ساڵە بۆ روسەكان سەردەمی گەڕانەوە بوو بۆ هاوسەنگی و ژیانی سروشتی، بە پێچەوانەی ئەوەوە، من پێموایە ماكرۆن بۆ فەرەنساییەكان مەترسییەكی گەورەی حەشار داوە كە كەس پێشبینی ناكات، یان رەنگە بڵێین ترس بۆ فەرەنساییەكان دەگێڕێتەوە. نەوەدەكان ساڵانێكی پڕ ئازار و نەهامەتییەكی بێوێنە بوو بۆ روسەكان، بەڵام ئەو 10 ساڵەی سەرەتای سەدە توانی بگەڕێتەوە بۆ دۆخی سروشتیی خۆی، نەك هەر لەسەر ئاستی بژێویی، بەڵكو بینیمان رێژەی كوشتن و خۆكوشتنیش لەو وڵاتەدا كەمیان كردووە، بەرلە هەموو شتێكیش، رێژەی مردنی منداڵی ساوا بە رادەیەك كەمی كردووە كە لەوەی ئەمریكاش كەمترە.

ئەوان دەزانن  لە سەرەتاوە هەڵەیان کردووە
لە مێشكی روسەكاندا پوتین بەرجەستەكاری ئەو سەقامگیرییەیە، لەبەرئەوە روسەكانیش هەروەكو سەرۆكەكەیان باوەڕی تەواویان بەوە هەیە كە بۆ بەرگری لە خۆیان دەجەنگن، ئەوان دەزانن كە لەسەرەتاوە هەندێك هەڵەیان كردووە، بەڵام توانا ئابوورییەكەیان وای لێكردوون متمانەیان بە خۆیان زیاد بكات، نەك بە تەنیا لەشەڕدا بەرامبەر بە ئۆكرانییەكان، چونكە لە دیدی ئەوانەوە ئۆكرانییەكانیش وەكو خۆیان ئازان، بەڵام خۆرئاواییەكان نازانن شەڕ بكەن، بەڵكو لە شەڕدا بەرامبەر بە گەلەكۆمەكێ خۆرئاواش متمانەیان بەخۆیان زیادی كردووە، یان هەندێك جار ناوی دەنێن ئەمریكا و لایەنگرەكانی، لەبەرئەوە بایەخی لەپێشینەی سیستمی حوكمڕانیی روسیا سەركەوتنی سەربازی نییە، بەڵكو لەدەستنەدانی ئەو سەقامگیرییە كۆمەڵایەتییەیە كە لە 20 ساڵی رابردوودا بەدەستیان هێناوە.

روسەکان چاوەڕوانی چی دەکەن؟
روسەكان ئەم شەڕە لە بەرەی ئابووریدا دەكەن، بە تایبەتیش ئابووری خەڵك، لەبەرئەوەی روسیا تا ئێستاش كێشەی دیمۆگرافی درێژخایەنی هەیە، چونكە تێكڕای زاووزێ لەو وڵاتەدا بۆ هەر ژنێك 1.5 منداڵە، بەو پێیەش لە ماوەی پێنج ساڵدا نەوەیەك لەدەست دەدەن، لەو باوەڕەدام كە دەبێ لە ماوەی پێنج ساڵدا جەنگەكە ببەنەوە، ئەوەش ماوەیەكی دیاریكراوی باوە بۆ جەنگی جیهانی، هەر لەبەر ئەوەشە كە ئەوان شەڕیان بردۆتە بەرەی ئابووری و هەوڵ دەدەن دەست بە سەرمایەی مرۆییەوە بگرن، هۆكاری كشانەوەی روسیاش لە خیرسۆن لە دوای هەردوو ناوچەی خاركێڤ و دەوروبەری كیێڤ هەر ئەمە بوو، ئێمە كە سەیری شەڕەكە دەكەین ئەو چەند كیلۆمەترە ئەژمار دەكەین كە ئۆكرانییەكان گرتویانەتەوە، بەڵام روسەكان بە شێوەیەكی دیكە ئەژماری دەكەن و ئەوان چاوەڕێی كەوتنی ئابووریی وڵاتەكانی ئەوروپان، ئەوان ئێمەیان كردۆتە بەرەی سەرەكیی شەڕ، رەنگە هەڵە بم لەمەیاندا، بەڵام پێم وایە توانای خوێندنەوەی رەفتاری روسەكانم هەیە، لەبەرئەوەی ئەوان ژیرانە و تۆكمە بیر دەكەنەوە.

*پێت وایە روسەكان ئەم جەنگە بە جەنگی بەرگری دادەنێن، لە كاتێكدا كەس روسیای داگیر نەكردووە، تەنانەت تا ئەمڕۆش پەیمانی ناتۆ كاریگەرییەكی ئەوتۆی لەسەر وڵاتانی باڵتیك نەبووە، ئەمە چۆن دەبێت؟
-بۆ ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەمەوە، راهێنانێك پێشنیاز دەكەم كە پەیوەستە بە دەروونی و جوگرافییەوە، ئەم راهێنانە دەكرێ بە وردبوونەوە لە وێنەیەكی گەورە جێبەجێ بكرێت، ئەگەر سەیری نەخشەی ئۆكرانیا بكەین، دەبینین روسیا لە باكوور و خۆرهەڵات و باشوورەوە چۆتە ناوەوە، بەم جۆرە ئەوەی دەیبینین داگیركاریی روسیایە بۆ ئۆكرانیا و هیچ وشەیەكی دیكە وەك داگیركاری پڕ بە پێستی رووداوەكە نییە، بەڵام ئەگەر زۆر بكشێینە دواوە و تێڕوانینێكی فراوانمان هەبێت بۆ هەموو جیهان و بە تایبەتیش ئەمریكا، دەبینین تۆپ و موشەكی ناتۆ بەرەو گۆڕەپانی شەڕەكە دەبرێت، ئەم جووڵەپێكردنی چەكەش لە پێش شەڕەكەوە دەستی پێكردووە، باخموت راستە هەشت هەزار و 400 كیلۆمەتر لە واشنتۆنەوە دوورە، بەڵام تەنیا 130 كیلۆمەتر لە سنووری روسیاوە دوورە، لەبەرئەوە ئەگەر بە تێڕوانینی فراوان بۆ هەموو نەخشەی جیهان دەتوانین لەو گریمانەیە تێبگەین كە وەك روسەكان دەڵێن جەنگەكە جەنگی بەرگرییە.

ئێمە پێمان وابوو روسیا سوپایەكی زۆر بەهێزی هەیە و ئابوورییەكی زۆر لاواز، وامان دەزانی ئۆكرانیا لە رووی سەربازییەوە تێك و پێك دەشكێنرێت، خۆرئاواش لە رووی ئابوورییەوە روسیا تێك و پێك دەشكێنێت، بەڵام ئەوەی رووی دا پێچەوانەكەی بوو.

جەنگی ئۆکرانیا لەجیاتی داڕمانی ئابووریی روسیا، بەهای رۆبڵی بەرامبەر دۆلار بەرزکردەوە

*پێت وایە هاتنە ناوەوەی روسیا بۆ جەنگەكە مانای پاشەكشەی ئەمریكایە؟
-لە كتێبەكەی دیكەمدا بە ناونیشانی (دوای ئیمپراتۆریی) كە ساڵی 2002 چاپ و بڵاوبۆوە، باسی پاشەكشەی ئەمریكا و گەڕانەوەی هێزی روسیا بۆ گۆڕەپانەكەم كردووە، هەر لە ساڵی 2002ەوە ئەمریكا تووشی زنجیرەیەك شكست و نسكۆ بوو، ئەوەبوو عیراقی داگیركرد و لێگەڕا ئێران ببێتە یاریزانێكی سەرەكی لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، پاشان لە ئەفغانستان هەڵات، هەروەها چاودێریی ئەمریكا و ئەوروپا بۆ ئۆكرانیا و لە رێگەی مانگە دەستكردەكانەوە، هیچ بەرەوپێشچوونێكی دینامیكیانەی بۆ خۆرئاوا تێدا نەبوو، بەڵكو تەنیا هەر درێژبووەوەی ئەو شەپۆلە بوو كە لە ساڵی 1990ەوە دەستیپێكرد و بەوەش دەناسرایەوە كە هەستی دژایەتیكردنی روسیای لای پۆڵەندا و وڵاتانی باڵتیك جووڵاندووە.
لەم چوارچێوەیەدا و لە گەرمەی راڕایی ئەمریكادا روسیا بڕیاریدا ئۆكرانیا بەیدەست و ملكەچ بكات، لەبەرئەوەی روسەكان هەستیان كرد ئامرازە تەكنیكییەكانی ئەو كارەیان هەیە.

لە روبەڕوبوونەوەی ئەمریکا و چیندا کامیان سەرکەوتوو دەبن؟
ماوەیەك لەمەوبەر كتێبێكی سوبرامانیام جایشانكار-ی وەزیر دەرەوەی هیندستانم خوێندەوە بە ناونیشانی (رێگای هیندی)، كە كەمێك بەر لە جەنگەكە بڵاوبۆوە، لەو كتێبەدا باس لە لاوازیی ئەمریكا دەكات، ئاماژەی بەوەش كردووە لە كاتی روبەڕوبوونەوە لە نێوان چین ئەمریكادا كەسیان سەركەوتوو نابن، بەڵام دەرفەت بۆ هیندستان و چەند وڵاتێكی دیكە دەڕەخسێ كە بێنە پێشەوە. من ئەوەشی بۆ زیاد دەكەم كە ئەو دەرفەتە بۆ ئەوروپاییەكان نییە، ئێمە لە هەموو شوێنێك لاوازیی ئەمریكا دەبینین، بەڵام لە ئەوروپا و ژاپۆن نا، لەبەرئەوەی یەكێك لە كاریگەرییە دەركەوتووەكانی پاشەكشەی ئیمپراتۆریی ئەوەیە كە ئەمریكا بەردەوام چنگی خۆی لە ناوچە پارێزراوە بنەڕەتییەكانی خۆی بەهێز و جێگیر دەكات.

قورسبوونی باری شانی  دەستەبژێری حوکمڕانی ئەوروپا

لە هەموو شوێنێك لاوازیی ئەمریكا دەبینین،  بەڵام لە ئەوروپا و ژاپۆن نا،  لەبەرئەوەی یەكێك لە كاریگەرییە دەركەوتووەكانی پاشەكشەی ئیمپراتۆریی ئەوەیە كە ئەمریكا بەردەوام چنگی خۆی لە ناوچە پارێزراوە بنەڕەتییەكانی خۆی بەهێز و جێگیر دەكات

ئەگەر كتێبەكەی بریجینسكی واتە (تەختەی شەترەنجە گەورەكە) بخوێنینەوە، دەبینین ئیمپراتۆریی ئەمریكا لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە دروست بوو، ئەویش لە رێگەی داگیركردنی ئەڵمانیا و ژاپۆنەوە، كە تا ئێستاش دوو ناوچەی پارێزراون، لەگەڵ پاشەكشەی سیستمی ئەمریكاشدا، ئەوە باری دەستەبژێری فەرمانڕەوای ناوخۆ هەرچی زیاتر قورس دەكات لە زۆنەكانیاندا، لێرەشدا   هەموو ئەوروپا پەیوەست دەبێت و رەنگە سەروەریی  نیشتمانیی خۆیان لەدەست بدەن، ئەگەرچی پێموابێت هەر ئێستاش لەدەستیانداوە، چ ئینگلیز و چ ئوسترالییەكان.
ئینتەرنێت لە جیهانی ئەنگلۆ - ساكسۆنیدا كارلێكێكی مرۆییان بەرهەمهێناوە لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا، بەهۆی كاریگەرییە بەهێزەكەیەوە، بەجۆرێك كە دەشێت بڵێین دەستەبژێرە ئەكادیمی ‌و میدیایی ‌و تەكنیكییەكەی  لەخۆیدا تواندۆتەوە.
لە كیشوەری ئەوروپادا، ئێمە بەهۆی زمانە نیشتمانییەكەمانەوە تا رادەیەك پارێزراوین، بەڵام سەربەخۆییمان زۆر زووتر و خێراتر لەدەست دەدەین بە بەراورد بە رابردوو، با وەبیر خۆمانی بهێنینەوە لە كاتی جەنگی عیراقدا هەریەكە لە شیراك و شرۆیدەر و پوتین كۆنگرەی رۆژنامەوانی هاوبەشیان كرد دژی جەنگ.

*زۆر لە چاودێران ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە تێكڕای داهاتی نەتەوەیی روسیا بە ئاستەم دەگاتە ئاستی داهاتی ئیسپانیا، پێت وا نییە زیادەڕۆییت كردووە لە هەڵسەنگاندنی هێزی ئابووریی روسیادا؟
-لە راستیدا تێكڕای داهاتی نەتەوەیی روسیا و بێلاروسیاش دەكاتە %3.3ی تێكڕای داهاتی نەتەوەیی خۆرئاوا، ئەو رێژەیە هیچ نییە، مرۆڤ دەبێ لە خۆی بپرسێ، چۆن ئەو رێژە كەمەی داهات لەگەڵ بەردەوامبوون لە بەرهەمهێنانی موشەكدا دەگونجێت؟ هۆكارەكەش ئەوەیە، تێكڕای داهاتی نەتەوەیی پێوەرێكی وەهمییە بۆ بەرهەمهێنان، بۆ نموونە ئەگەر نیوەی خەرجی تەندروستی ئەمریكا كە زیادەڕۆیی لە تێچوونەكەیدا كراوە لە تێكڕای داهاتی نەتەوەیی دەربكەین، پاشان داهاتی كۆمپانیاكانی پارێزەری كە پیشەكەیان بەهۆی ئەو هەموو زیندانییەی پشتی تەلبەندەكانی زیندانەوە لە برەودایە، هەروەها خزمەتگوزارییە بێسنوورەكان كە ژمارەیان دەگاتە 15 بۆ 20 هەزار كەس كە مووچەكەیان لە سەرو 120 هەزار دۆلارەوەیە، كاتێك سەیری ئەم ژمارانە دەكەین تێدەگەین كە تێكڕای داهاتی نەتەوەیی وەهمییە.

روسیا لە چاوی ئەمریکاوە
جەنگ دەمانگێڕێتەوە بۆ ئابووری راستەقینە، چونكە رێگەمان پێدەدات لە سامانی راستەقینەی نەتەوەكان تێبگەین، هەروەها لە توانای بەرهەمهێنانیشیان و دواتریش لە توانایان لە جەنگدا تێبگەین، بەڵام با بگەڕێینەوە بۆ گۆڕانكارییە مادییەكانی ساڵی 2014، یەكەم سزای گەورەمان دژی روسیا بەكارهێنا، بەڵام تا ساڵی 2020 بەرهەمی گەنمی لە 40 ملیۆن تۆنەوە زیادی كرد بۆ 90 ملیۆن تۆن، لە كاتێكدا بەرهەمی گەنمی ئەمریكا، لە نێوان ساڵەكانی 1980 تا 2020 لە 80 ملیۆن تۆنەوە كەمی كرد بۆ 40 ملیۆن تۆن، ئەویش لە سایەی لیبرالیزمی نوێدا بوو، هەروەها روسیا بوو بە گەورەترین هەناردەكاری وێستگەی وزەی ئەتۆمی، لە ساڵی 2007دا ئەمریكاییەكان بۆیان دەركەوت كە ركابەرە سەرسەخت و ستراتیژییەكەیان لە دۆخی توانەوەدایە و كار گەیشتۆتە رادەیەك بەم زوانە ئەمریكا لە توانایدا دەبێت یەكەم گورزی خۆی لە روسیا بوەشێنێت، بێئەوەی روسیا توانای وەڵامدانەوەی هەبێت، بەڵام ئەمڕۆ روسیا بەو موشەكانەیان كە خێراییەكەیان لە خێرایی دەنگ زیاترە لە پێش ئەمریكاوەن.

بەرژەوەندیی ئابووریی و جەمسەرگیرییەکان رێگرن لە کاریگەریی دروشمەکانی مافی مرۆڤ و پاراستنی گیانی خەڵکی مەدەنی لە جەنگی روسیا - ئۆکرانیادا

روسیا توانای راستەقینەی خۆگونجاندنی هەیە، كاتێك گاڵتە بە ئابوورییە مەركەزییەكان دەكەین، جەخت لەوە دەكەینەوە كە ئەوانە ئابووری وشك و رەقی تەختەئاسان، كاتێكیش بە شان و باڵی سەرمایەداریدا هەڵدەدەین، باس لە نەرمیی ئابوورییەكەی دەكەین، لەمەیاندا لەسەر هەقین، چونكە بۆ ئەوەی ئابوورییەك نەرمیی تێدا بێت، دەبێ میكانیزمەكانی بازاڕ و دارایی و نەختینەیی تێدا بێت، بەڵام پێش ئەوە دەبێ دانیشتوانێكت هەبێت چالاك بن بزانن چی دەكەن، ئەمریكا ئێستا دوو هێندەی دانیشتوانی روسیا خوێندكاری هەیە، بەڵام ئەو رێژەیە زۆر جیاوازە كاتێك دەگەنە تەمەنی خوێندنی باڵا، چونكە لە ئەمریكا %7ی خوێندكاران بەشی ئەندازیاریی دەخوێنن، لە كاتێكدا %25ی خوێندكارانی روسیا بەشی ئەندازیاریی دەخوێنن، ئەمەش واتە روسەكان بەو ژمارە كەمەی خوێندكارەوە هەوڵ دەدەن %30 خوێندكاران بكەنە ئەندازیار، بەڵام ئەمریكا ئەو بۆشاییە بە خوێندكاری بیانی پڕ دەكاتەوە، وەك خوێندكارە چینییەكان بە پلەی یەكەم و دوای ئەوانیش خوێندكارە هیندییەكان، بەڵام ئەم سەرچاوە بیانییە سەلامەت نییە و رۆژ بە رۆژ كەمیش دەكات، هاوكێشەی سەرەكیش لە ئابووری ئەمریكادا لەوەدایە كە كێبڕكێ لەگەڵ چیندا بكات، ئەویش یان لە رێگەی هاوردەكردنی دەستی كاری چینیی لێهاتووەوە، بەڵام روسیا قەرزاری ئەو ئەندازیارانەیە كە راهێنانی پێكردوون، چونكە ئەوان توانای خۆگونجاندنیان هەیە لە هەردوو كەرتی پیشەسازی و سەربازیدا.

مەسەلەی هاوسەنگی لە یەکلایی نەبوونەوەی جەنگەکەدا
هەندێك كەس بە پێچەوانەوە بیر دەكەنەوە و پێیان وایە پوتین سوود لە قازانجی سەرچاوە خامەكان وەردەگرێت، بێئەوەی پەرە بە ئابوورییەكەی بدات، ئەگەر وا بوایە جەنگ رووی نەدەدا، یەكێك لە شتە سەرنجڕاكێشەكانی ئەم جەنگە، كە وایكردووە ئەنجامەكەی یەكلایی نەبێتەوە، ئەوەیە كە وەك هەر جەنگێكی نوێ مەسەلەی هاوسەنگی دێنێتە گۆڕێ، هاوسەنگی لە نێوان تەكنۆلۆجیای پێشكەوتوو بەرهەمهێنانی فراواندا، گومان لەوەدا نییە كە ئەمریكا هەندێك تەكنۆلۆجیای سەربازی زۆر پێشكەوتووی هەیە، هەندێك جار رۆڵی یەكلاكەرەوەشی هەبووە لە سەركەوتنی سەربازی ئۆكرانیادا.
بەڵام كاتێك قسە لەسەر جەنگی دوور مەوداو خوێنڕشتنی درێژخایەنە، نەك بە تەنیا لە سەرچاوە مرۆییەكاندا، بەڵكو لە سەرچاوە مادییەكانیشدا، ئەو كاتە توانای مانەوە لە پشتبەستن بە بەرهەمهێنانی چەكی كەمتر پێشكەوتوودایە، ئەمەش دەمانگەیەنێت بە بابەتی جیهانگیریی و كێشەی بنەڕەتی خۆرئاوا، كاتێك دەڵێین زۆرێك لە چالاكییە پیشەسازییەكانمان گواستەوە بۆ دەرەوەی خۆمان و ئێستا نازانین بەرهەمهێنانی سەربازیمان بەشی پێویست دەكا یان نا، ئەم كێشەیە بە روونی دانی پێدا نراوە لەلایەن كەناڵە بەناوبانگەكانی وەك سی ئێن ئێن و نیویۆرك تایمز و تەنانەت پەنتاگۆن-یش، هەموویان ئەو پرسیارە دەوروژێنن، داخۆ ئەمریكا لە توانایدا هەیە هێڵی بەرهەمهێنانی فڵانە موشەك بخاتەوە گەڕ یان نا، بەڵام ئەوەش روون نییە داخۆ روسەكانیش لە توانایاندا هەیە شانبەشانی ئەم ململانێیە بڕۆن؟ كەواتە سەرەنجامی جەنگ پشت بە توانای بەرهەمهێنانی چەك دەبەستێت لەلایەن هەریەك لەو رژێمانەوە.

*پێت وایە ئەم جەنگە تەنیا جەنگێكی سەربازی و ئابووری نییە، بەڵكو جەنگی ئایدیۆلۆجیا و كەلتوریشە؟
-من لێرەدا بە شێوەیەكی سەرەكی وەكو زانایەكی بواری ئەنترۆپۆلۆجیا قسە دەكەم، لە روسیادا بونیادی كۆمەڵایەتی زۆر پتەوی خێزان هەبووە، تا ئێستاش هەندێك لە بەهاكانی ماوە، تا ئێستاش هەستێكی نیشتمانیی روسی هەیە كە لێرە لە خۆرئاوا تێگەیشتنی ئەستەمە، ئەو هەستە بە جەوهەری نەتەوەو خێزان ئاو دراوە، ئێمە كاتێك بیر لە جوگرافیای سیاسی دەكەینەوە، گرنگی بە هێز و سوپا دەدەین، بەڵام هاوسەنگی هێزی ئایدیۆلۆجی و كەلتوریش هەیە، ئەوەی ئەمریكاییەكان پێی دەڵێن نەرمەهێز.

روسیا نموونەی  هێزی رەسەنی گەورەیە؟
یەكێتیی سۆڤیەتی جاران جۆرێك لە نەرمەهێزی هەبوو، ئەویش ئایدیۆلۆجیای كۆمۆنیستی بوو، كە كاریگەریی هەبوو لەسەر ئیتالیا و چین و ڤێتنام و یۆگسلاڤیا و چینی كرێكاری فەرەنساش، بەڵام كۆمۆنیزم جیهانی ئیسلامیی ترساندبوو، لای هیندییەكانی دەرەوەی ویلایەتی بەنگالی خۆرئاوا و كیرالاش هیچ كاریگەرییەكی نەبوو، بەڵام روسیای ئەمڕۆ وای پیشان دەدات كە نموونەی رەسەنی هێزی گەورەیە، نەك بە تەنیا بۆ بەرەنگابوونەوەی كۆلۆنیالیزم، بەڵكو رۆڵی باوكانە دەگێڕێت و پارێزگاری لە نەریتە باوەكان دەكات، ئەم تایبەتمەندییە دەكرێ سەرنجی زۆر لە هێزەكان رابكێشێت، ئەوەتا ئەمریكا سعودیە بە ناپاك دەزانێت لەبەرئەوەی ئامادە نییە هەناردەی نەوت زیاد بكات، بەڵام ئەو دوای بەرژەوەندییەكانی خۆی كەوتووە، رەنگە تا رادەیەكیش لەگەڵ روسیادا بێت، روسیاش كە خۆی بە پارێزەری بەها ئاكارییەكان دەزانێت لە سعودیە نزیك دەبێتەوە.
رۆژنامە خۆرئاواییەكان زۆر پێكەنیناوی دەبینم، چونكە بەردەوام ئەو هەواڵە دووبارە دەكەنەوە كە روسیا گۆشەگیرە، كاتێكیش سەیری دەنگەكانی ناو نەتەوە یەكگرتووەكان دەكەین، دەبینین %75ی جیهان دوای خۆرئاوا نەكەوتوون، ئەو كاتەش خۆرئاوا زۆر بچووك دەردەكەوێت.